Ҳукмдор олий ҳазратлари лоренцо деи медичига — никколо макиавеллидан

XXIV б о б 
НЕГА ИТАЛИЯ ҲУКМДОРЛАРИ ЎЗ ДАВЛАТЛАРИДАН АЙРИЛГАНИ ҲАҚИДА 
Агар янги ҳукмдор айтилган қоидаларга ақл билан риоя этса, тахтга мерос йўли билан 
эришганлардан кўра ҳам ўзини мустаҳкам ва эркин ҳис қила бошлайди. Чунки, 
одамлар янги ҳукмдорга меросий ҳукмдордан кўра каттароқ қизиқиш билан 
қарайдилар. Ҳаракат ва ишларида жасорат шижоат сезилса меросий ҳукмдор 
шажарасининг қадимийлигидан кўра зиёдроқ мафтункорликка эга бўлади. Чунки 
одамлар ўтмишдан кўра бугунги кунлари билан кўпроқ бандлар. Бугун манфаат кўра 
бошласалар, хурсанд бўлиб бошқа нарсани ўйламай, янги ҳукмдорга керак бўлса 
кўксиларини қалқон қиладилар. Янги давлат тузган, уни яхши қонунлар билан 
муҳофазалаган, яхши иттифоқчилар топган, яхши қўшин тузган янги ҳукмдор ўзини 
икки карра шуҳратга чулғайди. Аксинча, ҳукмдор унвонида туғилиб, калтабинлиги 
туфайли меросий тахтидан ажралган ҳукмдор икки карра нафрат ва ҳазар назарига 
лойиқдир. 
Агар биз давлатидан маҳрум бўлган Неаполитания қироли, Милан герцоги ва бошқа 
шу сингари италиялик ҳукмдорлар мисолига мурожаат қилсак, уларнинг энг бўш ери 
қўшин бўлган. Қўшиннинг ярамас хилларини эса юқорида батафсил гапирдик. Бундан 
ташқари уларнинг баъзилари ўз халқлари билан душманликда турганлар, баъзилари 
эса халқ билан яхши бўлиб, боёнлар тарафидан ҳимояланишни эплолмаганлар. Бу 
каби нуқсонлардан холи мамлакатнинг ҳукмдори, яна қўшин ҳам бажоласа ҳеч қачон 
тахтидан мосуво бўлмайди. Филипп Мақидунли, мен Буюк Искандарнинг отасини 
эмас, Тит Квинций томонидан мағлубиятга учратилган Филиппни назарда тутаяпман, 
ўзига ҳужум қилган Рим ва Грецияга нисбатан жуда кичкина мамлакат ҳукмдори эди. 
Бироқ ўзи зўр жангчи эканлигидан, боз устига халқ меҳрини қозонолгани ва 
зодагонлар кирдикорларидан ўзини ҳимоялашни уддалагани учун римликлар ва 
грекларга қарши кўп йиллик урушга чидаб туролди. Гарчи, охирида, бир неча 
шаҳарларидан ажраса-да, подшолигини сақлаб қолди. 
Шунинг учун кўп йиллар тахт суриб, кейин салтанатидан айрилган бизнинг 
ҳукмдорларимиз тақдирдан нолимай айбни ўзларининг беғамликларидан 
қидирсинлар. Осойишта об-ҳавода бўронни хаёлига келтирмайдиган ҳамма оддий 
одамлардек, улар ҳам тинчлик замонида — эртага ёғилиши мумкин бўлган 

---

балоларнинг олдини олмадилар. Қийин замон келиши билан эса мудофаа 
уюштиришнинг ўрнига, ғолиб босқинчининг жафоларидан безган халқ уларни яна 
чақириб олади, деган умид билан қочиб қолишни афзал билдилар. Бошқа илож 
йўқлигида бундай умид қилиш ҳам яхши, бироқ фақат шу умидни деб бошқа 
чораларни инкор этиш — жуда ёмон. Бу иш, бари бир кимдир кўтариб олар, деб 
атайлаб ўзини ерга ташлаб ётиш билан баробар. Бордию, бало-қазодан кимдир 
қутқариб қолганда ҳам сен ниҳоятда хавфли, миннатли ва тубан аҳволда қоласан. 
Фақат ўзингга, ўз жасоратингга асосланган мудофаагина яхши, ишончли ва 
мустаҳкамдир.