Ularni boshqarish usullari

3-MA’RUZA: TUPROQNING SUV VA HAVO REJIMLARI VA ULARNI BOSHQARISH USULLARI
Reja:
1. O‘simlik hayotida, tuproqda suvning ahamiyati va uning asosiy manbalari.
2. Tuproqdagi suvning shakllari.
3. Tuproqning suv xossalari va suv rejimini boshqarish usullari.
4.O‘simliklar hayotida atmosfera hamda tuproq havosining ahamiyati va uning kimyoviy tarkibi.
5.Tuproq havo rejimini uni donadorligiga , namligiga, unga ishlov berilishiga va suv rejimiga bog‘liqligi. Havo rejimini boshqarish usullari


Adabiyotlar:1,2,3.


Tayanch iboralar: o‘simliklardagi bioqimyoviy jarayonlar, urug‘ni bo‘rtishi, transpiratsiya, quruq modda, transpiratsiya koeffitsiyenti, kserofit, mezofit, gigrofit, gidrofit, sizot suvlari, absolyut quruq tuproq, fizikaviy va kimyoviy birikkan suv, kolloid va mineral, gigroskopik suv, gravitatsion suv, dala nam sig‘imi, tuproqni suv o‘tkazuvchanligi, tuproqning suv xossalari, suv rejimi, tuproq havosi, atmosfera havosi, havo o‘tkazuvchanligi, havo sig‘imi,.
1.O‘simlik hayotida, tuproqda suvning ahamiyati va uning asosiy manbalari.
Hayotning eng muhim shartlaridan biri bo‘lgan suv o‘simliklar uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tuproqda va o‘simlikda bo‘ladigan kimyoviy va bioqimeviy jarayonlar suvli muhitda kechadi. O‘simlik suv bilan yetarli taminlangandagina uning o‘sishi, rivojlanishi va barcha fiziologik jarayonlar normal o‘tadi. Urug‘ bo‘rtishidan boshlab, to hosil pishguncha o‘simliklarga suv kerak bo‘ladi.
1-jadval
Urug‘larning unib chiqishi uchun zarur bo‘lgan suv miqdori
(urug‘ massasiga nisbatan % hisobida)

Ekinlar urug‘i	Talab etiladigan suv miqdori	Ekinlar urug‘i	Talab etiladigan suv miqdori
Tariq Makkajo‘xori Bug‘doy Arpa Beda Javdar	25 44 45 48,2 56,3 57,5	Suli Chigit Zig‘ir Ko‘k nuxat Qizil sebarga Qand lavlagi	58,9 60 100 106,8 117,3 120,3

O‘simliklar tarkibida 80-90% gacha suv bo‘ladi. O‘suv davrida o‘simliklar bu suvning asosiy qismini bug‘lantirib yuboradi. Kuzatishlarga qaraganda, o‘simliklar o‘zlashtirib olgan suvni 0,01-0,03 % ni o‘z organizmining shakllanishi uchun sarflaydi.
Suv, o‘simliklarni o‘suv davrida ularning rivojlanishi va hosil to‘plashini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Barcha qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori hosilni, ular yetarli miqdorda suv bilan taminlangandagina olish mumkin. O‘simliklarning suvga bo‘lgan talabi ularning rivojlanish davrlariga qarab turlicha bo‘ladi. Masalan, kuzgi bug‘doy nay chiqarish va boshoqlash davrida, makkajo‘xori gullash va donini sut pishish davrida, kartoshka gullash va hosil tugish davrida, kungaboqar gullash va savatcha hosil qilish fazasida, g‘o‘za gullash va meva tugish davrida suvni ko‘p talab qiladi. Ko‘p yillik ekinlar esa suvga yanada talabchan bo‘ladi.
O‘simliklar ildizi yordamida tuproqdagi namni o‘zlashtirib, uni organizmi orqali atmosferaga bug‘latib turishi esa transpiratsiya, quruq moddalar hosil qilishi uchun sarflangan suv miqdori transpiratsiya koeffitsiyenti deyiladi. (2-jadval)
2-jadval
O‘simliklar turiga qarab transpiratsiya koeffitsiyenti
(prof. A.A.Cherkasov malumotlari)

Ekinlar	Transpiratsiya koeffitsiyenti	Ekinlar	Transpiratsiya koeffitsiyenti
Bug‘doy Javdar Arpa Suli Tariq Makkajo‘xori Jo‘xori Sholi Ko‘k nuxat G‘o‘za	271-639 431-634 404-664 423-876 177-367 239-495 239-393 395-811 563-747 368-650	Kungaboqar Kartoshka Karam Tarvuz Qovun Qovoq Bodring Pomidor Sebarga Beda	490-577 285-575 250-600 577-600 597-621 685-831 713 500-650 300-731 568-1068

G‘o‘za o‘suv davrida juda ko‘p suv sarflaydi. Chunonchi, chinbarg chiqargan davrida bir gektar yerdagi g‘o‘za sutkasiga 10-12 m³ , shonalash davrida 30-50 m³ , gullash va meva tugish davrida eng ko‘p 80-120 m³ , ko‘saklar ochilishi davrida esa 30-40 m³ suv sarflaydi. Bir gektar paxta maydonidan o‘suv davrida 5000-8000 m³ suv sarflanadi.
O‘simliklar suvga bo‘lgan munosabatiga qarab kserofit, mezofit, gigrofit va gidrofit guruhlarga bo‘linadi.