Uliwma jer bilimi

ÁJINIYAZ ATINDAǴI NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALÍQ
INSTITUTINÍŃ TARIYX FAKULTETI
"GEOGRAFIYA HÁM EKONOMIKALÍQ BILIM TIYKARLARÍ"
BAǴDARÍ 1 “A” KURS STUDENTI





JAKSÍMURATOV AZAMATTÍŃ
"ULIWMA JER BILIMI" PÁNINEN





" ASPAN BÓLEKLERINIŃ PAYDA BOLÍWÍ HAQQÍNDA GIPOTEZALAR QUYASH HÁM " ATLÍ TEMADA
ISLEGEN
ÓZ BETINSHE JUMISI

Nókis-2023

ATMOSFERADAǴÍ ÍSSÍLÍLÍQ


Reje:

1. 
   Atmosfera haqqinda ulıwma túsinik
   
2. 
   Atmosfera dúzilisi hám qurmamı
   
3. 
   Atmosferadaǵı ıssıqlıq
   

Atmosfera (grekshe atmos — puw, sphoira — shar) planetamızdıń hawa qabıǵı bolıp tabıladı. Atmosferanıń kosmos penen shegara qatar joqarı bólegi ekzosfera yamasa sırtqı atmosfera dep ataladı hám 2—3 mıń km. biyiklikke shekem dawam etedi. Joqarı atmosferada sol qatlamlardan tarqalǵan jeńil elementler — vodorord hám geliy atomlarınıń kosmosqa tarqalıp ketiwi júz boladı. Jer maydanında hawa salmaqlıq kúshi tásirinde ustap turıladı. Jer maydanında hawanıń tıǵızlıǵı 1, 275 kg/m3. Biyiklikke kóterilgen sayın hawanıń tıǵızlıǵı azayıp baradı : 5 km. biyiklikte hawanıń tıǵızlıǵı 0, 735 kg/m3, 10 kmda 0, 411 kg/ m3, 20 kmda 0, 087 kg/m3, 300 km. biyiklikte bolsa jer maydanın daǵı tıǵızlıqtan 100 mlrd. ret kem, 2 — 3 mıń km. biyiklikte bolsa hawanıń tıǵızlıǵı keńisliktiń tıǵızlıǵına teńlesip qaladı.Atmosferanıń Jerdegi turmıs ushın áhmiyeti kútá úlken. Ol jerdi qattı ısıp hám suwıtıp ketiwinen, metioritlardan da Quyashdan keletuǵın zıyanlı nurlardan saqlaydı.Atmosferada joqarıǵa kóterilgen tárepke hawanıń tıǵızlıǵı hám

temperaturası ózgerip baradı. Sol munasábet menen atmosferada ma'lim bir ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan bólek qatlamlar júzege kelgen. Bular troposfera, strotosfera, mezosfera, ionosfera hám ekzosfera bolıp tabıladı. Troposfera geografiyalıq qabıq quramına tolıq kiredi hám Jerdiń tásirinde ısıydı. Troposferaniń qalıńlıǵı orta esapta 10 — 11 km. bolıp, ol hawanıń Jer maydanında jılıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın kóterilme aǵımnıń biyikligi menen belgilenedi. Hawa Ekvatorial úlkelerde 16—17 km.ge shekem, ortasha úlkelerde 10 -11 km.ge shekem, polyar jerlerde 7-8 km.ge shekem kóteriledi.Troposferanıń joqarı shegarası áne sol biyikliklerden ótedi.
Troposferada atmosfera massasınıń 80% i tóplanǵan. Yerdiń tartıw kúshi hám gazlar qısılıwı sebepli hawa Jer maydanındajoqarıda aytqanımızday, júdá tıǵız boladı. Sol sebepli tómenbes kilometrlik qatlamda atmosfera massasınıń 50% i toplanǵan.Hawanıń Jer maydanınan qaytqan ıssılıq esabına jılıwı troposferada kóterilme hám pastlep hawa aǵısların júzege keltiredi. Bunday aǵıslar konvektiv aǵıslar dep ataladı. Konvektiv aǵıslarınıń baǵdarı (joqarı hám tómen), olardıń keshiwpáti waqıt hám mákanda talay tez ózgerip turadı. Nátiyjede Jer maydanı qasında quramalı hám ózgerip turatuǵın bank sistema,yaǵnıy joqarı hám tómen basım aymaqları payda boladı.
Troposferada hawanıń háreketi nátiyjesinde túrli tezlikte bolatuǵın samallar payda boladı. Troposferada bultlar paydabolıp, jawınlar jawadı.Troposfera ıssılıqtı Jer maydanınan aladı. Tiri janzatlar, unıraw procesi, hám basqa processler atmosferanıń gaz quramın quraydı. Hawa rayıhám ıqlımdı payda etetuǵın barlıq processler bulmanda payda boladı.Atmosferanıń Jer maydanına jaqın bóleginde ekvatorda temperaturaortasha 26°C, arqada bolsa — 23°C ni quraydı.Joqarıǵa kóterilgen tárepke hawanıń adiabatik suwıwı nátiyjesinde temperatura hár 100 m biyiklikte 0, 6°C den (hár bir kilometrbiyiklikte 6°C den) pasiyip baradı hám troposferaniń joqarıǵıshegarasında ekvator ústinde —70°C ge shekem, arqa polyus ústinde—45° den —65° S ge shekem pasiyedi. Hawanıń polyusqa salıstırǵanda ekvator joqarısında kóbirek suwıp ketiwi bul jerde hawanı biyik eliriwi sebep boladı. Tropopuaza troposfera menen stratosfera aralıǵinda jaylasqan. Qalıńlıǵı 1 km átirapında. Hawanıń konvektiv aǵısları tropopuazadan joqarıǵa kóterilmeydi. Tropopuaza ortasha regionda 8 km. biyiklikten ótedi, ekvator ústinde bolsa 16 — 18 km joqarıda jaylasadı. Onıń biyikligi mawsimler boyınsha ózgerip turadı. Jazda qisdaǵıdan biyiklew, siklonlarda tómenlew, antitsiklonlarda biyiklew boladı. Tropopuaza birdey hawa massaları ústinde anıq kórinetuǵın boladı. Hawa frontları ústinde bolsa bir tárepke aqqan hám bólingen boladı.
Stratosfera Jer maydanınan kóterilgen konvektiv hawa aǵımı jeta almaytuǵın biyikliklerden baslanadı. Stratosfera 40 — 60 km.ge shekem kóteriledi. Usı qatlamda hawa qásiyetleriniń sapa tárepinen aste ózgeriwine Jer maydanı tásiriniń bır jola azayıwı sebep boladı. Stratosferada atmosferanıń 20% massası toplanǵan. Bul qatlamda hawanıń tıǵızlıǵı hám basımı júdá kem. Sol sebepli bul jerde tek biynapsha gúli reńli nurlar tarqaladı, usınıń sebebinen aspan biynapsha gúli reńde boladı. Stratosfera da troposferadagi gazlardan ibarat, biraq bul jerde ozonnıń úlesi kóbirek, biraq muǵdarı kem. Stratosferada ozon 15 — 30 km biyiklikler aralıǵinda tarqalǵan. Ozonniń muǵdarı kem bolıwına qaramay, ol troposfera qásiyetleriniń formasında hám Jer maydanı daǵı turmısda júdá zárúrli áhmiyetke iye. Sebebi ozon qatlamı tiri organizmler ushın qáwipli bolǵan qısqa tolqınlı ultrafioletiviy nurların jutip aladı. Stratosferada 20 km. biyiklikke shekem temperatura ózgermeydi. Bul qatlam tómen qatlam dep ataladı. Usı qatlam ozon perdesi jaylasqan biyiklikke shekem dawam etedi. Joqarı qatlamda hawa temperaturası mudami artıp baradı. Bunıń tiykarǵı sebebi ozon qatlamınıń qısqa tolqınlı radioatsiyani jutıwı nátiyjesinde qızıp ketiwi bolıp tabıladı. Usı qatlam joqarı stratosfera dep ataladı. Stratosferani ozonosfera da dep ataydılar. Troposfera menen stratosfera ortasında gaz almasınıp turadı, nátiyjede stratosferada suw puwi boladı hám ozon perdesinen tómende, suwıq qatlamda har qaiylı tusda tawlanıwshi sadafrang bultlar payda boladı.
Mezosfera stratosferaniń joqarı bóleginen, 50 km. biyiklikden baslanadı hám 80 km. biyiklikke shekem dawam etedi. Temperatura tómenlep baradı hám joqarı bóleginde — 90°C ǵa shekem pasiyedi. Bul orında gúmis sıyaqlı bultlar payda boladı. Hawanıń tıǵızlıǵı Jer maydanı daǵı tıǵızlıqtan 200 ese kem. Ionosfera yamasa termosfera 800 — 1000 km. biyiklikke shekem sozılǵan. Atmosferanıń júdá iri hám quramalı qatlamı. Jer tábiyatında zárúrli orın tutadı hám zárúrli áhmiyetke iye. Azot hám kislorod gazları ionlasqan jaǵdayda boladı. Quyashtıń ultrabinafsha hám elektr radioatsiyasi tásirinde bul gazlardıń molekula hám atom dúzilisi buzıladı.
Atomlardıń elektron qabıqlarınan ayırım elektronlar ajralıp shıǵadı. Bul orındaǵı keńislik pútkil atomlarda, bir bólim elektronın joǵaltqan atom larda da bólek elektronlar da bar. Elementlardıń bunday jaǵdayı oǵada gaz sıyaqlı, yaǵnıy plazma jaǵdayı dep ataladı. Bir elektronı ajralıp shıqqan atom oń zaryadqa iye bolıp qaladı. Ajralıp shıqqan elektron bolsa teris zaryadqa iye boladı. Bul elektron neytral atom menen qosılıp, onı da teris zaryadlashi múmkin. Sonday etip, ionosferada zaryadlanǵan bóleksheler qatlamları payda boladı. Zaryadlanǵan eń tıǵız qatlam Jer maydanınan 200— 400 km.ge shekem biyiklikte jaylasqan. Bul ionlashishnıń tiykarǵı maksimum qatlamı bolıp tabıladı. Ionosferada hawa tıǵızlıǵı kem bolǵanlıǵınan Quyash nurları tarqalmaydı hám aspan qara reńdekórinedi ol jaǵd ayda juldız hám de planetalar miltirab turadı. Bulorında kúshli elektr tokı aǵıs ları ámeldegi bolıp, olar Jer magnit maydanınıń ózgeriwine sebep boladı hám polyus jaqtısı júzege keledi. Ionosfera Quyashtıń rentgen nurların jutip aladı hám menen Jer júzindegi turmıstı onıń zıyanlı tásirinen saqlaydı,160 km. den 60 km.ge shekem biyiklikte meteor deneler janıp ketedi. Ionosferaniń 80 km. den 300 km.ge shekem biyiklikte bolǵan tómen bólegi termosfera dep ataladı. Termosferada joqarıǵa kóterilgentárepke temperatura asa baradı. 150 km. biyiklikte hawa 220°C, 600 km. biyiklikte 1500°C ge shekem artadı.
Eksfera 900—1000 km. den biyiklikte jaylasqan. Onı tek raketalar járdeminde úyreniw múmkin. Bunday biyiklikte atmosfera daǵı gazlardıń hareketi kritik tezlikke — 11, 2 km/sek.ga jaqınlasadı hám ayırım bóleksheler jerdiń tartıw kúshin jeńip shıǵıp ketiwi múmkin. Álem keńisliksine ásirese vodorod atomları shıǵıp turadı. Bul gaz ekzosferada kópshilikti qurasa kerek. Ekzosferaniń joqarı shegarası 3000 km.Jer tartıwın jeńip shıqqan vodorod atomları Jer átirapında taj payda etedi. Jer toji 20000 km ge shekem tarqaladı. Ol jaǵdayda gazlar tıǵızlıǵı júdá kem sonda da, lekin planetalar aralıǵindaǵı fazodagidan 10 teńdey úlken bolıp tabıladı. Atmosferada ıqlım payda etiwshi ush tiykarǵı process júz beredi: a) Quyash radioatsiyasi; b) atmosfera háreketi; d) ızǵar aylanıwı.
Atmosferanıń quramı Jer tábiyatınıń bir bólegi retinde uzaq geologik dáwir dawamında qáliplesken. Atmosfera turaqlı jána waqtınsha quramlardan ibarat.Atmosferanıń turaqlı quramı hár qıylı gazlar qospasınan ibarat. L. P. Shubayev (1975) maǵlıwmatı boyınsha qurǵaqlay hawanıń quramında tómendegi gazlar ámeldegi: azot (78, 10%), kislorod (20, 93%), argon (0, 93%), karbonat angidrid (0, 03%), vodorod, geliy, neon, kripton, ksenon hám basqalar (0, 01%). Kislorod atmosferada ozon kórinisinde de ushraydı. Atmosfera quramın qáliplesiwinde ush basqısh ajratıladı : 1) Jerdiń dáslepki atnmosferası suw puwi, vodorod ammiak hám vodorod sulfatidan ibarat bolǵan. Suw puwi Quyashtıń ultrafioletoviy nurları tásiride vodorod penen kislorodqa bóleklenip turǵan sonda da, ol waqıttaǵı atmosferada erkin kislorod bolmaǵan. Erkin kislorod ammiak oksidlenip, azot hám suwǵa aylanıwına, sonıń menen birge metan menen ugleroddıń oksidleniwine sarp etiw-bolǵan. vodoroddıń bir bólegi kosmik keńislikke tarqalıp turǵan. Karbonat angidrid Jer qabıǵınıń basqa elementleri menen reaksiyaǵa aralasıp, hák tas hám basqa karbonatli jınıslardı payda etgen; 2) ekinshi basqıshda atmosfera karbonat angidridden ibarat bolǵan. Karbonat angidrid vulkanlar atılganda mantiyadan shıǵıp kelgen.
Áyyemde vulkanlar kóp atilib turǵan. Atmosferanıń karbonat angidridli basqıshı tasko'mir dáwirinde tawsılǵan. Bul dáwirde jasıl ósimlikler fotosintez processinde karbonat angidridti jutib, hawaǵa erkin kislorod shıǵarǵan ; 3) úshinshi basqısh paleozoydıń aqırınan baslanǵan. Usı dáwirden baslap atmosfera quramı házirgi jaǵdayǵa iye bolǵan. Bunday hawa quramınıń quram tabıwında hám saqlanıp qalıwında tiri janzatlar zárúrli orın tutqan (v. I.- vernadskiy). Azot atmosferada úlken muqdarın quraydı (78%). Onıń dáregi ammiak bolıwı múmkin (4 NH + 302 = 2 N2 + 6 H20 ). Azot baylanısqan halda organikalıq birikpelerde keń tarqalǵan. Bunday azot tiykarlanıp bakteriyalamnıń erkin azottıń toplawınan payda boladı. Azottıń birikpelerden ajralıp shıǵıwı da tiykarlanıp bakteriyalar tásirinde júz beredi. Atmosferada azot kislorod qospası rolin oynab, oksidleniw pátin hám biologiyalıq processlerin tártipke salıp turadı. Azot onsha aktiv emes, biraq atmosferada eń keń tarqalǵan gaz. Azot júdá kóp organizmler tárepinen tikkeley hawadan emes, bálki azot toplaytuǵın bakteriyalar hám suw ósimligi arqalı ózlestiriledi. Kislorod ximiyalıq tárepten oǵada aktiv element. Kislorod Jerde eń keń tarqalǵan elementlerden esaplanadı. Onıń tiykarǵı bólegi baylanısqan halda ámeldegi, barlıq kislorod muǵdarınıń tek 0, 01 bólegigine erkin halda bolıp tabıladı. Erkin kislorod daslep, suw puwiniń Quyashdıń ultrafioletoviy nurları tasiri astında fotoximik bólekleniwinen payda bolǵan. Lekin erkin kislorodıń tiykarǵı bólegi jasıl ósimlikler fotosintez waqtında payda bolatuǵın kisloroddan salmaqlılaw bolıp tabıladı. Onıń salmaǵı C 0 2 gazdıń ultrafioletoviy nurları tásirinde bólekleniwinen payda bolatuǵın «awir» kislorod esabına artadı. Kisloroddıń atmosferada bolıwı turmıs faktorı — dem alıwdıń zárúrli shárti bolıp tabıladı. Kislorod organizmlerdi payda etiwshi belok, may hám uglevodlar quramına kiredi. Organizmler turmıs keshirim ushın zárúr bolǵan energiyani oksidleniw esabına aladı. Atmosferada shama menen 1015 t kislorod bar.
Fotosintez processinde atmosferaǵa jılına 20 • 1016 g. kislorod shiǵarıladı. waqtınsha (ózgeriwshen) quramlarǵa C 0 2, 0 3, suw puwi, aerozollar kiredi. Karbonat angidrid hawaǵa vulkanlardan, gidrosfera suwqınan, janzatlardıń bólekleniwinen keledi. Karbonat angidriddiń atmosferada muǵdarı kem, biraq ol geografiyalıq qabıqtıń iskerliginde úlken áhmiyetke iye. Organikalıq elementlardı payda boliwida karbonat angidrid fotosintez processinde tiykarǵı material bolıp esaplanadı 6 C 02 + 6 H20 + energiya = C6 H) 20 6 + 6 0 Suw quramındaǵı karbonat angidrid gazı suwdiń erituwshanlik ózgesheligin asıradı hám taw jınıslarınıń unırawında bir faktor boladı. Ol jermdiń ıssılıq balansın tártipke salıp turıwshı faktorlardan biri bolıp tabıladı, sebebi ol qısqa tolqınlı Quyash radioatsiyasini ótkerip jiberip, Jer tarqatatuǵın uzın tolqınlı ıssılıq nurın jutip qaladı.
Atmosferada ozon da bar, ol kislorod molekulasınıń ultrabinafsha nurlar hám elektr zaryadları tásirinde atomlarga parshalanishi, keyininen bul atomlardıń molekulalar menen qosılıwı nátiyjesinde payda boladı : 0 2 + O = 0 3. Ozon biyqarar gaz hám bunıń ústine kúshli oksidleytuǵın bolıp tabıladı. Onıń muǵdarı Jer maydanında júdá kem. Shaǵıp atırn keyin hám de tawlarda joqarıǵa kóterilgen tárepke bir az artadı. Bul gazdıń tiykarǵı massası atmosferada tóplanǵan, ol orında ozon perdesin payda etedi. Suw puwi atmosferaǵa Jer maydanınan keledi jáne onıń muǵdarı keskin ózgeriwsheń boladi hám de tábiyiy geografiyalıq jaǵdayǵa baylanıslı. Jer maydanında suw puwiniń muǵdarı 0, 2% ten (polyar úlkelikte) 2, 5% ga (ekvatorda ) teń. Biyiklik artqan azayıp baradı. Karbonat angidrid hám suw puwi filtr retinde Jerdiń uzın tolqınlı nurların ustap qaladı. Nátiyjede ıssıxana effekti payda boladı.
Aerozollar atmosfera daǵı qattı bólekler bolıp tabıladı. Olarǵa vulkan kúli, ósimlik urıwları, janar maylardıń janıwınan payda bolǵan shańlar, mineral shańlar hám duzlar kiredi. Insannıń xojalıq iskerligi tásirinde atmosferada shańlar muǵdarı keskin asıp ketti. Aerozollardıń tiykarǵı bólegi troposferada toplandı. Hawa massaları Temperaturası, ızǵarlıǵı hám basqa ólshemleri birdey bolǵan hawanıń kútá úlken kólem degi bólekleri hawa massaları dep ataladi. Olardıń ólshemleri materiklerdiń yamasa okeanlardıń ayırım bólimlerine teń boladı. Troposfera kese jóneliste hawa massalarına bólinedi. Troposferada bir waqıttıń ózinde bir neshe onlab hawa massaları ámeldegi bolıwı múmkin. Olar mudami háreketde boladı, sol sebepli olarınıń ózgeshelikleri mudami ózgerip turadı hám ıssı, qurǵaqlay, jamǵır, suwıq hawa rayın alıp keliwi mumkin. Eki qońsılas hawa massaları aralıǵinda atmosfera frontlari payda boladı. Frontlar eki hawa massasın bir-birinen ajıratıp turatuǵın aralıq qatlam bolıp tabıladı. Onıń keńligi bir neshe on kilometr bolıwı múmkin.
Atmosfera frontlarida hawa tez pátda háreketlenedi, siklonlar hám antitsiklonlar payda boladı, jawınlar jawadı, hawa rayı keskin ózgeredi. Atmosfera frontlari troposferaniń eń jıldam bólegi bolıp tabıladı. Troposferada ekvatorial, tropik, ortasha, arktika hám Antarktika hawa massaları ajratıladı. Olar óz gezeginde kontinental hám teńiz túrlerge bólinedi. Ekvatorial hawa massaları (EXM) Ekvatorial keńliklerde payda boladı. Jıl boyı temperaturası hám ızǵarlıǵı joqarı. Okean hám qurǵaqlıq hawa massaları birdey ózgeshelikke iye, sol sebepli bul jerde teńiz hám qurǵaqlıq hawa massaları ajratilmaydi. Jazda Ekvatorial hawa massaları subekvatorial regionǵa bastırıp kiredi hám kóp jawın jawıwına sebep boladı. Tropik hawa massaları. Tropik hám subtropik keńliklerde okean hám qurǵaqlıq ústinde payda boladı (Saxroi Úlken, Árebiston yarım atawı, Meksika, Avstraliya ). Jazda tropik hawa massalari ortasha regiondıń qurǵaqlay aymaqlarında da júzege keledi (Orta Aziya, Mo'g'uliston, Arqa Kitay, Úlken háwiz). Kontinental tropik hawa joqarı temperatura hám ıǵallıqtıń kemligi menen ajralıp turadı. Qurǵaqlay aymaqlardaǵı hawa quramında shańlar kóbirek boladı. Teńiz tropik hawasında ızǵar kóbirek boladı, biraq temperaturanıń joqarılıǵı sebepli toyınıw shegarasınan talay tómende. Nátiyjede okeanlıqtıń tropik keńliklerinde puwlanıw kóp boladı.
Ortasha hawa massaları ortasha keńliklerde payda boladı hám túrli-tumanlıǵı menen ajralıp turadı. Ortasha regiondıń kontinental hawası materiklar ústinde qáliplesedi. Olar jıl mawsimleri dawamında ózgerip turadı. Jazda hawa kúshli qıziydi hám joqarı ıǵallıqdaǵı bolıp qaladı. Qishda kúshli sovib ketedi hám qurǵaqlay bolıp qaladı. Ortasha teńiz hawası okeanlıq ústinde quram tabadı, semamligi hám ortasha temperaturası menen ajralıp turadı. Qisda usı hawa massaları jıllılıq hám jawın alıp keledi, jazda bolsa salqın, jamǵır hawa rayın alıp keledi. Arktika hám Antarktika hawa massaları muz hám qarlar ústinde qáliplesedi. Qisda júdá sowip ketedi, ásirese polyar túnler davrida. Usı hawalar tómen temperatura, salıstırmalı ıǵallıqtıń kemligi hám tınıqlıǵı menen ajralıp turadı. Kontinental hawa massaları Grenlandiya, Antarktida hám polyar atawlar ústinde quram tabadı. Teńiz hawa massaları Arqa Muz okeanı hám qubla okeanniń ashıq jaylarında payda boladı
Atmosfera cirkulyatsiyasi – jer juzesinen joqarıda jaylasqan hawa aģimlari kompleksi. Hawa aģimlarinıń kólemi o'nlab hám júzlegen metrlerden (bunday háreketler jergilikli samallardı payda etedi) júzlegen hám mińlaǵan kilometrlarģa shekem ózgerip turadı, bul bolsa troposferada siklonlar, antisiklonlar, musson samallarınıń payda bolıwına alıp keledi.
Hawa massalarınıń ulıwma aylanip ótiwi arqalı ıssılıq hám ıǵallıqtıń global almasiwi boladi. Atmosferadaģi naturi bolistirilgen issiliq hawa basimina tasir korsetedi, bul oz nawbetinde hawa hareleti ham oniñ agimina oz tasirin korsetedi.
Hawanıń jer maydanına salıstırǵanda háreketi samal dep ataladı, Jerdegi hawa aǵımlarınıń pútkil sisteması atmosferanıń ulıwma aylanıwı dep ataladı.
Atmosferanıń ulıwma cirkulyatsiyasidan tısqarı, jergilikli cirkulyatsiyalar da ámeldegi: epkin, taw-oypatlıq samalları hám basqalar ; kishi kólemdegi kúshli búrmаlаr dа payda boladı – tornadolar. Samal suw ústiniń qozǵalıwına, kóplegen okean aǵıslarına, muzlardıń jılısıwına alıp keledi; erroziya hám relyef qáliplesiwiniń zárúrli faktorı esaplanadı.
Atmosferada payda bolatuǵın fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq ózgerisler tiri organizmlerge óz tásirin kórsetedi. Sońǵı jıllarda insan tásiriniń kusheytiwi nátiyjesinde gazlar teń salmaqlılıqınıń ózgeriwi gúzetilip atır. Atmosfera daǵı gazlar turaqlı muǵdarınıń ózgeriwi planetamız ushın unamsız aqıbetlerge alıp keliwi anıqlanǵan. Ullı oyshıl Abu Ali Ibn Sino aytqanı sıyaqlı “Eger hawada shań hám tútin bolmasa insan mıń jılǵa shekem ómir kórgen bolar edi”. Atmosferanıń pataslanıwı degende hawaǵa uwlı zatlı birikpelerdiń qosılıwı nátiyjesinde onıń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetlerin ózgeriwi túsiniledi. Insaniyatqa qolaversa, barlıq jonivorlarga turmıs baxsh etetuǵın atmosfera hawasın házir tiykarlanıp eki derek: tábiyiy faktorlar hám insan iskerliginiń jemisi - antropogen (jasalma ) derek pataslantıradı. Tábiyiy faktorlarǵa : kosmik shańlar, vulqanlardıń atılıwınan, taw jınıslarınıń jemiriliwi hám topıraqtıń unırawınan payda bolǵan elementlar, ósimlik hám haywan qaldıqları, orman hám sahra daǵı órt, teńiz suwınıń mavjlanishi menen hawaǵa shıqqan duz bóleksheleri sıyaqlılardı mısal etip kórsetiw múmkin. Atmosferanıń jasalma pataslanıwına: avtomobil transportı birinshi orındı (40%), energetika sanaatı ekinshi orındı (20%), kárxana hám shólkem islep shıǵarıwı úshinshi orındı (14%), awıl xojalıǵı óndirisi, xojalıq kommunal xojalıǵı hám basqalar moynına pataslanıwınıń (26%) tuwrı keledi. Jer sharınıń hár túrlı regionlarında qaysı, qayda ximiyalıq kárxanalar kóp bolǵan orınlarda atmosfera hawasınıń pataslanıwı júdá sezilerli bolıp tabıladı. Mısalı : Yaponiyada, AQShda, Evropada, Rossiyada, Tadjikistan (TADAZ) hám Qitayda, respublikamızda bolsa Tashkent, Ferǵana, Chirchiq, Bekobod, Navaiy, Almalıq sıyaqlı qalalardı kórsetiw múmkin.
Házirde jer júzesinde xojalıq iskerligi menen baylanıslı halda atmosferaǵa hár jılı 500 mln. tonna altıngugurt gazı, sulfat oksidi, azot oksidi, 6, 5-7 mlrd. t. karbonat angidrid shıǵarılıp atır. Sonıń menen birge atmosferanıń pataslanıwında hám kóplegen kislorodtı sarıplanıwında samolyotlardıń da roli úlken. Bir ǵana reaktiv samolyot 8 saat ishinde Amerikadan Yevropaga ushıp ótkende 50-100 tonnaǵa shekem kislorod yoqadi, yaǵnıy bunı 100 mıń gektar ormanlıq bir kúnde shıǵarıp beredi, bir kosmik kemeniń keńislikke shıǵıwı ushın 16 km radiusında ozon qatlamı jemiriledi. Atmosfera hawasınıń pataslanıwında awıl xojalıq óndirisiniń da úlesi bar, bunda qusshılıq hám sharbashılıq kompleksleri, gósh kombinatları, ximiyalıq tóginler, zıyanlı ximikatlar kóbirek tásir etedi. Bulardan tısqarı kanalızasiya shaxobshalarinan, avtomobil dóńgeleklerinen, ayaq kiyiminen, asxanalardan hám basqalardan shıqqan shań, gazlar, iyisler de atmosferanı pataslaydı.Hawanıń pataslanıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın unamsız jaǵdaylar hám onıń aqıbetleri. Hawanıń kúshli pataslanıwı insanlar sawlıgına, qalaverse barlıq janzatlarǵa unamsız tásir kórsetedi. Bir kisi táwlik dawamında ortasha 25 kg hawa menen nápes aladı. Hawa quramındaǵı ziynali shań, qurımlar, zıyanlı gazlar kisi organizminde toplanaveradi. Aqıbette teri hám kóz kesellikleri, bawır serrozi, qanbasiminiń, sozılmalı bronxit, enfizima, dem qısıw hám ókpe raki sıyaqlı keselliklerdiń kóbeyiwine sebep boladı. Balalar ortasında ulıwma keselleniwdiń norması belgilengen. Hawada altın gugurt oksidi kóp bolıwı nátiyjesinde kisilerde bronxit, gastrit kesellikleri payda boladı. Atmosfera hawasınıń pataslanıwı ósimlik hám haywanlarǵa da zálel etedi. Ósimlik japıraqlarına, topıraq hám suw arqalı bolsa túbirine ótedi. Pataslanǵan hawa ósimliklerdi zálellab, olarda element hám energiya almasınıwın buzadı. Awıl xojalıq eginleri hám mevali terekler de kem ónimli bolıp qaladı. Sanaat hám transporttan shıqqan zıyanlı gazlar fotosintez procesine unamsız tásir kórsetedi. Transpirasiyani 3 esegeshe qısqartiradi. Qaraǵash atızlarda 300-400 jıl yashasa, qala parklarida 120 -220 jıl, avtomobil jolları átirapında 40 -50 jıl jasar eken. Atmosferanıń pataslanıwı haywanlarǵa da tásir etip, olardıń záhárleniwine, geyde bolsa nobud bolıwına sebep bolıp atır. Haywan túrleriniń kesellenip, uwlı zatlanıp, qirilib ketiwinde urıslardıń, atap aytqanda AQShtıń Vetnamda, Laosda alıp barǵan urıslarında ximiyalıq qurallardı qóllaw sebepli 170 qus túrinen házir 24 qus túri, 55 sút emizuvchilar túrinen 5 túri qalǵan. Atmosferaǵa milliard tonnalap SO2 gazınıń shıǵarılıwı nátiyjesinde planetamizdiń ortasha temperaturası 1850 jılǵa salıstırǵanda 0,5 ga asqanlıǵı anıqlanǵan. Eger atmosfera daǵı SO2 dıń muǵdarı artıp baraversa, onıń muǵdarı 2025 jılǵa barıp 0, 0379% ga etiwi múmkin, bul bolsa er planetası temperaturasın 1, 8 oS ge shekem eliriwi shama etińip atır. Jer atmosferası temperaturasınıń ósiwi, mızlıqlardıń eriwine, suw júzesiniń eliriwine alıp keledi, bul bolsa egin maydanların azaytadı, jawın -shashin muǵdarı kóbeyip, ıqlım ózgeredi. Aqırǵı 25-30 jıl ishinde kislotalı jawınlar ayırım mámleketlerde haqıyqıy ekologiyalıq páleketke aylanıp qaldı. Hár qanday qazilma janar may jandirilganda shıǵındı gazlar quramında altıngugurt hám azot qos oksidleri boladı. Atmosferaǵa millionlap tonna shıǵarılıp atırǵan bul birikpeler jawındı kislotaǵa aylantıradı. Sońǵı jıllarda AQSh, Kanada, Germaniya, Shvesiya, Norvegiya, Rossiya hár basqa rawajlanǵan mámleketlerde kislotalı jawınlar tásirinde úlken maydandaǵı ormanlar quriy basladı. Bunday jawınlar topıraq zúráátliligin pasiytiredi, ımaratlar, tariyxıy esteliklerdi emiradi, insan sog'ligiga zálel etkazadi. Ayırım aymaqlarda hawanıń háreketsiz turıp qalıwı áqibetinde gúzetiletuǵın uwlı zatlı rayon “sıyaqlı” insanlar sog'ligiga oǵada unamsız tásir kórsetedi. 1952 jılı 5-9 dekabrde Londonda júz bergen smog áqibetinde 4000 den artıq kisi nobud bolǵan. Fotoximik smog degende sanaat hám transport shıǵındı gazlardıń quyash nurları tásirinde reaksiyaǵa aralasıp qáwipli birikpelerdi payda etiwdi túsiniledi. Atap aytqanda, ozon, formaldegid hám basqa birikpelerdiń payda bolıwı hám muǵdarınıń norması uzatıladı. Jer júzinde atmosfera hawasınıń pataslanıwın kemeytiw ushın tezlik menen zárúr sharalar kóriliwi kerek. Amerikalıq meterolog Luis Battan aytqanı sıyaqlı : “Yamasa insanlar hawa daǵı tútindi azaytadılar, keri jaǵdayda tútin er júzinde insanlardı azaytadı”. Rawajlanǵan mámleketlerde sırtqı ortalıqtıń pataslanıwı avtomobil dvigatelleri shıǵarap atırǵan uwlı zatlı elementlar sebepli júz berayotir. Birpara kapitalıstik mámleketlerde, mısalı : Yaponiyada avtomobillerdiń kópligi nátiyjesinde kóshe háreketin basqarıwshı polisiya jumısshısı hár 2 saatta kislorod maskasini almastırıp turıwǵa májbúr boladı. Usınıń sebepinen de qánigeler avtomobillerdi “dóngelektegi ximiyalıq fabrika” deyiwedi. Mashina motorı shıǵarǵan gaz quramında uglerod oksidleri, karbonat angidrid, aldegidlar, azot oksidleri, uglevodlar, qorǵasın birikpeleri bolıp, olar insan salamatliq unamsız tásir kórsetedi, uglerod oksidleri qan daǵı gemoglabin menen birikib, onıń kislorod tasıwı funksiyasın pasaytiradi. Qorǵasın birikpesi dem alıw jolları arqalı ótip adamlardıń júrek-qan tamırların ziyanlar eken. Atmosferanıń kosmostan pataslanıwı kosmik shańlardan júz bolıp atır. Jer sırtına jılına 10 mln. t. kosmik shań túsedi. Eń qáwiplisi álem keńisliksidan Jerge kiyatırǵan hár qıylı shań, meteor bólekleri, radiatsiya aǵısları vulqanlardıń otilishi hám taw jınıslarınıń jemiriliwinen atmosferaǵa shıqqan hár qıylı bólekler bir neshe jılǵa shekem hawaǵa júzip júriwi múmkin. Mısalı : 1883- jıl Karakatauda (Indoneziya ) kúshli vulqan otilib, atmosferaǵa sonday kóp muǵdarda shań bólekleri shıqqandiki, ol 8-24 km biyikligi, 16 km qalıńlıǵı qoplab alıp 5 jıl dawamında hawada ushıp júrgen. Ózbekstan Respublikasında da atmosfera hawasınıń pataslanıwı eń tiykarǵı ekologiyalıq máselelerden biri esaplanadı. Xalıq, sanaat hám transport joqarı dárejede tóplanǵan Tashkent hám Ferǵana ekonomikalıq rayonları, metallurgiya, ximiya hám mashinasozlik orayları bolǵan Almalıq, Tashkent, Ferǵana, Bekobod, Andijan, Chirchiq, Navaiy qalalarında hawanıń pataslanıw dárejesi talay joqarı wálayatımız aymaǵında atmosfera hawasına óz tásirin kórsetetuǵın 46600 den artıq transport quralları hám 6700 den artıq iri qozǵalmas derekler ámeldegi bolıp, olardan bir jılda ortasha 320000 tonnadan artıq zıyanlı elementlar atmosferaǵa shıǵarılıp atır. Sonnan 212, 4 mıń t. qozǵalmas dereklerge, 108, 2 mıń t. qo'zg'aluvchan dereklerge tuwrı keledi. Bunnan atmosfera hawasın pataslaytuǵın birinshi dárejeli ob'ektlerge tómendegiler kiredi:
1. Muborak gazdı qayta islew zavodı 55 mıń t.
2. Muborak gaz kánleri unitar bólim kárxanası 5 mıń t.
3. Kebirtan neft-gaz unitar bólim kárxanası 70 mıń t.
4. Kebirtan gaz ximiya kompleksi 15 mıń t.
5. Muborak ıssılıq elektr orayı 10 mıń t.
Bul ob'ektlerden atmosfera hawasına shıǵıs uwlı zatlı elementlar wálayat boyınsha 65 % ni quraydı. Atmosferanı qorǵaw. Joqarıdaǵı maǵlıwmatlardan kórinip turıptı, olda atmosfera hawası insan turmısı, qolaversa tábiyaat daǵı teń salmaqlılıq ushın úlken áhmiyetke iye boladı. Sol sebepli atmosfera hawasın qorǵaw ilajlarınan ústivori - bul ekologiyalıq tálim-tárbiya jumısların aparıw bolıp tabıladı, sebebi atmosfera hawasınıń pataslanıwı nátiyjesinde júz bolatuǵın ózgerislerdi tolıq anglayalǵan insan tuwrı hám hár tárepleme juwmaq shıǵara aladı. Hawa pataslanıwın aldın alıw hám kemeytiwdiń túrli jolları bar. Kárxanalarda tazalaw qurılmaları ornatıladı, zıyanlı kárxanalar qala shetsine shiǵarıladı, ásirese shıǵındısız texnologiyaǵa ótiw, sonıń menen birge transport háreketin tártipke salıw metro, elektr transportın rawajlandırıw, janar may sapasın jaqsılaw, ekologiyalıq taza transport quralların jaratıw hawanıń pataslanıwın kemeytiwde zárúrli áhmiyetke iye, usınıń menen bir qatarda sanaat kárxanaları, qala, dem alıw zonaları átirapların ko'kalamzorlashtirip atmosfera hawası daǵı teń salmaqlılıqǵa erisiw múmkin. Suw jáne onıń tiri organizmler turmısındaǵı áhmiyeti. Astronomlar ózge planetalarda turmıs bar yamasa joq ekenligin bilejaq bolsalar, eń dáslep sol planetada suw bar yamasa joq ekenligin anıqlawǵa kirisiwediler. Sebebi, turmıs bolıwı ushın bárinen burın suw ámeldegi bolıwı kerek. Jerde turmıs dáslep suwda payda bolıp, odan qurǵaqlıq - hawa hám topıraqqa ótkenligin pán qashannan berli tastıyıqlaǵan. Suw óziniń erituvchanlik qásiyeti menen tábiyaat daǵı barlıq tiri organizmlerdiń ómirin támiyinlep turadı. Orıs geologiya pániniń ákesi akademikalıq A. P. Karpinskiy " Suw eń qımbat bahalı baylıq bolıp, usiz jasaw múmkin emes", dep jazǵan edi. Kisiler suwdiń áhmiyetin bilip, áyyemginen dárya yamasa kól jaǵasında úyler, qalalar qurib jasaǵanlar, kóshpeli xalıqlar mudami suw bar jaydı izlengenler. Kisiler dem alıw ushın mudami suw bolǵan jaylarǵa ıntıladılar. Suwda cho'milib turıw kisi salamatlıǵın saqlawda hám shınıǵıwda eń tiykarǵı qural bolıp tabıladı. Nemis alımı G. Libman aytqanı sıyaqlı, " Biziń planetamizda adamlardıń salamat qalıwları ushın texnikanıń mojizalari emes, bálki taza, ıshıw ushın jaramlı suw etarli bolıwı kerek". Suw barlıq tiri janzatlardıń jasawı ushın tábiyat tárepinen sawǵa etilgen joqarı naǵıymet bolıp tabıladı. Biz kúndelik turmısımızdı suwsız oyda sawlelendire almaymız. Suw insan salamatlıǵın saqlawda úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Bilgenimizdey, adam denesiniń 75-80% i suwdan ibarat. Egerde, denesindegi suwdı 6 -8% ini joǵaltsa, temperaturası kóteriledi, júrek urısı, dem alıwı tezlashadi, bası aylanadı hám awrıy baslaydı. Suw jáne de kóbirek joǵatılsa, adam qaytıs bolıwı da múmkin. Sonnan kórinip turıptı, olda, suw ómir tirilik dáregi bolıp tabıladı. Onı tejew, saqlap álpeshlew hár bir puqaranıń múqaddes minnetine aylanmog'i kerek. Ekenin aytıw kerek, suw planetamizdıń 70% ni payda etip, ol okeanlıq, teńiz, dárya,kól hám er astı suwidan shólkemlesken. Planetamızdaǵı ámeldegi suw rezerviniń ortasha 1 payızın ishimlik suwı, qalǵan bólegin teńiz hám okeanlıqtıń shor suwi quraydı, olar ıshıwǵa, ósimlik hám haywanlardı suwǵarıwǵa jaramaydı. Biraq, okean hám teńiz suwi da ıqlımdı payda etiwde, suwdı aylanba háreketinde, olardaǵı barlıq ósimlik hám haywanlardıń jasawı ushın hám de suw transportı quralların júriwi ushın úlken áhmiyetke iye. Atmosfera hawasınıń jılıwı sebepli Arktika hám tawlar daǵı muzlıqlardıń 40 procentten aslamı erip ketti, Afrika daǵı Klimandjaro tawi muzlıqları erip tawsılǵan, Antraktidadagi muzlıqlardan aysberglar payda bolıp, okean suwına erip ketpekte. Derlik hár jılı Evropaniń kóp mámleketlerinde, Rossiyanıń kóp wálayatlarında suw tasqınları júz bolıp atır. Atmosfera hawasınıń jılıwı dawam etaversa XXI asirde Dúnya okeanı júzesi 1-5 metrge kóteriledi, qurǵaqlıqtıń salmaqlı bólegin suw basıwına alıp keledi. Ózbekstanlıq qánigelerdiń esap -kitapına kóre, atmosfera hawasınıń jılıwı dawam etaversa 2000-2030 jıllarda Respublika daǵı suw resursları 15-25% azayadı ; atmosfera hawası ısıǵanda suwdı parlanıwı kúsheyip, eginler rawajlanıw dáwirinde kóp ret suwǵarıwdı talap etedi. Eginlerge suw etpesligi hasıldarlıq azayadı. Oqava suwni tazalaw usılları. Ayırım shólkemlerde suw tazalaw imaratlardıń talapǵa juwap bermesligi sebepli aqaba suw tuwrıdan-tuwrı ashıq suw háwizlerine hám relefga taslanıp atır. Nátiyjede bul aqaba suw tekǵana ashıq suw háwizlerin, bálki er astı suwini da pataslantirmoqda. Aqaba suwdı tazalaw tiykarlanıp 4 qıylı jol menen alıp barıladı.
1. Mexanik usılda, suwda erimeytuǵın deneler pánjerede ustap qalınadı.
2. Fizikalıq (elektroliz) usılında, suw quramındaǵı salmaqli metall ionları anionlar hám kationlardan tazalanadı.
3. Ximiyalıq usıl, suwdı xlorlash hám ozonlash jolı menen boladı.
4. Biologiyalıq usılda, suw ósimligi (xlorella) járdeminde tazalanadı. Yamasa qıyalıqta 2 ta suw saqlaǵısh qurıladı hám birinen ekinshisine suw aǵıp túsip atırǵan waqıtta, 80 sm ge shekem bolǵan qum, topıraq suw quramındaǵı mayda mikrob hám bakteriyalardı ustap qaladı. Suwdı rezervlerin qorǵawdıń ilajları. Suwdan aqılǵa say paydalanıw hám qorǵaw, aqaba suwni tazalap qayta islewdi támiyinlewdi respublika kóleminde jaqsı jolǵa qoyıw kishi hámeldar adamlardıń birinshi náwbettegi wazıypası bolıp tabıladı. Hár qiylı pataslaytuǵın derekler sebepli, insanlar ortasında hár qıylı juqpalı hám juǵımsız keselliklerdiń kelip shıǵıwına sebep bolıp atır. Bular : as qazan -ishek, sarı keselligi, qarın tifi, para tif sıyaqlı qáwipli juqpalı kesellikler bolıp tabıladı. Suw quramında 65 ǵa jaqın mikroelementler bar ekenligi anıqlanǵan. Usılardan 20 dan aslamı organizm mútajligi ushın júdá zárúr bolǵan yad, ftor, molibden, mıs, temir hám basqalar bolıp tabıladı. Sol elementlerdiń kóbeyip yamasa azayıp ketiwinen hár túrlı juqpalı kesellikler kelip shıǵadı. Mısalı : buǵaq, kareis, felyuaroz. Xalıqtı taza ishimlik suwı menen támiyinlew zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. Ishimlik suwı arnawlı mámleket standartları talabına juwap beriwi hám turaqlı den sawlıqtı saqlaw mákemeleriniń dıqqat orayında bolıwı shárt. Tiykarlanıp suwdı hár túrlı kesellik taratıwshı bakteriyalardan tazalawda xlorlash yamasa házirgi waqıtta kópshilik mámleketler degi sıyaqlı ozonlash arqalı tazalaw usılınan paydalanıw zárúr. Biz házirgi kúnde aldınǵı áwladlar jol qoyǵan qátelerdiń ziyanın tartıp atırmız. Búgingi kunga kelip bolsa, buǵan baylanıslı jol qoyılǵan qátelerdi toqtatmasak, keleshek áwladtıń jaǵdayı bunnan da krizis bolıwı múmkin. Respublikamızda suwdan paydalanıw tuwrısında bir qansha nızam hám qararlar qabıl etilgen. Atap aytqanda, 1992 jıl 3 iyulda Ózbekstan Respublikası mámleket sanitar qadaǵalaw nızamı ; 1993 jıl 6 mayda “Suw hám suwdan paydalanıw tuwrısında” Ózbekstan Respublikası nızamı ; 1992 jıl 7 aprelde Óz. R. v. M. dıń “Suw dárekleriniń suwdı qorǵaw zonaları haqqında” 174-san sheshimi hám basqalar. Kelesinde xalqimizdıń den sawlıǵın hám párawanlıǵınıń asıwı, suwdan aqılǵa say paydalanıw, onı kóbeytiw hám suw háwizlerin pataslanıwınan saqlawǵa júdá baylanıslı. Adamlardıń suwǵa salıstırǵanda munasábetleri ózgeriwi ushın olar ortasında ekologiyalıq tárbiya hám bilim beriwdi kúsheytiw kerek. Bul islerdi ámelge asırıwda tekǵana juwapker shaxslar, ekologlar bálki, keń jámiyetshiliktiń qatnasıwı ekologiyalıq tálim hám tárbiyanı rawajlandırıwdıń áhmiyeti úlken bolıp tabıladı.
Atmosfera (jer maydanı qasında ) tiykarlanıp azot (78, 08 %) hám kislorod (20, 95 %) den ibarat bolıp, ol jaǵdayda kemrek muǵdarda argon (0, 93 %), karbonat angidridi (0, 03 %), geliy, neon, ksenon, kripton, vodorod, ozon, ammiak, yad hám basqa gazlar (0, 01 %) bar. Kópshilik organizmler ushın kislorod úlken fiziologikalıq áhmiyetke iye bolıp, onıń sırtqı ortalıq quramındaǵı konsentraciyası (muǵdarı ) zárúrli ekologiyalıq faktor esaplanadı. Sonı aytıw kerek, atmosferada kisloroddıń muǵdar 20, 95 % boladı, onıń waqtınsha 2-3 % ge shekem azayıwı da organizmlerdiń fiziologikalıq qásiyetlerine sezilerli tásir etpeydi. Jer astında jasawshı haywanlar úylerinde geyde kisloroddıń muǵdarı 15 % túskende de tásir úlken bolmaydı. Haywanlar bunday terbeliske maslasqan boladı. Teńiz júzesinen kóterilgen tárepke atmosfera basımınıń hám de kislorod muǵdarınıń azayıwı baqlanadı, nátiyjede, organizm fiziologikalıq funksiyalarınıń aynıwına hám de ol yamasa bul qıylı organizmlerdiń akklimatsiyasi (sáykeslesiwi) ne alıp keledi. Maslanmaǵan insan organizmi teńiz júzesinen 3000 m biyiklikdao'zini qolaysız sezedi, yaǵnıy awhalı jamanlasadı, islew qobileti pásiyedi. 6000 m biyiklikte bolsa insan hushidan ketedi. Biraq Himolay hám And tawlarınıń 5000 m biyiklikte jaylasqan jerlerde de insan durıslı turmıs keshiredi. Sebebi, insan organizmi áne sonday kislorod kem bolǵan sharayatta jasawǵa maslasqan (adaptaciya etken). Bunday biyiklikte jasawshı adamlarda tegislik sharayatında jasawshılarǵa qaraǵanda qan kólemi joqarı, qan daǵı eritrotsitlar hám gemoglabin muǵdarı kóp boladı.