Ultratovush usuli (ultratovushli rasxodometriya)

U l’tratovush nurlatgichlari va qabul qilgichlarida p’ezoelektrik effekt hodisasi 
ishlatiladi (5.10-rasm). 
P ’ezoelektrik xossalarga kvarts kabi kristallik dielektriklar ega 
Elektromexanik UT - nurlatgichi teskari p’ezoelektrik effekt ho-disasiga 
asoslangan va quyidagi elementlardan tashkil topgan (5.11-rasm): 
(2) elektrodlarga generatordan (3) o'zgaruvchan kuchlanish berilgLda Plastirifa 
(1) cho'zffib, siqilib turadi. Chastojalan kuch-lanishning o‘zgarish chastotasiga 
teng bo‘lgan majbuny tebranishte vuiudga keladi. Bu tebranishlar tashqi muhit 
zarrachalariga uzatihb, mos chastotali mexanik to‘lqin hosil bo‘ladi. Nurlatgich; 
muhit zarrachalari tebranishlarmmg amplitudasi plastinka teb nishlari amplitudasiga 
teng. 
Ultratovushning xususiyatlaridan biri kichik amPht^ tebranishlarda ham katta 
intensivhkdagi tebramshlami ohsh imkoniyatidir. Chunki shu amplitudada 
energiya oqimmmg zichhgi chastotaning kvadratiga proporsional bo‘ladi. n | , . -
rh 
Ultratovush nurlanishining chegaraviy intensivligi nurlatg ch materialining 
xossalari va ulami ishlatis^ XUSUS^ ^ 
0 ‘rta chastotali sohada UT ш generatsiya qihshda intensivlik 
diapazoni juda keng: 
IO'14 Vt/sm2 dan 0,1 Vt/sm gacha. 

---

9 
K o‘p maqsadlar uchun nurlatgich y ^ dan <^nisfo mumkin 
bo‘lgan intensivliklardan ko‘proq intensivlik kerak bo ladi. Bunday hollarda 
fokuslash qo‘llaniladi. 5.11-rasmda ultotovushni oleksielasdan yasalgan linza 
yordamida fokuslash ko‘rsatilgan. u a Ltta intensivlikdagi UT intensivliklarini olish 
uchun fokuslashning ^nada murakkab usullari qo'Hamladi. 0, 5 M № “ ia suvda 
io 5 Vt/sm2 gacha intensivlikdagi ul tratovush olish mumkin. 
, Elektromexanik UT-qabul qilgichlarida (5.10-rasm) to V ri p ezoelektrik effekt 
hodisasi qo‘llaniladi. Bu holda UT toiqinlari ta sirida kristallik plastinkaning(l) 
tebranishilari yuzaga keladi. Bu tebramshlar natijasida (2) elektrodlarda o‘zgaruvchan 
kuchlanish hosil bo lib, u (3) qayd qiluvchi sistema tomonidan qabul qilinadi 
Ko‘p tibbiy asboblarda ul’tratovush toiqinlari generatorlari bir vaqtmng o'zida 
qabul qilgich sifatida ham qo‘llaniladi. 
О zining fizik mohiyatiga ko‘ra UT tovushdan farq qilmaydi va mexanik toMqin 
xossalarini namoyon etadi. U tarqalganida muhit zarraehalarining zichlashish va 
siyraklashish sohalari hosil bo'ladi 
UT va tovushning muhitlarda tarqalish tezliklari bir xil (havoda-340 m/s, suvda va 
yumshoq to‘qimalarda-1500 m/s). Lekin UT nine yuqon intensivligi va kichik 
uzunligi tufayli qator xususiyatlar vujudga keladi. 
UT moddada tarqalganida tovush toMqini energiyasining boshqa turdagi energiya 
turlariga, asosan issiqlikka, qaytmas o‘tishi 
kuzatiladi. Ushbu hodisa tovush yutilishi deb ataladi. Zarrachalar tebranishi 
amplitudasining kamayishi va yutilish natijasida UT intensivligining kamayishi 
eksponensial xarakterga ega: 
A=A0e'ah I=I0e-2ah (5.3)
bu yerda A, Ao-muhit zarrachalarining modda yuzasida va h-chuqurlikda tebranish 
amplitudalari; I, Io-UT toiqinlarining mos intensivliklari; 
a -UT-toiqinning chastotasiga, muhit temperaturasi 
va xususiyatlariga bog‘liq boigan yutilish koeffitsiyenti. 

---

10 
Yutilish koeffitsiyenti - tovush to ‘Iqini amplitudasi “e ” marota- 
ba kamayadigan masofaga teskari kattalik, 
Yutilish koeffitsiyenti qanchalik katta boisa, muhit ultrato- 
vushni shunchalik kuchli yutadi. 
UT chastotasi ortganida yutilish koeffitsiyenti (a) ortadi. 
Shuning uchun UT ning muhitda yutilishi eshitiluvchi tovushning yutilishidan ancha 
ко ‘p bo ‘ ladi. 
Yutilish koeffitsiyenti bilan bir qatorda UTning yutilish xarakteristikasi sifatida 
yarim yutilish chuqurligi (N) ishlatilib, u a ga teskari kattalikdir (N=0,347/a).