Umarali Normatov,,Sarguzasht sardori’’
Download 129.47 Kb.
|
Umarali Normatov (2) (2)
|
Umarali Normatov ,,Sarguzasht sardori’’ Sarguzasht sardori: adabiy portret/U.Normatov;-Toshkent:Adib,2012,-112 b Kitob mundarijasi 1.Adabiy haqiqat sadosi. 2.Do’stim haqida so’z. 3.Sarguzasht sardori. 4.Bolakay nigohida zamona talotumlari. 5.Xonadon chirog’I o’chmasin deb. 6.Sarguzasht sarhadlari. 7.Hayot va Hajviyot . 8.Yozuvchi tarjimai holidan lavhalar. Umarali Normatovning qo‘lingizdagi kitobchasida bolalik do‘sti Xudoyberdi To‘xtaboyevning hayoti, shaxsiyati, ijodi haqidagi dil so‘zlari, o‘y-mushohadalari, yozuvchi bilan adabiy suhbatlari jamlangan. Ularda munaqqid taniqli yozuvchi qalamiga mansub, faqat o‘zimizda emas, jaxonning ko‘plab tillariga tarjima qilinib yuksan ehtiromga sazovor bo‘lgan romanlarining o‘ziga xos tahlil, talqinlari taqdim etilgan, qator asarlarining ijodiy tarixi, poetik bisotiga xos noyob xislatlari yoritilgan. Risola bilan tanishgach, bu betakror iste’dod sohibi haqli ravishda milliy bolalar nasrimizning, sarguzasht adabiyotimizning sardori degan nomga munosib ekaniga har jihatdan iqror bo‘lasiz. 1.Adabiy haqiqat sadosi. Bu mavzuda quyidagilar ta’kidlanadi: Asar bilan tanishishni boshlar ekanman yozuvchi o’z asariga O’zbekiston Birinchi Prezidenti islom Karimov bolalar adabiyoti haqida aytgan fikrlarini keltiradi. ,, Ayniqsa, biz uchun g‘oyat muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bolalar adabiyotini rivojlantirishga alohida e’tibor berishimiz, mustaqil fikrlaydigan shaxsning shakllanishi, har qanday kitobxonlik, mutolaa madaniyati bolalikdan boshlanishini doimo yodda tutishimiz lozim” Umaralining bu kitobi haqida Filologiya fanlari doktori Bahodir Karimov o’z fikrlarini keltirganini ko’ramiz.Bahodir Karimov bu fikrlarni yozar ekan Xudoyberdi To’xtaboyev bilan Umarali Normatov bir qishloqda tug’ilib o’sgani, davrdosh,tengdosh,maslakdosh bo’lgani haqida aytib o’tadi.Xudoyberdi To’xtaboyevning ,,Sariq devni minib’’romani o’zbek bolalari yuragidan joy olganligi va u asari bilan jahon adabiyoti Janni Rodarining nazariga tushganligi, 30dan ortiq tillarga tarjima qilganligi haqida aytib o’tadi.Bundan tashqari adibning ko’ngli yosh boladek beg’ubor, samimiy bo’lganligini ta’kidlaydi.Umarali bu kitobni yozishda biroz qiynalganligini aytib o’tadi:,, Do’sting haqida yozish o’zing to’g’ringda yozishday gap”,-deydi. Chunki fazilatlarni aytsang o’zingni maqtaganday,kamchiliklarni tanqid qilsang,sirini ochsang o’zingni fosh qilganday bo’lasan”,- deb aytadi. Bahodir Karim bu kitobni sadoqat ruhi bilan sug’orilgan maqola va suhbatlarda adabiy haqiqat sadosi jaranglab turibdi deya baho beradi.Xudoyberdi To’xtaboyevning bir qancha asararini sanab o’tib bu asarlari bolalarga xos nigoh,satirik pafosi, ko’ngil dardlarini to’kib solishi kabi qator individual xislatlarini sanab o’tadi.Umarali bilan Xudoyberdining bu suhbati haqida adabiyotga oid 10ta ,,muhim shart”ni sanab,o’z tajribasiga tayanib yozganini ta’kidlaydi. Yozuvchning ,,Besh bolalik yigitcha”, ,,Jannati odamlar” romanlarinni tahlil qilganini ta’kidlaydi.Tahlil qilish jarayonida bu asarlar odamlar ko’ngliga yaqinligi XXasr o’zbek adabiyotining muhim asarlar qatoridan joy olganligi hamda asarlarida xalq maqollari,og’zaki ijod namunalariga urg’u berganligini ta’kidlaydi.Xudoyberdi To’xtaboyev bolalar adabiyotining jasur refarmatorlaridan biri ekanligini aytib o’tadi. Xulosa qilib aytganda Bahodir Karim Umaralining ,,Sarguzasht sardori” risolasi haqida adabiy ma’naviy xazinaga kirish yo’lagi ekanligi haqida o’z fikr mulohazalarini bildiradi.(7-bet) 2.Do’stim haqida so’z Ushbu mavzuda Umarali Xudoyberdi To’xtaboyevning hayot yo’li,uning xarakteri va bolalar adabiyotga qanday kirganligi haqida o’z fikrini keltirib o’tadi. Umarali bilan Xudoyberdi deyarli tengdosh, hamqishloq, bir-birini Katta Farg’ona kanali ikkiga ajratib turadigan ikki qo’shni qishloqda tug’ilib o’sadi.Bir tur bilim yurtida o’qiydi.Umarali adabiyotshunoslikni Xudoyberdi esa psixologoya fanini tanlaydi.Umarali Xudoyberdini tabiatan yozuvchi bo’lib tug’ilgan, u yozuvchilikni,jurnalistikani kasb-hunar tarzida tanlagani yo’q, balki qalbidagi sehrli tug’yon, mehr-ishtiyoq unis hu sohaga boshlagnini aytadi.Umarali Xudoyberdini bolalikdagi qandaydir mashrabona tabiati,hayolparastligi bilan ajralib turardi deydi.O’qigan yillarida eng jiddiy ilmiy muammolarni ham obrazli qabul qilar va boshqalarga ham obrazli qilib tushuntirib berishidan hayratlanardi.Umarali Xudoyberdining hayoti, taqchillik, qaxatchilik mashaqqatlari boshqa biror kimsaning boshiga tushganda allaqchon boshqa yog’liroq sohaga o’tib ketgan bo’lardi degan fikrlarni bildiradi.xudoyberdi bolaligi og’ir kichadi, otasidan erta yetim qoladi,Ikkinchi jahon urushidan keyingi mashaqqatlar uning xonadonida ham o’z asoratlarini qoldiradi.Xudoyberdi ancha vaqt bolalar uyida tarbiyalanadi, o’zgalarga boqim bo’lishni or qilib qo’liga jetmon olganligi haqida chuqur qayg’u ila yodga oladi.Universitetni tugatgach, Farg’ona viloyatining Bog’dod, Yaypan tumanlarida o’qituvchi bo’lib ishlaydi.Qishloqdagi o’qituvchi uchun murakkab mehnat sharoiti Xudoyberdini dovdiratib qo’ymaganligi balki oz fursat Ichida jamoa orasida mohir pedagog, jamoatchi,targ’ibotchi sifatida obro’ qozonganigi haqida faxr ila tilga oladi.Xudoyberdiga birdan omad kulib boqadi.U Respuplika poytaxti tahririyatga ishga taklif qilinadi.O’tgan asrning 50-yillarida shaharda uy-joy muammosi Xudoyberdini ko’p qiynaganligi bu orada og’ir dardga chalinganligi oyoqda arang turadigan holga kelib qolganligini eslab Umarali ko’ziga yosh oladi.Xudoyberdi shu xastalik yillarida chinakkam yozuvchi kasal bo’lsada yozishdan to’xtamagaligi tahsinga sazovordir deydi.Uning ,,Sir ochildi” va ,,Sehrli qalpoqcha” qissalarini o’sha yillari yozadi.Xudoyberdi yosh tashkilotchi sifatida ,, Yosh Gvardiya” nashriyotida bosh muharrir, keyinchalik ,,Gulxan” jurnalida, ,,Sharq yulduzi”da muharrir o’rinbosari, ,,Yosh kuch”ga bosh muharrir bo’lib ishlaydi. Xudoyberdi boshqa yozuvchilar kabi Shuhrat sinovidan muvaffaqiyatli o’tganligi,ya’ni mukofot va maqtovlarga berilib, kibrning quliga aylanmagan haliyam yosh ko’ngilli beg’ubor bo’lib qolganligi haqida faxr bilan yozadi.Xudoyberdidan ,,yozuvchi bo’lmaganingizda kim bo’lardingiz?”,-deb so’ralganda dehqon bo’lardim deya javob beradi.Yoshligidan ketmon ko’tarib katta bo’lganligi tufaylimi bog’ ishlarini yaxshi tushunardi, xatto bahor,yoz,kuz oylarida uning hovlisiga borsangiz uni bog’ ichidan topardingiz.U mehnatsiz sira tura olmas edi.So’qoqga dam olishga dam olishga borganimizda ham dam olish uyining ekin-tikiniga qaraydigan keksa bobo bilan tanishtirib qo’ygan edik deb o’z o’tmishini esga oladi. Umarali Xudoyberdining o’z kindik qoni to’kilgan ona qishlog’i bilan mustahkam bog’langanligi haqida ajoyib hislatlarini ta’kidlab o’tadi.O’zi shaharda yashasa ham qishlog’idagi barcha yangiliklardan xabador bo’lib turar, haftada bo’lmasa ham oyda bir qishlog’iga borishni aytib o’tadi. Xudoyberdi yoshi ulg’aygan sari bir narsadan qattiq qo’rqar edi.U ham bo’lsa bolalik tuyg’usidan uzoqlashib qolishi.Shuning uchun ham yozgan asaralrini ilk bor farzandlari, nabiralari va qo’shni bolalariga o’qib berar edi va bolalarning kayfiyatini kuzatib, ularga yoqganini sezsa oqqa ko’chirar edi.Huddi Lev Tolstoy dehqon bolalari bilan qo’shilib hikoya yozgani kabi deb o’xshatma keltiradi.Yozuvchining shaxsiyati, xislatlari, hayot tajribalari ko’chib o’tganligini alohida ta’kidlaydi.Umarali yozuvchining ,, Sariq devni minib” romanidagi Hoshimjonning ,,5 bolali yigitcha”asari qahramoni Orifjon mehnatga o’chligi, ,,Qasoskorning oltin boshi” romanidagi mehnatkash xalq erki, ,,Konizar yulduzlar” kitobidagi ona yerga mehr qo’ygan dehqon kabi asar qahramonlari mehnat sha’niga bitilgan o’ziga xos qasidalari deya baho beradi.Uma rali yozuvchining xarakteriga bebaho xislat deb qarar edi, chunki Xudoyberdi hamma holatda ham quvnoq tabassum bilan yurar edi.O’tkir Hoshimov Xudoyberdi To’xtaboyevning bir xususiyatiga juda havas qilaman dedi.Uning kitoblarini o’qigan kishi ba’zan yig’lab turib kuladi, ba’zan kulib turib yig’laydi.Ishoning, bunga erishish juda qiyin degan jumlalarni keltirib o’tadi.Bunga qo’shimcha tarzda Umarali yozuvching o’zida tug’ma yumor borligi, bolalarcha beg’ubor, xayotbaxsh yumor tuyg’usi aks etib turar edi. Xudoyberdi chin ma’noda bolalar yozuvchisi. Umarali do’stim keksalik yillarida ham bir daqiqa bo’lsin hayot va ijod ustida o’ylashdan,yozishdan to’xtagani yo’q. ,,Shirin qovunlar mamlakati", "Mungli ko‘zlar" ,"Jannati odamlar", "Quyonlar saltanati", "Qiz talashgan o‘smirlar" kabi romanlar ustida ishladi. Jamoat ishlarida faol qatnashdi. "Iste’dod", "Oltin meros" xayriya jamg‘armalariga rahbarlik qildi, jamg‘armalar yetakchisi sifatida respublika o‘quvchilariaro san’at, adabiyot bo‘yicha musobaqalarni yo‘lga qo‘ydi; xususan, "Oltin meros" uyushmasidagi nafosat gurunglari, mamlakatimizning taniqli olimlari, san’at va adabiyot namoyandlari ishtirokida o‘tkazilgan bahs-munozaralar og‘izga tushdi; ma’lum muddat do‘stimiz O‘zbekiston Milliy universiteti qoshidagi Oliy adabiyot kursida faxriy professor lavozimida faoliyat olib bordi, kurs tinglovchilari huzurida badiiy mahorat, sarguzasht, detektiv, fantastik adabiyot muammolari bo‘yicha ma’ruzalar o‘qidi; do‘stim uyushtirgan ijod laborotoriyasiga doir maroqli mashg‘ulotlar tinglovchilarda benihoya katta qiziqish uyg‘otdi. U shu yoshida ham bir daqiqa bo‘lsin o‘z dunyosi - bolalarsiz, maktab o‘quvchilarisiz turolmaydi, haftasiga kamida ikki bor yo Toshkent, yoki Toshkent atrofidagi tumanlar maktablarida o‘quvchi bolakaylar bilan adabiy uchrashuvlar o‘tkazmasa ko‘ngli to‘lmaydi; iloji bo‘lmaganida, mahalla bolajonlarini uyida yoki bog‘ida to‘plab, ular bilan dilkash suhbatlar quradi. Respublika televideniyesi orqali muntazam olib boradigan jo‘shqin adabiy gurunglarini, yosh iste’dodlar bilan olib borgan dilkash muloqotlarini tinglab, tomosha qilib ko‘plar qatori unga havasim keladi. Asarlari qahramonlariga - Hoshimjon, Akramjon, Salimjon, Orifjon, xususan, Namoz botirlar siymosiga o`z bisotidan ko`chib o`tgan qat’iyat, matonat, el-yurtga cheksiz mehr-muhabbat, odam zotiga cheksiz muruvvattuyg`ulari keksalikda o`ziga qaytib, uning kuchiga kuch, g`ayratiga g`ayrat, shijoat baxsh etgan kabi o’z fikrlarini keltirib o’tadi. 1982,2012 yillar oralig’idagi voqealar. Mavzuda quyidagi hulosalar berilgan: Ushbu mavzuda Umarali Xudoyberdi To’xtaboyevning hayot yo’li,uning xarakteri va bolalar adabiyotga qanday kirganligi haqida o’z fikrini keltirib o’tadi. Umarali bilan Xudoyberdi deyarli tengdosh, hamqishloq, bir-birini Katta Farg’ona kanali ikkiga ajratib turadigan ikki qo’shni qishloqda tug’ilib o’sadi. Xudoyberdi chin ma’noda bolalar yozuvchisi. Umarali do’stim keksalik yillarida ham bir daqiqa bo’lsin hayot va ijod ustida o’ylashdan,yozishdan to’xtagani yo’q. ,,Shirin qovunlar mamlakati", "Mungli ko‘zlar" ,"Jannati odamlar", "Quyonlar saltanati", "Qiz talashgan o‘smirlar" kabi romanlar ustida ishladi. Jamoat ishlarida faol qatnashdi. "Iste’dod", "Oltin meros" xayriya jamg‘armalariga rahbarlik qildi, jamg‘armalar yetakchisi sifatida respublika o‘quvchilariaro san’at, adabiyot bo‘yicha musobaqalarni yo‘lga qo‘ydi. 3.Sarguzasht sardori. Mavzuda quyidagi fikrlar bayon qilingan.Umarali so’z sanatining barcha tur, shakl – janrlarida bo’lganidek, sarguzasht adabiyot namunalari orasida ham yuki yo’q, yengil-yelpi , shunchaki oldi-qochdi voqealar bayonidan iborat ,,Asarlar‘’ bilan barobar ,, Sarguzasht”ni chinakam san’at maqomiga ko’targan nodir adabiy durdonalari va har bir milliy adabiyotda uning yetuk sardor-darg’alari ham bor degan fikrlarni keltiradi.Umarali Normatov jahon adabiyotida va mumtoz adabiyot va zamonaviy adabiyotda ham uchratish mumkinligini aytadi. Jumladan Servantesning "Don Kixot", F. Rablening "Gargantyua va Pantagryuel", J. Sviftning "Gulliverningsayohatlari" А. Dyuma, F. Kuper, M.Rid, R. Stivenson, R. Xaggard kabi adiblarning kattayu kichik baravar sevib oʼqiydigan dunyoga mashhur asarlari shular jumlasidan. Mumtoz adabiyotimizda hazrat Navoiyning "Lison-ut tayr", "Sabʼai sayyor" dostonlarini ayni shu adabiyotga mansub deb atash mumkin. Yangi oʼzbek adabiyotida bu turning ilk zamonaviy namunalarini Аbdulla Qodiriy yaratdi, "Jinlar bazmi", "Kalvak maxzum", 'Toshpoʼlat tajang" bu yoʼnalishdagi dastlabki tajribalar edi.Oʼtgan asrning 30-yillari miyonasida dunyo yuzini koʼrgan Gʼafur Gʼulomning "Shum bola"si milliy sarguzasht adabiyotimizning choʼqqisi boʼldi deydi yozuvchi. Xudoyberdi To’xtaboyev ikkinchi jahon urushi yillarida va urushdan keying davr mashaqqatlarini; yetimlik, yetimxonada, kolxoz dalalarida, so’ng Qo’qondagi Pedbilim yurtida va Toshkent shaxrida g’aribona ham g’ayrioddiy hayotidan juda katta hayotiy saboqlarni oladi. Yozuvchi Xudoyberdini tasvirlar ekan uning o’tkan davrdagi qiyinchiliklar va mashaqqatlarini kuchli tajribasi ekanligini bot-bot eslab o’tadi. Xudoyberdi badiiy ijodni ham kattalar, ham bolalar uchun hikoyalar yozishdan boshladi, kattalari uchun yozganlaridan biri ,,Fel’etondan so’ng” hikoyasi konkurs mukofoti bilan taqdirlanadi, bolalarga yozganlari ,,Shoshqaloq” to’plami uchun ham ijobiy baho oladi. ,,Jonginam shartingi ayt” va bolalarga atalgan ,,Sehrli qalpoqcha” asarlari chin iste’dod mayillari sifatida yaqqol namoyon bo’ladi. Bundan ruhlangan yosh adib "Sehrli qalpoqcha" qissasini kengaytirib, 1969 yili "Sariq devni minib" nomi ostida romanga aylantirdi. 1973 yili bu asarning mantiqiy davomi tarzida "Sariq devning oʼlimi" dunyo yuzini koʼrdi. Soʼng birin-ketin "Besh bolali yigitcha" (1976), "Qasoskorning oltin boshi" (1980), "Yillar va yoʼllar" (1983), "Shirin qovunlar mamlakati"(1986), "Jannati odamlar" (1996) maydonga keldi. Bu romanlarning aksariyati oʼzimizda ham, xorijda ham dovrugʼ qozondi, xilma-xil mukofotu sovrinlarga sazovor boʼldi. Shu tariqa milliy sarguzasht adabiyotimiz sardoriga aylangan doʼstimizning, ayniqsa, "Sariq devni minib" bilan "Sariq devning oʼlimi" romanlari jahon kezishda record qozondi, jahonning 30 ga yaqin mamlakatlarida chop etildi, jahondagi shu tur yetuk asarlar qatoridan muqim oʼrin oldi.Yozuvchi do’stining 80 yoshga kirganida ham o’ziga shuhrat keltira olgan ,,Quyonlar saltanati” va ,,Qiz talashgan o’smirlar” nomli sarguzasht romanlarini yozadi. Yozuvchi Xudoyberdining sarguzasht romanlari qanday shuhrat keltirganligini bir necha omillar orqali ko’rsatib o’tadi; 1.Tasavvur, Taxayyul mahsuli bo’lmish kutilmagan favqulotta hodisalar tasviri. 2. Muallifning hayotiy tajribalari asosida qurilganligi. 3. Romanlaridagi qahramonlar xoh katta, xoh kichik bo’lsin ular tasviri, talqini hamisha bolalarga xos nigoh bilan yo’girilgan. 4. Adib asarlari poetikasi, ifoda tarsi, usullari jihatdan rang barang. 5. Asarlari qanday shakl, ko’rinish va fojeaviy vaziyatlar ifodasi bo’lsa ham hazil - mutoyiba, holda bo’lgan. Umarali bu xislatlarni sanab o’tib ayrim asarlarni ko’zdan kechirib shu hislatlar orqali tahlil qiladi. ,,Jonginam shartingi ayt” kattalar uchun yozilgan bu asarni tahlil tasvirlar ekan, unda er-xotin munosabati, oilaviy mo’jarolar ham jiidiy, ham yumor tarzida yozilganini aytadi. Keyin ,,Sariq davni minib” asarini tahlil qiladi. Undagi bosh qahramon Hoshimjon obrazini yuksak mahorat ila va chiroyli yumor bilan tasvirlaganini aytadi. Bu asar e’lon qilingandan so’ng muallif nomiga ko’plab maktublar yog’iladi. Yozuvchi shu asarni yozgandan keyin butunlay bolalar adabiyotiga o’tib ketadi. Keyinchalik shu asarning mantiqiy davomi sifatida ,, Sariq devning o’limi” asari ustida ishga kirishadi. Muallif niyatiga ko’ra u shaklan asarning davomi bo’lsada, mazmun-mundarijasi jihatdan tubdan o’zgacha ekanligini aytib o’tadi. Tanqidchi Umarali yozuvchning shu zayilda asarlarini tahlil qilar ekan, yozuvchining yozishdagi mahoratini va undagi qahramonlar tasvirini ijobiy tarzda tahlil qiladi. Xudoyberdi romonlar ustida ishlar ekan, ayni shu soha bo’yicha ilmiy- tadqiqot olib borayotgan tarixchi olimlar bilan muloqotda bo’layotganligini ,,Qasoskorning oltin boshi” asarida ko’rish mumkin. Undagi bosh qahramon Nomoz mehnatkash xalq orasidan chiqqan, shu mehnatkash xalq manfaati, sha’ni, erki deb kurashga otlangan oddiy bir dehqon yigit. Shu bilan barobar, u dunyo ko’rgan, oq-qorani tanigan, o’z davri uchun favqulotta bir shaxs sifatida tasvirlangan. O’tgan asr boshlarida Turkiston o’lkasida vujudga kelgan toʼlgʼanishlardan ilhomlanib, jabrdiyda, ikki tomonlama ezilgan, erkka tashna mehnatkash xalqning himoyachisi sifatida bosh koʼtaradi. Аyni paytda, Namoz xalqimizning, xalq daholarining erk, ozodlik, adolat haqidagi anʼanalari vorisi sifatida koʼrinadi. U hazrat Navoiyning "Ilgimdin kelguncha zolim tigʼin ushotib, mazlum jarohatigʼa intiqom malhamin qoʼydim" degan dil soʼzlarini qasamyod tarzida tumor qilib boʼyniga osib yuradi. Safdoshlarini ham shunga daʼvat etadi. Shunisi muhimki, bu odam doimo oʼz xatti-harakatlarini taftish etib boradi, oʼzi bosh boʼlgan toʼda harakatining ojiz tomonlarini ham sezadi, tan oladi; kichik bir toʼdani otlantirib boyu mansabdorlardan qasd olish, ular mol-mulkini tortib olib, qashshoq beva-bechoralarga boʼlib berish yoʼli bilan asl muddaoga erishib boʼlmasligini, keng ommani atrofiga uyushtirib, xalqni qoʼzgʼatish kerakligini tushunib yetadi. Muallif talqinicha, Namoz qasoskor, lekin u terrorchilikka, inson zotini jismoniy azoblashga, qotillikka qarshi. Аmmo shafqatsie zamon, zolimlar zulmi, u tushib qolgan murakkab vaziyatlar qahramonimieni goho shafqatsiz boʼlishga majbur etadi. Mazkur asar, avvalo, oʼzbek xalqi milliy ozodlik harakati silsilasida munosib oʼrin olgan yorqintarixiyshaxssiymosini jonli gavdalantirib bergani, adabiyotimizga chin maʼnodagi kurashchi-qahramon obrazini olib kirgani bilan qimmatlidir. Shu tariqa, yigirma yil burun mustabid tuzum bosimi sharoitida yaratilgan "Qasoskorning oltin boshi" romanida jasorat va yuksak mahorat bilan ifoda etilgan badiiy haqiqat mustaqillik sharoitida ilm-fan tilida oʼz tasdigʼini topdi! Buninguchun quvonmay boʼladimi, axir!.. Pirovardida, milliy madaniyatimiz, adabiyotimiz ravnaqiga ulkan hissa qoʼshib kelayotgan, allaqachan bolalar nasri dargʼasi darajasiga koʼtarilgan, uning dovrugʼini jahon maydoniga olib chiqish sharafiga erishgan doʼstim bilan salkam 60 yillik muloqotlarimiz ustida ikki ogʼiz soʼzlab oʼtsam - buni, azizlar, maqtanishga yoʼymaysizlar deya umid qilaman. Xudoyberdining deyarli barcha asarlarini qoʼlyozma holida oʼqiganman, ular haqidagi mulohazalarimni goh ogʼzaki, goh yozma tarzda izhor etib kelganman, ular haqida nashriyotlar uchun ichki taqrizlar berganman, matbuotda chiqishlar qilganman. Аminmanki, Xudoyberdi Аlloh ato etgan noyob isteʼdod sohibi, kaminaning maslahatlarisiz ham u shunday maqomlarga koʼtarila olishiga shubha yoʼq. Takdiri azal ana shunday ijodkor bilan hamfikr, hamnafas boʼlish sharafiga muyassar etganidan cheksiz quvonaman. Mavzuda quyidagi hulosalar berilgan: Tanqidchi Umarali Xudoyberdining asarlarini tahlil qilar ekan undagi barcha qahramonlar ma’lum ma’noda o’zining hayotidan parcha sifatida keltirganini. Asarlarida yumor bilan birga hayotiy haqiqatni tasvirlab o’tganini aytib o’tish joiz. 4. Bolakay nigohida zamona talotumlari Mavzuda quyidagilar yoritilgan: Tanqidchi Umarali Normatov Xudoyberdi To’xtaboyevning romanlari soni 10taga yetdi deydi. Agar yozuvchidan ,, Ulardan sizga qaysi biri yoqadi deb so’rasang, barchasi deb javob beradi”. Uning uchun asarlardan har biri farzandlaridek aziz, qadrdon. Ammo har gal ,,jannati odamlar” bilan ,,Besh bolali yigitcha”ga kelganda. Negadir ko’zlarida bilinar-bilinmas yosh qalqiydi, ikki qo’lini tizzasiga urib chuqur xo’rsinib qo’yadi. Buning boisi shundaki, Xudoyberdining barcha asarlari qaysi mavzuda yozilgan boʼlishidan qatʼi nazar, ularda muallif hayoti, shaxsiyatidan koʼchib oʼtgan nimadir bor, ammo "Jannati odamlar" bilan "Besh bolali yigitcha" butunasi oʼz hayotidan, biri - bolalik, ikkinchisi - oʼsmirlik yillaridan bahs etadi; "Jannati odamlar"da mamlakat tarixidagi eng mudhish pallalardan biri - oʼtgan asrning 30-yillar bedodliklari, talotumlari toʼzoni bolakay nigohi, "Besh bolali yigitcha"da esa ikkinchi jahon urushi dovullari, sarson-sargardonliklari, alamlari oʼsmir yigitcha sarguzashtlari orqali gavdalantiriladi. Xudoyberdi To’xaboyev Oybek, A,Qahhor, N.Safarovlar kabi avtobiografik xarakterdagi bolalik xotiralari asosida asar yaratgan bo’lsa ham, ulardan farqi shundaki Xudoyberdi To’xtaboyev o’tgan asrning 30-yillari o’rtalari, 40-yillar boshlaridagi tarixiy jarayon lavhalarini qalamga oladi.Oybek, A.Qahhorlar esa o’tgan asrning 10-yillari voqea hodisalarini ifodalagan. Xudoyberdining biografik asarida ham o’zliliga – sarguzashtgo’ylik uslubiga sodiq qoldi. Yozuvchi bolalik o’smirlikda ko’rgan - kechirgan drama - fojealariga to’la hayot lavhalari bag’rida ham butun ijodiga xos hazil-mutoyiba, hayotbaxsh-umidbaxsh yumor ufurib turadi; Adib eng tig’iz, qaltis, hazil ko’tarmaydigan daqiqalarida ham yo’lini topib, hazil-yumor ruhi-tuyg’usini asar matniga yedirib-singdirib yuboradi degan o’xshatishlarni keltiradi. Yozuvchining rejasiga ko’ra avval ,,jannati odamlar” so’ng ,, Besh bolali yigitcha” yozilishi lozim edi. Biroq 70- yillar sharoitida 1932 yili tavallud topgan boʼlgʼusi adib endigina koʼz ochib koʼrgan kolxozlashtirish, mulkdorlarni sinf sifatida tugatish, dindor ulamolar, ijodkor ziyolilarni taʼqib ostiga olish, mafkuraviy-siesiy dagʼdagʼa, qatagʼonlar avjiga chiqqan zamon haqida bor xaqiqatni aytish, bitish iloji yoʼq edi. Lekin, har holda, urush davri koʼrgiliklaridan soʼz ochish imkoni bor edi. Buni yurakdan his etgan, tushungan adib alam-iztiroblarga toʼla bolalik xotiralari izhorini kelajakka, saodatli kunlarga qoldirib, urush davri 14 yoshli oʼspirinlik pallasida boshdan kechirganlaridan hikoya qiluvchi "Besh bolali yigitcha" ustida ishga kirishdi. Roman 1976 yili dunyo yuzini koʼrdi, katta-kichik kitobxon uni xush qabul qildi. Soʼng birin-ketin "Qasoskorning oltin boshi", "Yillar va yoʼllar", "Shirin qovunlar mamlakati" "Mungli koʼzlar" yozildi. Yozuvchining "Jannati odamlar" nomi ostida 1996 yili o‘quvchilarga taqdim etildi, ammo undan ko‘ngli to‘lmagan muallif roman ustidagi ishini davom ettirdi, 1997 yili uning to‘ldirilgan ikkinchi nashri bosildi. Demak, bu mo‘jaz roman ustida adib qariyb o‘n yil zahmatchekdi. Uning 60 yillik ijodiy faoliyati davomida bunaqasi bo‘lgan emas. Bir qarashda bu asar avval otadan yetim qolgan, so‘ng tuqqan buvisidan judo bo‘lib bobo va ena qo‘lida, ayni shu oila muhitida tarbiya topgan besh-olti yoshli bolakayning ko‘rgan-kechirganlaridan iboratday tuyuladi. Ayni shu roman ustida ishlagan kezlari yozgan tarjimai holida Xudoyberdi otasi To‘xtaboy 21 yoshida quloq qilinib,ta’qib ostiga olingani, zolimlar zug‘umi ostida halok bo‘lgani, ikki yildan so‘ng onasi Sorabibi xotini o‘lib besh yetim bolasi bilan qolgan qarindoshiga uzatilgani haqida so‘zlab, so‘ng shularni yozadi: "Mening tarbiyam bobom Erkavoy, enam Robiyabibilar ixtiyorida bo‘lgan. Ruhim, xulqu atvorim va xarakterimda neki bo‘lsa bog‘bon bobom, ertakchi enam tufayli shakllangan". Asarda mana shu lo‘nda hayotiy ma’lumot butun tafsilotlari, xilma-xil qirralari, dramalari bilan ko‘z oldimizda gavdalanadi. Qalamga olingan voqea-hodisalar bir oila doirasi bilan cheklanib qolmay qo‘ni-qo‘shnilar, qarindosh-urug‘lar, do‘stu qadrdonlararo muloqotlar orqali mahalla, qolaversa, qishloq, boringki, butun o‘lkada 30-yillar miyonasida kechayotgan mudhish tarixiy jarayonlar bilan tutashib, fikru xayolimizni zamona talotumlari qa’riga tortib ketadi. Tanqidchi Umarali bu asarning ruhan davomi sifatida ,,O’tmishdan ertaklar”ga yaqin turadi deb aytadi. Bu romandagi voqea-hodisalar "O‘tmishdan ertaklar"dagi makon - Qo‘qon atrofidagi qishloqlardan birida, oradan 15-20 yil o‘tib ro‘y beradi. Bu asarda ham voqealar bolakay tilidan hikoya qilinadi. Farqli jihati shundaki, "O‘tmishdan ertaklar”da hodisalar 60 yosh bo‘sag‘asida turgan boy hayotiy tajribaga ega adib nigohi orqali berilsa, "Jannati odamlar"da 65 yoshdagi muallif o‘zini butunasiga chetga olib hodisalarga 5-6 yoshli bolakay nigohi orqali yondashadi, bola bo‘lib, bolakay tilidan so‘zlaydi. Bu asar bolakay nigohi ortidan zamona talotumlari, bedodliklari, zalvorli va miqyosini esa kitobxon yurakdan his etib turadi. Bu hol asarga ajib bir o’ziga xoslik, samimiyat bahsh etib turganligini izohlaydi. 30-yillar olis bir qishloq sharoitida yasli, bog‘cha nimaligini bilmagan, hali maktab yoshiga yetmagan, harf tanimagan, kitob o‘qimagan, hozirgidek radio, televideniye, internet kabi axborot mo‘jizalari bo‘lmagan zamonlarda hayotiy hodisalarni bilishga chanqoq bolakay uchun bevosita odamlararo muloqotlar tashnalikni qondirishning birdan-bir vositasi edi. Mana shu tarixiy haqiqat romanda mohirona ko‘rsatilgan. Bir qadar jo‘n, ikir-chikirlar, mayda-chuyda tafsilotlar ifodasiday tuyulgan lavhalar bugungi kunda o‘sha davr ruhini betakror, xolis, mohirona gavdalantiruvchi tarixiy hujjatlar sifatida ham qadrlidir. Asarda bosh qahramoni Rahmonberdi ulg’aygan oilaviy muhit, sof o’zbekona milliy, islomiy tarbiyada o’sgan. Uning oilasida muqaddas kitoblar nihoyatda qadrlangan, ularga amal qilingan. Bolakay ko’z oldida kattalar tahorat olib namoz o’qiydi, ro’za tutadi, harom va halol, gunoh va savob farqi kabi tuyg’ular ostida ulg’ayadi. Qahramonning bobosidan eshitgan hikmatlariyu pand nasihatlar enasidan Robiya bibidan esa ertaklar eshitib katta bo’lgan. Asarning fojeaviy talqiniga o’tadigan bo’lsak, mazkur asarni muallif shavqatsiz davrda yashab, qalbi to’la armon bilan o’tgan marhum onasi Sorabibi Erkaboy qizi xotirasiga bag’ishlangan. Sorabibi asosan romanning ikkitagina bobida, bor- yo‘g‘i ikki-uch lavhada ko‘rinadi, xolos. Ammo shu ayrim lavhalar ifodasi chog‘i ayol qalbida kechgan tuyg‘ular butun boshli romanga arzigulik, ular o‘quvchini larzaga soladi, alamli o‘ylarga toldiradi. Rahmonberdining otasi vojeali tarzda o’lim topishi qahramonning yuragidagi alamli faryodlarning ko’tarilishi o’quvchini larzaga solidi. Asar qahramoni - roviy Rahmonberdi uchun eng aziz inson, uning bobojoni Erkaboy fojiasi bundan-da shiddatliroq. Butun hayoti-umrini savob ishlar yo‘liga fido etgan bu odamning boshiga tushgan savdolar, agar qahhorona shafqatsiz uslubda tasviretilsa, fojiaviy roman hosil bo‘lishiturgan gap. "Jannati odamlar"da tanlangan usul voqea-hodisalarning soddadil, quvnoq bolakay nigohi orqali berilishi tufayli fojiaviy ruh birmuncha yumshatilgan, tasvir, ifoda fojiaviy-komik ohang kasb etgan. O’sha davrda e’tiqodga qarshi boshlangan zug’m, qarangki namozga ruxsat yo’q. Xatmi Quronga ruxsat yo’q. Kitob o’qishga ruxsat yo’q.Machtga ruxsat yo’q. Janozaga ruxsat yo’q. Muqaddas kitoblar suvga oqiziladi, yerga ko’miladi. Boz ustiga umr bo’yi mehnat qilib, barpo qilgan bog’ini ,,yuqoridagilarning” buyrug’I bilan paxta dalasiga aylantirib yuboriladi. Tanku harbiylar ishitirokida boqqa qilingan hujum, mevazor bog‘ning olovda yondirilishi bolakay nigohida bamisoli xorijdan kelgan yovning yurtga yovuzlarcha hamlasi, qirg‘ini tareida beriladi. Metindek bardoshli otaxon endi bunisiga dosh berolmaydi. Xasta holida to‘shakka qadalgan Erkaboy jon taslim qiladi. Kishiga taskin beradigan joyi shundaki, uning vasiyatiga ko‘ra ta’qibda yurgan Xoneshon boshini kundaga qo‘yib, sadoqatli do‘sti azasiga yetib keladi, janozasini o‘zi o‘qiydi; azaga kelganlarga yana otaxon vasiyatiga ko‘ra, o‘z qo‘li bilan o‘tqazib yetishtirgan, el-yurtning fidoyi o‘g‘lonlari sa’yi harakati tufayli tuzum lashkarlari qirg‘inidan omon qolgan sarxil meva ko‘chatlari ehson tariqasida ulashiladi. Mohiyatan fojiaviy ruhdagi roman, shu tariqa, hayotbaxsh ohangda yakunlanadi. Bunda hech qanaqa atayinlik, qolaversa, yasamalik, to‘qima yo‘q, azizlar. Hammasi bor haqiqat. Hayotning o‘eida aynan shunday hodisa bo‘lgan.Tanqidchi bu borada yozuvchi Xudoyberdining Toshkentdagi hovlisi yonida tashlandiq yerni peshona teri bilan ko’rkam katta, serhosil meva daraxtlari bor bog’ini yodga oladi. Mavzuda quyidagi hulosalar berilgan: Tanqidchi 2012-yil mart oyida yozgan bu mavzuda Xudoyberdi To’xtaboyeving kattalarga bag’ishlab yozgan asari vas hu bilan birga kichiklarga ham birdek manzur bo’lgan ,,Jannati odamlar” va ,,O’tmishdan ertaklar ” asarlarini tahlil qiladi. 5.Xonadon chirog’I o’chmasin deb. Mavzuda quyidagilar yoritilgan: Tanqidchi Umarali mavzuni bunday nomlashiga sabab yozuvchi Xudoyberdining ,,Besh bolali yigitcha” asaridagi Orifjonning onasining vasiyati hisoblanadi, Xudoyberdi To’xtaboyevning bu asarini hayotiy realistic, qisman biografik-ikkinchi jahon urushi boshlarida kechirganlari haqidagi o’ziga xos sarguzasht asar hisoblanadi. Roman 1975-yil kitob holida chop etilgan. Umarali bilan 1977-yildagi suhbatida asardagi ko’p voqealar o’zining boshidan o’tganligini aytib o’tadi, Yozuvchining hamkasbi Xurshid Do’stmuhammad bilan suhbatda bu roman mening ko’z yoshlarimdir deb aytadi. Oradan ko’p o‘tmay roman Ervin Umerov tomonidan rus tiliga o‘giriladi, 1980 yili Moskvada taniqli adib Albert Lixanov so‘zboshisi bilan 65 ming nusxada chop etiladi. So‘zboshida mana bunday dil so‘zlari izhor etilgan: "Men ushbu kitob qo‘lyozmasini o‘qir ekanman yurak-bag‘rim bir emas, bir necha bor iztiroblar olovida qovrildi. Nihoyat, asarning oxirgi sahifasini yopar ekanman, qiziq, ko‘nglim ajib nurli tuyg‘ularga to‘ldi. Achchiq qismatlar haqida hikoya qila turib kishi qalbiga yorqin nur, harorat olib kirish har kimga ham Nasib etavermaydigan noyob xislat. Xudoyberdi To‘xtaboyev ana shunday benazir iste’dod sohibidir". Oradan salkam o‘piz yil o‘tib taniqli munaqqid A. Rasulov 'Taroyib saltanat" maqolasida "Besh bolali yigitcha" muallifining beqiyos iste’dodi xususidagi yuqoridagi e’tiroflarga oydinlik kiritib, shularni yozadi: "Xudoyberdi To‘xtaboyev mahorati, topqirligi shundaki, hayotdagi g‘am-tashvish, yo‘qotishlarni bola qalbidagi tabiiy hayotsevarlik, quvnoqlik - ezgulikka tashnalik orqali nurlantira olgan. "Besh bolali yigitcha"ni o‘qigan kitobxon yig‘laydi, ayni vaqtda qayerdadir uning yuzi, lablariga tabassum qo‘nadi. Ko‘zdagi yosh, labdagi tabassum - "Besh bolali yigitcha" romani poetikasining asos, o‘zagini belgilaydi" . Tanqidchi Umarali asarni shunday tahlil qiladi. Urush davri dovullari, mashaqqatlarining turli-tuman ko‘rinishlari, jumladan, bolalar qismatidagi ayanchli asoratlari, yetimlik ko‘rgiliklari haqida jahonga mashhur asarlarimiz bor. Bu o‘rinda G‘. G‘ulomning "Sen yetim emassan" she’rini, Rahmat Fayziyning ayni shu nomdagi ssenariysi asasida yaratilgan filmni eslash kifoya. "Besh bolali yigitcha" muallifi shu mo‘tabar an’anani davom ettirib o‘ziga xos betakror asar yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Roman fabulasi bir qarashda oddiygina: urush davri dovullari Farg‘onaningchekka bir qishlog‘i, u yerdagi ko‘p bolali oddiy bir dehqon xonadoni turmushini izdan chiqargan. Kuch-quvvatga to‘lgan yigitlar jang jabhalariga safarbar etilgan; qishloqning kuni keksalar, ayollar, bolalar qo‘liga qolgan. Xonadon sardori yoshi ulug‘ Mirzapolovon erta-yu kech dalada, bir o‘zi bir traktorning ishini bajaradi, olti bolaning onasi traktorchi Karomatxon ham tunu kun tinim bilmay dalada yer haydaydi... Butun boshli oila, ro‘zg‘or, besh bola tashvishi to‘ng‘ich o‘g‘il Orifjon zimmasida. Oilaning turish-turmushi davriga mos haminqadar. Bular yetmagandek, ota armiyaga chaqirilib frontga ketadi, oradan sal fursat o‘tmay tinim bilmas ona traktor ostida qolib halok bo‘ladi... Ana endi ko‘ring qiyomatni! Ota frontga otlana turib butun ro‘zg‘or tashvishlari Orifga qolayetgani uchun ich-ichidan o‘rtanadi, unga oson emasligini bila turib birma-bir topshiriqlar beradi, pirovardida "opang bechorani xafa qilmanglar" deya iltijo qiladi. Ona bechora esa so‘nggi vidolashuv chog‘ida yana o‘sha oilaning bosh tayanchi Orifjonga: "Ukalaringga bosh bo‘lgin... Dadang qaytguncha tarqab ketmanglar. Uyimizning chirog‘i o‘chib qolmasin" deya vasiyat qiladi. Romandagi bundan keyingi jamiki voqealar ota iltijosi, ona vasiyati ijrosi yo‘lidagi intilish, kurashlar tevaragida ketadi; ham oddiy - hayotiy, ham g‘aroyib, ham achinarli, ham kulgili voqea-hodisalar, sarguzashtlar silsilasi boshlanadi, sarguzashtlar boshida esa, tabiiyki, besh bolali o‘spirin - o‘n to‘rt yoshlik qahramon - Orifjon turadi. Umarali bu romanni oldi-qochdi voqealar hikoya qilingan emas, balki voqeanavislikning yuksak san’atidir deb baho beradi. ,,Besh bolali yigitcha” asarining bosh qahramoni hisoblanadi. Unga qishloqdagi jamiiyki o’g’il bolalar ,,Besh bolali” deb laqab qo’yishgan. Buning boisi shuki, chindan uning roppa-rosa beshta ukasi bor. Beshoviniyam uning o‘zi katta qilgan, tuqqan onasi traktorchi, urush boshlanganidan buyon kechayu kunduz dalada, otasi bola yupatishni bilmaydi, u ham daladan beri kelmaydi... Ukalari hali yosh, Sultan zndi o‘n ikkiga kirgan, singlisi Zulayho o‘n birga... Buning ustiga "o‘nta bo‘lsa o‘rni, qirqta bo‘lsa qilig‘i boshqa" deganlaridek, barcha ukalarining fe’l-atvori o‘zgacha: Sulton fe’ldor, ko‘ngli xushlasa, eshakday ishlaydi, xushlamasa, yana o‘sha eshakka o‘xshab, to‘rt oyog‘ini bir joyga tirabturaveradi. Singlisi Zulayhoga ataylab ishni kam buyuradi, axir qiz bolalar nimjan bo‘lishadi, nimjon bo‘lgandan keyin ularni ehtiyot qilish kerak degan o‘yga boradi. Usmon ukasi juda xayolparast, qozon-tovoq yuvib o‘tirib ba’zan o‘choq boshida uxlab ham qolaveradi, boz ustiga shunaqangi ozg‘inki, xuddi tandirga olov yoqadigan kosovga o‘xshaydi; kun bo‘yi rasm chizgani-chizgan; endigina besh yoshga kirgan Omon ukasi bo‘lsa temir qanot bo‘lgan chumchuq bolasiga o‘xshab chirqillab, ovqat so‘ragani so‘ragan; shunaqangi mechkayki, hatto uxlaganda ham og‘zini ochib uxlaydi. Jajji sinlisi Robiya endigina ikki yoshga kiryapti... Orif, so‘ng besh uka-singillariga berilgan shu ilk ta’rifu tavsiflar butun asar davomida xilma-xil voqea- sarguzashtlar silsilasi jarayonida tovlanib, yangidan-yangi qirralari namoyon bo‘la boradi. Onasinig vafoti va otasining urushga ketganidan so’ng, yaqinlari maslahati bilan yetim bolalari uyiga borishga rozi bo’ladi. Shu tariqa adib bir kichkintoylar oilasining urushning eng shafqatsiz pallasida boshdan kechirganlarini sarguzasht san’atkori sifatida alomat bir badiiy shaklga solib g‘oyat rang-barang lavhalardan iborat beqiyos qasr yaratadi. Bu qasr bamisoli urush davri xalqturmushining jonli muzeyi, undagi rang-baranghayotiy lavhalar, tirik insonlar, marosim-tadbirlar, turli-tuman mojarolar ifodasi mutolaasi chog‘i o‘zimizni o‘sha yillar muhitiga tushib qoganday his etamiz. Bir qarashda, yaxshi niyatda tashkil etilgan detdom - yetim bolalar uylaridagi hayot tinch-osuda, ust but, qorin to‘q, o‘qish uchun imkon muhayyo, go‘yo ta’lim-tarbiya ham joyida. U yerda O‘ris xolaga o‘xshash jonsarak, mehribon onaxonlar ham bor. Ammo sirtdan "yetimparvar" tuyulgan bu maskanda ham sho‘ro tuzumi ichki ziddiyatlari shundoqqina ayon bo‘lib turadi. Bolakaylar uchun mo‘ljallangan harbiy darslar masxarabozlikning o‘zginasi. Ayni maskanda zo‘ravon, o‘g‘ri-kazzob qaroqchilar to‘dasi pinhona ish ko‘radi, tengdoshlariga shafqatsizliklar qiladi, hayotini xavf ostida qoldiradi; detdom xodimlari yetimlar rizqiga chang solib, talon-tarojlik yo‘lini tutadi. Asarda yetimxonadagi bolalar 52ta Bolani tashkil qilsa, ularning har birining faryodu nolishlarini eshitib ko’ngling larzaga keladi. Yetimxonada ko’rgan kechirganlari turli voqealar, zo’rliklar to’zonidan o’tish unga oson emas edi. Uni ruhiy qiynoqlar olovi qiynab olgan edi. Yozuvchi bu iztiroblardan mohirona tarzda yozadi. Tanqidchi asardagi odam bolasining ruhiy kechinmalari sir-sinoati tagiga yetish qiyin. O‘sha iztirobli daqiqalarda qahramon ko‘nglida g‘aroyib holat ro‘y beradi, ko‘ksidagi og‘ir narsa birdan erib ketgandek o‘zini yengil his etadi; chalqancha yotib ko‘kimtir osmonga, uvadadek parcha-parcha bo‘lib titilib ketgan oppoq bulutlarga tikilib jim qoladi... "Osmon nega bunaqangi keng, bunaqangi tubsiz ekan-a" deya xayolga to’ladi. Avvalo, asar markazida turgan, ezgu maqsad - o‘zi uchun eng qadrdon onajoni vasiyati, otasi iltijosi - urush to‘zoni o‘chirgan uy chirog‘ini qayta yoqish ishtiyoqida yonib yashayotgan, bu yo‘lda har qanday mashaqqatu balo-oftlarni yengib o‘tishga tayyor chin o‘g‘lon Orifjon qalbidagi so‘nmas mayoq o‘sha sehrli nur manbaidir. Orif ham boshqa odamlar qatori tang vaziyatlarda goho ikkilanadi, umidsizlikka tushadi, lekin ko‘p o‘tmay asliga qaytadi, ahdida qat’iy turadi! Pirovardida niyatiga erishadi, qishlog‘iga qaytib uy chirg‘ini yeqadi, ota-ona ishini davom ettiradi, front orti brigadasida tabelchi bo‘lib ishlay boshaydi. Asarga umidbaxsh ruh bergan ikkinchi muhim omil, unda bir qator nurli chehralar, siymolarning mavjudligidir. Nihoyat, yana bir muhim omil - asar voqealari boshdan- oyoq xalq dahosi yaratgan latifa, ertak, qo‘shiqlar jo‘rligida hikoya va ifoda etilganidadir. Umuman olganda, Xudoyberdining deyarli barcha romanlari poetikasi folklor ruhi bilan yo‘g‘rilgan, ayniqsa, ulardagi latifa, ertak, qo‘shiqlarning o‘rni maxsus tadqiqot uchun boy ozuqa beradi, har bir asarda ularning badiiy-estetik vazifasi o‘zgacha. "Besh bolali yigitcha"dek fojiaviy yo‘nalishdagi asarda esa latifa, ertak, qo‘shiqlar ko‘proq asarga hayotbaxsh ruh baxsh etgan, personajlarni tang vaziyatlardan olib o‘tishda najot vositasi bo‘lib xizmat etgan. Tanqidchi bu asarning birinchi va oxirgi qismlarini o’zining ona yurti Kattatagob qishlog’ida yuz bergan, va bu maskan tanqidchi tug’ilib o’sgan qishloqning yon qo’shnisi ekanligini aytadi va undagi ayrim personajlar unga tanish ekanligini aytadi. Mavzudan quyidagi hulosalar olindi: Tanqidchi Umarali yozuvchi Xudoyberdi To’xtaboyevning ,,Besh bolali yigitcha” asarini tahlil qiladi. Undagi qahramonlarga to’xtalib o’tadi. Yozuvchining urush yillaridagi voqealarini mohirona tarzda yozganligini ta’kidlab o’tadi. Asardagi voqealar, qahramonlarning his tuyg’ularini yuksak tarzda baholaydi. 6.Sarguzasht sarhadlari. Mavzuda quyidagilar yoritilgan: Bu mavzuda tanqidchi va yozuvchining bevosita olib borgan suhbati haqida yozilgan. Tanqidchi sarguzasht va detektiv asarlariga hamisha qiziqish katta bo’lgan. Hozirgi kunda ham shunday. Bunga qanday qaraysiz deb savol beradi. Shunda yozuvchi bunday asarlar va kinofilmlar yuksak badiiy mahurat bilan yaratilgan bo’lsa, kattalarga ham kichiklarga ham bir xil tarzda qiziqish uyg’otadi. Sarguzasht va detektiv asarlarni Siz negadir bir savolga birlashtiryapsiz. Menimcha, bu uncha o‘rinli bo‘lmas. Negaki, bular o‘zlarining ichki konuniyatlari va talablariga ega bo‘lgan mustaqil adabiy shakllar. Biri o‘e syujetini boshdan kechirilgan favqulodda rang-barang voqealar asosiga qursa, ikkinchisi, jinoyatva jinoyatchini qidirishdan kelib chiqadigan harakat, materiallar asosiga quriladi. Konan Doylning asarlari bilan Aleksandr Dyuma asarlarining materiallarida va bu materiallarni talqin etishda keskin farq bor... Qorni och odam oldiga keltirilgan taomni aralashiga tushirib, bir xilda lazzatlanib, oshpazga ofarin deganidek, hozircha, bizda bu xil asarlarhaddan tashqari oz bo‘lgani uchun qo‘limizga tushganini ochko‘zlik bilan shosha-pisha o‘qib, shunisiga ham shukur deb, muallifga ofarinlar aytyapmiz va to‘g‘ri qilyapmiz. Bunday asarlar ko‘payib borgan sari uning xususiyatlari ham tiniqlashib boraveradi, ularga talabchanlik ham oshaveradi degan fikrni aytadi. Tanqidchi nimaga aynan bolalar va o’smirlar orasida bunday asarlarga qiziqish kuchli ekanligini so’raydi. Shunda yozuvchi o’smirlik davr ayniqsa 13-15 o’rtasidagi bolalarga fiziologik jihatdan emas balki ma’naviy va psixologik jihatdan o’sishga ehtiyoj sezadi. O‘smir ruhiyatida favqulodda narsalarga o‘chlik kuchayadi. Har qanday sharoitda ham o‘zini yo‘qotmaydigan, jismoniy jihatdan baquvvat, temir irodali, aqlu zakovatda barkamol qahramonlar bilan uchrashgisi, ularga taqlid qilgisi, ana o‘shalardek bo‘lgisi kelib qoladi. O‘zi yashab turgan oila - maktabdan iborat dunyo endi unga torlik qilib, dengizlarda javlon urgisi, cho‘qqilarni zabt etgisi, o‘rmonlarda vahshiy hayvonlar bilan uchrashgisi kelaveradi. Sarguzasht asarlarda esa ana shunday bola - o‘smir idealiga mos tushadigan, unga ma’naviy oromu qanoat beradigan qahramonlar tasvir etiladi. Adolat tuyg‘usi o‘smirda behad kuchli bo‘ladi. Uning qalbi hali tong havosidek musaffo, xat bitilmagan qog‘ozdek oppoq bo‘ladi. Vu beg‘ubor qalb nohaqlik qoralanishini, ojizlik himoya qilinishini, yaxshilik yomonlik ustidan tantana qilishini, jinoyat fosh bo‘lishini, jinoyatchi jazolanishini doimo talab qilib turadi. Bu ma’naviy talab, agar ta’bir joiz bo‘lsa, ba’zan fiziologik va biologik talab darajasida kuchli bo‘ladi degan fikrlarni aytadi. Tanqidchi adabiyotimizda sarguzasht va detektiv turdagi asarlar nisbatan sust rivojlangan adabiyotimizda sarguzasht turiga nisbatan ,,oldi-qochdi” deb atash kasali hali yo’qolgani yo’q. Detektivni tariflashda esa o’ta qo’pol chalkashliklar mavjud. Bunga qanday qaraysiz degan savolni beradi. Shunda yozuvchi yurt boy bo‘lsa, uning bozori ham to‘kin bo‘ladi. Adabiyot boy bo‘lsa,uning janrlari ham rang-barang bo‘lishi tabiiydir. Bizda sarguzasht va detektiv uncha rivojlanmaganligi bu katta kamchilikdir. Siz aytgan gaplarga qo‘shilgan holda, men buning sabablarini yana shularda deb bilaman. Bir donishmand kishi mansab bilan ulug‘ emas, balki mansab shaxs bilan ulug‘lanadi, degan ekan. Edgar Po davridan boshlab katta adabiyot ichida bir ko‘rinib, bir yo‘q bo‘lib yurgan detektiv adabiyot Konan Doyl davriga kelib shunday bir cho‘qqiga ko‘tarildiki, jiddiy adabiyot vakillarining ko‘pini dovdiratib qo‘ydi... Aytmoqchimanki, sarguzasht va detektivning fidoyisi bo‘lgan yorqin iste’dodning o‘zi bizda yetishib chiqmayroq turibdi. Chiqqanda har qanday to‘siqlarni majaqlab o‘tib, bu xil adabiyotning hayotiyligi va go‘zalligini isbotlab bergan bo‘lardi. Ikkinchi sabab shuki, adabiyotimizda bu janrga loqayd qarash hamon davom etmoqda. Hozir ayni vaqti. Uyushmamiz qoshida sarguzasht, detektiv va fantastik adabiyotlar kengashi, hech bo‘lmasa, sho‘basi tashkil etib, shu sohaga qiziquvchilarning boshini bir-biriga qo‘shish kerak. Detektivning, mening kueatishimcha, talaygina shartlari bor: 1. Asarda albatta ijtimoiy motiv birinchi o‘rinda turishi kerak. 2. Asarning boshlanishidayoq jinoyat yoki qotillik yuz berishi lozim. 3. Izquvar o‘z atrofidagilarga qaraganda aqlliroq, idrokliroq, topqirroq bo‘lishi shart. 4. Kitobxon bilan izquyearning jinoyat haqidagi xabardorligi bir xilda bo‘lishi kerak. 5.Muhabbat, oila motivi birinchi planga chiqmasligi kerak. 6. Izquvarning o‘zi jinoyatchi bo‘lmasligi kerak. 7. Izquvar jinoyatchi yoki qotilni tasodifan emas, balki mayda ikir-chikirlarni tahlil qilib, induktiv mulohazalar bilan topishi kerak. 8. Izquvar krossvord jumbog‘ini yechgandek harakat qilishi shart. 9. Krossvord jumbog‘ini yechish realistik asosga quri lishi kerak. 10. Detektiv asarda jinoyat bitta bo‘lishi talab qilinadi. 11. Jinoyatchining jinoyatni berkitishdagi ustaligi izquvarning ustaligidan kam bo‘lmasligi kerak - izquvar aqlli dushman bilan yuzma-yuz bo‘lishi kerak... Xullas, detektiv asarlarga ana shunga o‘xshash yana o‘nlab talablar ko‘yiladi Shunda tanqidchi bunga e’tiroz bildirib bu kabi talablarda biroz qattiqqo’llik qilob yuborganini aytadi. Bu talablar ko’proq Konan Doyl an’anasi ruhiyatiga xosdir deb atadi. Shunda yozuvchi bu talablar o’z tajribasi va kuzatishlarini hisobga olgan holda yaratgan va har bir adib o’z tajribalaridan kelib chiqib detektiv va uning xususiyatlarini tasavvur etishini aytadi. Tanqidchi yozuvchining ,,sir ochildi” deb atalgan qissangiz ham sarguzasht uslubda yaratilgan edi, kekin u kitobxon va tanqidchilar nazaridan chetda qoldi. ,,Sehrli qalpoqcha” va ,,Sariq devni minib” asarlari kabi katta dovrug’ qozonmadi. Buning siri nimada deb bilasiz deganda yozuvchi Qushning yuksak larvozi uchun qanot qancha zarur bo‘lsa, sarguzasht turida qalam tebratayotgan yozuvchi uchun fantaziya ham shunchalik zarurdir. "Sir ochildi"da turmushdagi voqeani qanday ko‘rgan bo‘lsam, shundayligicha, unga hech qanday ijtimoiy-axloqiy yuk qo‘ymasdan, fantaziyasiz yozib qo‘ya qolgan edim. "Sehrli kalpoqcha"da esa sharq ertaklari usulidan foydalangan holda, fantaziyaga keng o‘rin berganman. Ehtimol, shuning uchundir, birinchi asar qanoti yulingan qushdek hakkalab-hakkalab mahalladan nariga chiqolmadi. Ikkinchisi esa, parvozni baland olib, dunyoni aylanib yuribdi. Shunda tanqidchi faqat shugina emas. Buning siri, sabablari ko‘p. Avvalo, bu asardagi voqealar shunchaki "old qochdi"lar emas. Asar qahramoni Hoshimjonning g‘aroyib sarguzashtlari vositasida hayotning xilma-xil lavhalari haqqoniy gavdalantirilgan, xilma-xil, o‘ta milliy xarakterlar yaratilgan, muxim ma’naviy-axloqiy muammolarga e’tibor jalb etilgan. Xullas, sarguzasht "jiddiy adabiyot"ga xos xususiyat kasb etgan. Ayni paytda folklor an’anasi bu asarga betakror milliy o‘ziga xoslik baxsh etgan. Asarda sehrli qalpoqcha haqidagi ertak, shu ertakdagi muhim detal - sehrli qalpoqcha nihoyatda qo‘l kelgan. Shu ertak, ertakdagi detal qanday xayolga kelib qoldi. Eslay olasizmi? Shunda yozuvchi fe’letonchi sifatida ba’zan jinoyatlar izidan borishini, va uni fosh qilolmay haftalab bosh qotirganini shunda hayolidan ,, Qani endi sehrli qalpoqcham bo’lsayu, hamma jinoyatchilarni fosh qilsam” deb o’ylardi. Bu haqida fe’leton yozganini va keyinchalik katta bir asar yozishni ishtiyoqi paydo bo’lganini aytadi. Tanqidchi asarning ikkinchi kitobini yozishga nima da’vat etdi deb so’raydi. Yozuvchi Konan Doyl bir muddatga kelib o‘z qahramoni Sherlok Xolmsni o‘ldirib qo‘yadi. Uni qattiq yeevib qolgan keng kitobxonlar ommasi bundan norizo bo‘lib, muallifning qilmishini keskin qoralashadi, andak bo‘lmasa uni sudga berishgacha borib yetishadi. "Sariq devni minib"ni tugatganimdan so‘ng men ham ana shunga o‘xshash ahvolga tushib qoldim. Yuzlab, balki minglab o‘quvchilar Hoshimjon sarguzashtlarini davom ettirishimni qatiyan, takror aytaman, qat’iyan talab qilib turib olishdi... Buning ustiga mening o‘zimda ham yosh kitobxonga aytadigan gapim hali ko‘p edi. Shular sabab bo‘ldiyu, ikkinchi kitobni yozishga jazm qildim. Sariq devning o‘limi" yana shu jihatdan xarakterliki, unda ham sarguzasht, ham detektiv, ham fantastik, ham satirik asarlarga xos xususiyatlar qorishib ketgan. YOZUVCHI. Sarguzashtda satirik xususiyatlarning yondosh holda kelishi ulkan adiblarda ham uchraydi, "Tom Soyyerning boshdan kechirganlari", "Kalvak maxzum", "Shum bola"lar buning uchun guvoh... Bir chekkasi, shular menga yo‘l ochgan bo‘lsa ajab emas. Tanqidchi ,,Besh bolali yigitcha” romanining tug’ilishi haqida so’raydi. Yozuvchi bu romanning ko’p voqealari o’zining boshidan o’tganligini aytadi. Yozuvchi bolalar va o’smirlar adabiyotida yaratilgan asarlarning qahramonning g’alabasi, tantanavor ruhda yakunlanish tarafdori ekanligini aytadi. Shunda tanqidchi bunga e’tiroz bildirib bu bolalar adabiyotining qat’iy qonuniyati deb talqin etish to’g’ri bo’lmasligini aytadi. Tanqidchi men bolalarning ruhini ko‘taradigan, ularga ibrat bo‘ladigan asarlar bilan barobar ularni hayotning shafqatsiz haqiqati, murakkabligi bilan tanishtiradigan, nuqul bolalar ruhiga dalda beradigan asarlargina emas, ayni paytda, ularda achinish, rahm- shafqat, hamdardlik tuyg‘usini tarbiyalaydigan asarlar ham zarur deb hisoblayman degan fiklarni aytadi va bunga javob tariqasida bu borada bahslashadigan gaplarimiz ko’p ekan deb aytadi. Tanqidchi shunda sarguzasht, detektiv uchun eng avval janrbop qahramon kerakka o‘xshaydi. Mening naearimda, Hoshimjon ayni sarguzasht, detektiv qahramoni. Siz uzoq vaqt uning ta’siridan ketolmay yurdingiz. Xabarim bor, "Besh bolali yigitcha"da ham uning ta’siridan chiqib ketolmay xo‘p qiynaldingiz... Bilmadim, sarguzasht janriga ishqi tushib qolgan adib xayoliga nuqul sarguzashtbap qahramon kelaveradimi yoki har qanaqa odamlar hayoti sarguzashtli bo‘lib tuyulaveradimi deyman. "Konizar yulduzlari" asaringizda hayotda bor dongdor odamlarning taqdirini ham sarguzasht usulida hikoya qilgansiz. Hozir yozish payida yurgan bo‘lg‘usi yirik romaningizga qahramon qilib mashhur tarixiy shaxs Namozni tanlashingiz ham tasodifiy bo‘lmasa kerak. Namozning hayot yo‘li ayni sarguzasht asarning materialidir. Yozuvchi bunga javob tariqasida biz ko‘pincha, sarguzasht va detektivbop "favqulodda" qahramonlarni xayolan qidirib topaman deb yuksaklikka ko‘tarilish o‘rniga, "Qopga yashiringan odam", "Tog‘da o‘sgan bola" asarlarida bo‘lgani kabi, hayot "ikir-chikirlari" orasida o‘ralashib qolyapmiz. Real hayotning o‘zida shunday alomat faktlar, favqulodda, hattoki afsonaviy shaxslar borki, ular har qanday fantaziyani yo‘lda qoldirib ketadi. Men "Konizar yulduzlari" ustida ishlayotganimda, Namozga oid tarixiy hujjatlar bilan tanishganimda shunga amin bo‘ldim. Namoz haqidagi sarguzasht roman bilan barobar shu bugungi zamondoshlarimiz haqidagi bir asar xayoli bilan bandman. Men uzoq yillar davomida feletonchi bo‘lib ishladim. Insoniyat vujudini qora qurtdek zaharlayotgan sarqitlarga qarshi qo‘limdan kelganicha kurashdim. Mavzudan quyidagi hulosalar olindi: Tanqidchi va yozuvchi o’rtasidagi bu suhbatda detektiv va sarguzasht asarlar haqida to’xtalib o’tilgan tanqidchi yozuvchining ba’zi bir fikrlariga e’tiroz bildirib ba’zilariga qo’shilgan. Bu suhbatda ..Sariq devni minib”, ,,Sariw devning o’limi” va ,,Besh bolali yigitcha” asarlarining yozilish sababi va asarlar yuzasidan fikrlar bildiriladi.(70-bet) 7.Hayot va Hajviyot . Mavzuda quyidagilar yoritilgan: Mavzu boshida Umriniso Asqarova "Hajv chilik-satira va yumorni rivojlantirish zarurligi haqida ko‘p gapiriladi. Lekin shunga qaramay, nega yaxshi satirik asarlar nihoyatda kam?" Bu savolga javoban tanqidchi singlim Umriniso, Sizning bu savolingizga hajvchi yozuvchi Xudoyberdi To‘xtaboyev bilan qilgan suhbatimizda ma’lum darajada javob topilar, deb o‘ylayman. Tanqidchi va Xudoyberdining bu suhbati hajvchilik haqida boradi. Tanqidchi hajvchilikning hayotimizdagi o’rni va mavqei haqida so’raydi. Shunda yozuvchi Hajviyotning hozirgi ahvoliga baho berishdan oldin satira nima, yumor nima, kulgi nima - shular haqida o‘zimning ba’zi bir kuzatishlarim, mulohazalarimni aytib o‘tmoqchiman. Fizika qoidasiga ko‘ra, tabiatda manfiy va musbat zaryadlar bor. Shu ikkovi to‘qnash kelsa, nogahoniy olov chaqnab ketar ekan, fazoda issiq va sovuq havo to‘qnash kelib qolsa, bir-birining zaryadini qabul qilolmasdan, to‘satdan portlab, chaqmoq chaqilarkan, momaqaldiroq guldirarkan; to‘qnashuv kattaroq maydonda yuz bersa,ko‘proqmassato‘qnashsa,chaqmoq ham kattaroq chaqilarkan, ovozi ham uzoq-uzoqlarga ketarkan. Men kulgini tabiatning ana shu hodisasiga o‘xshatgim keladi. Axloq bilan axloqsizlik to‘qnashgan joyda, me’yor bilan me’yordan chiqish yuz bergan joyda, butun xalq va davlatning irodasini aks ettirgan qonun bilan qonunsizlik to‘qnashgan joyda kulgiga sabab bo‘ladigan bir ruhiy holat yuzaga keladiki, bu ruhiy xolatning katta-kichikligiga, salmog‘iga qarab, goh mayin, latif bir kulgi, goh erkalovchi jilmayish, goho zaharxandali qahqaha sodir bo‘lishi mumkin. Aytmoqchimanki, kulgi odamlar jamiyat bo‘lib tarkib topgandan buyon, jamiyatning qonun-qoidalari paydo bo‘lgandan buyon va shu qonun-qoidalarningbir "qo‘riqchisi" sifatida, qonun-qoidalarning buzilishini ogohlantirib turuvchi bir "jom qo‘ng‘iroq" sifatida hamisha yashab kelgan. Yozuvchi hajviyotga uning o’ziga xosliklarini hisobga olgan holda, ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo’lish kerak degan fikr bildiradi. Tanqidchi bunga qo’shilgan holda hozirgi kunda satiraning nisbatan sust rivojlanganligini aytadi. Tanqidchi yozuvchi bilan suhbatida bir mulozani o’rtaga tashlaydi. Tanqidchi mening nazarimda, hozir adabiy tafakkur, badiiy ijod shunday bir bosqichga ko‘tarildiki, shaxsga xilma-xil tomondan yondashish, hayotni murakkabligi, rang-barang jilolari, tovlanishlari bilan ko‘rsatish xarakterli tendensiyalardan biriga aylandi. Adabiy-badiiy tafakkurning, realizmning hozirgi bosqichida nuqul bir xil bo‘yoq, bir xildagi ohang bilan hayotning haqqoniy manzarasini, shaxsning tub mohiyatini ko‘rsatish, ochish qiyin. Satira ko’proq bir xildagi qora bo’yoqni taqozo etadi. Yumorga kelsak, undagi bo‘yoqlar rang-barangraq, hayotni murakkabligi, musbatva manfiy tomonlari bilan, inson shaxsini esa universal tarzda ko‘rsatishga moyilroq. Binobarin, u realizmning tabiatiga nihoyatda mos. Shuning uchun ham yumor nisbatan yaxshi rivojlanmoqda... Yozuvchi Xudoyberdi javoban satiraga nisbatan yumor tezroq rivojlanyapti, parvozi balandroq bo‘lyapti, realizm shuni talab qilyapti, natijada, satira xususiyatlari boshqa turlarga singishib boryapti, u ko‘proq kichik janrlar shaklida rivojlanyapti, degan mulohazalaringizni o‘ylab ko‘rish kerak. Ehtimol, bizda shundaydir. Lekin satira va yumor bir adabiyotning, bir adabiy metodning turi, janri emas-ku! Umarali o’zbek adabiyotida satira janrining yo’qolib borayotganini misol tariqasisa Said Ahmad, Mirmuhsin keying 15 yil davomida satiraga qo’l urmaganini xatto Xudoyberdi To’xtaboyevni ham ko’proq hajviy yo’nalishda yozayotganini ta’kdlaydi. Yozuvchi har bir asar qahrallonini hayotning uzi beradi, modomiki, bugungi adabiyotimizda satirabop voqealar, satirik qahramonlar kamroq uchrayotgan ekan, buning sababini satirik janrning imkoniyatlari torligidan emas, balki yana o‘sha hayotning o‘zidan qidirish kerak. Bgungi hayotimieda satirik qahramonlar kishilarni uncha to‘lqinlantirmaydigan, hayratlantirmaydigan bo‘lib qoldi. Odamlarning ta’bi xiyla noziklashib ketdi: tanqidni, qattiq gapni uncha xush ko‘rmaydigan bo‘lib boryapmiz. Satirada satirik qahramon shaxsi har tomonlama kamsitiladi, "uning noto‘g‘ri, buning axloqqa to‘g‘ri kelmaydi", deb dakki beriladi, o‘quvchi yoki tomoshabin bunday qahramonlardan turmush tarzini buzgani, o‘zini va o‘zgalarni haqorat qilgani uchun nafratlena boshlaydi. Nafratga uchragan qahramondan o‘quvchi yoki tomoshabin tezroq nari ketgisi, undan qutulgisi kelib qoladi... Odil battol shuning uchun ham Hoshimjonga nisbatan yoqimsizroq chiqqan bo‘lishi mumkin. Chunki u yaxshilik timsoli emas. Tanqidchi satirani chinakam hayotdagi ijtimoiy illatlarga g’azablangan hisning hammasi oliyjanib g’azabning momaqaldirog’I chaqmog’I kabi o’xshatishlarni keltiradi. U qabohatlarni fosh qilib, yer bilan yakson ztadi va shu orqali odamlar uchun ibrat rolini o‘taydi, odamlarni hayajonga soladi, tarbiyalaydi. Bu ham kerak, albatta. Biroq yetuk realism qabohatlarni fosh etishda bundan yuksakroq vazifani o‘z oldiga qo‘yadi. Satiraga misol sifatida ,, Anna Karenina” romanidagi Karenina obrazini, o’zbek adabiyotidagi ,,Oq kema” qissasidagi Mo’minchol obrazini va ,,Ulug’bek xazinasi” asarida Abdulatif obrazini misol sifatida keltiradi. Yumorga kelsak: unda o‘zgacha hol. U tanqid qilish bilan barobar insonni murakkabligi bilan ko‘rsatish, kezi kelganda uni ulug‘lash, ardoqlashga ham qodir. Bunga misol qilib Abdulla Qodiriyning ,,Mehrobdan chayon” asaridagi Solih Mahtum obrazini keltiradi. Keyingi yillarda hajviy miniatyuralarning el orasida mashhur bo‘lib ketganligi, Arkadiy Raykin, o‘zimizda Vrgash Karimov, Hasan Yo‘ldoshev kabi mohir miniatyura ustalarining yetishib chiqqanligi tasodifiy bo‘lmasa kerak. Yozuvchi satira bilan jiddiy realistik asar imkoniyatlari ham o‘ziga xosdir. Birida borimkoniyat va imtiyoz ikkinchisida cheklangai bo‘ladi, masalan, satirada shartlilik, mubolag‘a juda ustun turadi. Saltikov-Shedrin bilan Lev Tolstoy ijodini taqqoslaydigan bo‘lsak, bu ikkala adib ham o‘z davri jamiyatiga adolatli baho berganlar. Satirik Shchedrin asarlarida ko‘proq natijani ko‘rsatish orqali bu ish bajarilgan, jiddiy plandagi asarlar muallifi Tolstoy esa sababiyatni tahlil etish orqali bu vazifani adoetadi. Shutariqa,satira bilan jiddiy ruhdagi asarlarning tasvir va talqin etish usuli va uslubi har xil, o‘ziga xosdir. Shu o‘ziga xoslik bo‘lmasa bular adabiy tur, janr bo‘lib yashashga haqsiz bo‘lardi. Gogolning Xlestakovi bilan Tolstoyning Kareninini solishtiradigan bo‘lsak, avvalo, bu obrazlar qaysi asarda, qaysi janr, uslub talablari asosida yaratilganiga e’tibor berishimiz kerak. Tanqidchi keying masala sifatida hajviy asarlardagi kulgu roli haqida to’xtaladi. Yozuvchi asardagi kulgi ortib ham, kamayib ham ketmasligi kerak. Kulgi kuchayib ketsa, o‘quvchining diqqati asosiy masaladan chetga chiqib ketishi mumkin. Tanqidchi hajviy asarda kulgu bo’lishi shart emas degan fikrni bildiradi yozuvchi satirik asarda kulgi bo‘lmasa, bu xil asar chala pishgan taomdek bemaea va badhazm bo‘ladi. Har qanday taom pishib yetilgani, rosa solingan tuzi bilan totli bo‘lganidek, satirik va yumoristik asarlar ham o‘zining kulgisi bilan yoqimli-jozibadordir. Bu borada suhbatda Abduqahhor Ibrohimovning ijodiga ham to’xtalib o’tishadi. Tanqidchi bolalar hayotidan satirik asar yozish, bolalarni satirik qahramon qilib berish mumkinmi, degan va ko‘p bahslarga sabab bo‘layotgan masalaga bolalar yozuvchisi sifatida qanday qaraysiz? degan savolni beradi. Yozuvchi bolalar hayotidan bolalar uchun yozilgan satirik asar yoki shu uslubda yaratilgan obrazni juda kam kuzatganman. Lekin kattalar hayotidan bolalar uchun yozilgan asarlarda satirik obrazlar ko‘plab uchraydi. Buning sababi bolalikni beg‘ubor ko‘rishga intilishda bo‘lsa kerak. Tanqidchi bolalar uchun yozilgan asarda har doim ham yumor bo’lishi shart emas, bunga misol sifatida Lev Tolstoyning ijodini misol keltiradi. Yozuvchi kattalar uchun jiddiy asarlar yozgan muallif-lar ham bolalarga yozayotganlarida ko‘pincha yumorga moyillik sezadilar deganingiz to‘g‘ri. Chunki bolalik hali jiddiylik emas, uning asosiy vaqti o‘yin bilai o‘tadi, jamiyat tartibi, axloq namunalarini ham ko‘pincha o‘yinlar orqali qabul qiladi vao‘zlashtiradi. Shunday pallada o‘qiladiganasar ham hazil-mutoyiba, kulgi bilan sug‘orilgani ma’qul. Lev Tolstoy buyuk psixolog edi, bolalar dunyosini yaxshi bilar edi, shuning uchun ham kattalar uchun yozgan asarlari deyarli yumordan xoli bo‘lgan daho adibning bolalarga atagan asarlarida yumor mavjud. Tanqidchi tabiatan yumorga moyil yozuvchi bolalar uchun yozganda hamisha o‘z tabiatiga sodiq qolavergani ma’qul ekan. Uzoqqa borib o‘tirmaylik, mana, o‘zingiz Nomoz haqidagi tarixiy-sarguzasht romaningizning dastlabki qo‘lyozma variantida,negadir, avvalgi barcha asarlaringizga xos yumoristik talqindan aoz kechgan edingiz, natijada, asar bir oz quruqroq chiqib qoldi. Asar qo‘lyozmasi muhokamasi paytida bu kamchilik aytilgan edi. Romanning keyingi variantida o‘zgacha holni ko‘ramiz. Asar hayotbaxsh yumor bilan sug‘orilgani uchun go‘yo tasvir nurlanib ketganday tuyuldi menga. Yozuvchi: To‘g‘ri, "Qasoskorning oltin boshi" nomli asar ustida ishlayotganimda menda ko‘p ikkilanishlar bo‘ldi.Qahramonning qisqagina umri g‘oyat shiddatli, mashaqqatli, fojiona kechgan edi, fojiaviy hayot tasviri yonidayumor bo‘lishi nomaqbul deb o‘yladim, azada ashula aytgandek bo‘lib qolmasmikin, deb bir oz cho‘chinqiradim. Muhokamadan so‘ng, o‘ylab qarasam, yumor fojiani tasvirlashga xalaqit bermas ekan. Bie bobda kulgu, bir bobda yig‘i tarzida davom ettira berish mumkin ekan. Rostdan ham asar boshdan-oyoq fojia tasviridan iborat bo‘lganida, mening yosh kitobxonlarim qalbiga iztirob sig‘may, zerikib qolishi, kitobni tashlab qo‘yishi mumkin ekan. Demak, bolalar bilan ishlayman, ularning qalbini oxirigacha rom qilib olaman, degan yozuvchi bola qalbining doimiy yo‘ldoshi va ehtiyoji bo‘lgan quvnoqlikdan, hayotbaxsh yumordan, odam bolasining butun vujudiga orom beradigan ana shu noyob ruhiy holatdan uzoq ketmasligi kerak ekan! 1980 yil. Sentyabr Mavzudan quyidagi hulosalar olindi: Suhbat jarayonida yozuvchi va tanqidchi o’rtasida satira va yumor orasidagi farqlar yuzasidan ko’plab muhokama bo’lib o’tadi. Tanqidchi o’zbek adabiyitimizda satiraning yo’qolib borayotganligi haqida e’tirozlar bildiradi. Bunga misol qilib bir nechta yozuvchilarni misol qilib ko’rsatadi. Satiraga nisbatan yumor tez rivojlanayotganlilgi asarlar ko’proq bolalar dunyosida kelib chiqib yaratilayotganligi yuzasidan suhbatlar bo’lib o’tadi. 8.Yozuvchi tarjimai holidan lavhalar. Mavzuda quyidagilar yoritilgan: Bu mavzuda tanqidchi Umarali o’zi haqida to’xtalib o’tadi. Tanqidchi 1932 yilning 17 dekabrida Farg‘ona viloyatidagi Kattatagob qishlog‘ida tug‘ilgan. Otasi To’xtavoy 21 yoshida quloq qilingan bo‘lib, sarson-sargardonlikda vafot qilgan ekan. Ikki yildan so‘ng onasi Sorabibi xolasi Ashirbibi o‘lib, besh bolasi yetim qolgani sababli, uning eri Usta Qodirga turmushga chiqqan, qarindoshlarning qarori shunday bo‘lgan ekan. Uning tarbiyasi Bobosi Erkavoy, enasi Robiyabibilarning ixtiyorida bo‘lgan. Ruhi, xulqi-axloqi va xarakterida neki bo‘lsa bog‘bon bobosi, ertakchi enasi tufayli shakllangan. O‘smirlik yillari ikkinchi jahon urushi yillariga to‘g‘ri kelgan. 1949 yili Qo‘qon pedagogika bilim yurtini, 1955 yili Toshkent Davlat Universitetini (ilgarigi SAGU, hozirda O‘zMU) bitirgan. 1955-1958 yillari Farg‘ona viloyatining Bag‘dod, O‘zbekiston tumanlaridagi maktablarda o‘qituvchi, ilmiy bo‘lim mudiri, direktor lavozimlarida ishlab, bolalar va o‘smirlar dunyosidagi go‘zallik, tarbiyadagi nomukammallik bilan yaqindan tanishib, umrimni ana shu muammolarga bag‘ishlasam, deb qayta-qayta o‘ylagan, so‘ng bir sinf yoki bir maktab doirasida aytayotgan fikr-mulohazalarini kengroq maydonda aytsam, deb orzu qilgan, gazeta yoki jurnalga ishga kirishni maqsad qilib, 1958 yili Toshkentga keldi, Avval "Toshkent haqiqati", so‘ng "SovetO‘zbekistoni" gazetalarida hammasi bo‘lib 14 yil ishladi. Ayrim kishilardagi kamchilik va illatlar yig‘indisi oxir-oqibatda jamiyatdagi illatni keltirib chiqaradi, illati bor jamiyat yaxshi rivojlana olmaydi, shu jamiyatga uyushgan kishilar to‘liq ma’noda baxtli ham bo‘lolmaydi, demak, kishilardagi illatga qarshi kurashish kerak, deb o‘yladi, yengini shimarib, feleton yozishga kirishdi. Zanglagan temirni olovga solsangiz, zangi to‘kilgani kabi, feleton olovida yongan illatli shaxsning illati yonadi, poklanadi, deb qattiq ishondi. 14 yil davomida X. Tuxtaboyev, T. Xudoyberdiyev, N, Boyorov, N. Karimov familiyalari ostida 300 dan ortiq feleton yozdi. Yo‘q, baribir, ko‘ngli to‘lmadi. ,,Bostirib kelayotgan tankaga qarshi rogatka (cho‘zma)ga kesak solib otganimiz bilan ta’sir qilmaganidek, jamiyatdagi illatlarga qaratilgan feletonlarimning ham hech ta’siri bo‘lmagandek edi’’ – dedi tanqidchi. Ruhi-dunyosi pok bo‘lgan, tarbiyaga quloq soladigan, savob va gunohni bilishga intilayotgan, ruhi go‘zallikka talpinayotgan bolalar dunyosida ishlasam qalay bo‘larkan, deb o‘ylay boshladi va qaror ham qabul qildi. Bolalar, o‘smirlar dunyosiga paqqos o‘tib ketdi. "Yosh gvardiya" nashriyoti, "Gulxan", "Yosh kuch" jurnallari, "Iste’dod" jamg‘armalarida rahbar lavozimlarida ishlab, bola va o‘smir ruhidagi go‘zallikni himoyalashga e’tibor berdi. E’lon qilingan hikoya to‘plamlari: "Shoshqaloq" (1961), "So‘qmoqlar" (1966), "Muhabbat qo‘shig‘i"(1967), "Jonginam, shartingni ayt" (1969). Qissalari : "Sir ochildi" (1963), "Jonginam, shartingni ayt" (1968), "Omanbay bilan Davronboy sarguzashti" (1974). Romanlari: "Sarik, devni minib" (1968), "Sariq devning o‘limi" (1973), "Besh bolali yigitcha" (1976), "Qasoskorning oltin boshi" (1980), «Yillar va yo‘llar» (1983), "Shirin qovunlar mamlakati" (1986), "Mungli ko‘zlar"(1988), "Jannati odamlar"(199b), "Quyonlar saltanati" (2010), "Qiz talashgan o‘smirlar" (2011). Mukofot va unvonlari: Sobiq Ittifoq Yozuvchilar uyushmasining yillik mukofoti (1971), O‘zbekiston Yoshlar ittifoqining mukofoti (1972), "O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi" unvoni (1982), "O‘zbekiston xalq yozuvchisi" unvoni (1991), Hamza nomidagi O‘zbekiston davlat mukafoti (1989) va boshqalar. Asarlari tojik, qirgiz, turkman, ozarbayjon, arman, belorus, moldovan, eston, latish, litva, fin, bolgar, venger, nemis, chex, italyan, turk, fransuz, grek - jami 28 tilga tarjima bo‘lgan. "Sariq devni minib" asarining jahon tillariga tarjima qilinishiga sabab - 1971 yili Italiyaning Rim shahrida o‘tgan jahon bolalar yozuvchilarining kenga-shida Janni Rodarining shu asar haqida aytgan iliq gaplari bo‘lgan. Shu kunlarda bolalarga ertak yozish bilan mashg‘ul. Maqsadi bolalar ertakchiligiga xuddi Janni Rodariga o‘xshab yangi zamon texnika va texnologiyasi nafasini olib kirish. Umr yo‘li, hayotiy tajribalari, xorij safarlari haqida ham biror narsa yozish niyati bor. Bosib o‘tgan yo‘lida, asarlarining dunyoga kelishida turmush o‘rtog‘i Sanobarxon hamisha birga bo‘lgan, olti farzand katta qilgan, 23 nabira, 5 evaraning bobosi bo‘lgan. Mavzudan quyidagi hulosalar olindi: Tanqidchi Umarali Normatov òzini hayoti va ijodi haqida sòzlab o'tadi . Uning tarbiyasi bobosi va buvisi qòlida bólganini aytib òtadi. Uning òsmirlik davri jahon urushi davriga tòģri kelgan. U 1949 yili Qoqon pedagogika bilim yurtini, 1955 yili Toshkent Davlat Universitetini (ilgarigi SAGU, hozirda OzMU) bitirgan. 1955-1958 yillari Fargona viloyatining Bagdod, Ozbekiston tumanlaridagi maktablarda oqituvchi, ilmiy bo`lim mudiri, direktor lavozimlarida ishlagan . Tanqidchi 14 yil davomida X. Toxtaboyev, N, Boeorov, N. Karimov familiyalari ostida 300 dan ortiq feleton yozadi . XULOSA Bahodir Karim Umaralining ,,Sarguzasht sardori” risolasi haqida adabiy ma’naviy xazinaga kirish yo’lagi ekanligi haqida o’z fikr mulohazalarini bildiradi. Bahodir Karim bu kitobni sadoqat ruhi bilan sug’orilgan maqola va suhbatlarda adabiy haqiqat sadosi jaranglab turibdi deya baho beradi.Xudoyberdi To’xtaboyevning bir qancha asararini sanab o’tib bu asarlari bolalarga xos nigoh,satirik pafosi, ko’ngil dardlarini to’kib solishi kabi qator individual xislatlarini sanab o’tadi.Umarali bilan Xudoyberdining bu suhbati haqida adabiyotga oid 10ta ,,muhim shart”ni sanab,o’z tajribasiga tayanib yozganini ta’kidlaydi. (7-bet) Ushbu mavzuda Umarali Xudoyberdi To’xtaboyevning hayot yo’li,uning xarakteri va bolalar adabiyotga qanday kirganligi haqida o’z fikrini keltirib o’tadi. Umarali bilan Xudoyberdi deyarli tengdosh, hamqishloq, bir-birini Katta Farg’ona kanali ikkiga ajratib turadigan ikki qo’shni qishloqda tug’ilib o’sadi. Xudoyberdi chin ma’noda bolalar yozuvchisi. Umarali do’stim keksalik yillarida ham bir daqiqa bo’lsin hayot va ijod ustida o’ylashdan,yozishdan to’xtagani yo’q. ,,Shirin qovunlar mamlakati", "Mungli ko‘zlar" ,"Jannati odamlar", "Quyonlar saltanati", "Qiz talashgan o‘smirlar" kabi romanlar ustida ishladi. Jamoat ishlarida faol qatnashdi. "Iste’dod", "Oltin meros" xayriya jamg‘armalariga rahbarlik qildi, jamg‘armalar yetakchisi sifatida respublika o‘quvchilariaro san’at, adabiyot bo‘yicha musobaqalarni yo‘lga qo‘ydi. (22-bet) Tanqidchi Umarali Xudoyberdining asarlarini tahlil qilar ekan undagi barcha qahramonlar ma’lum ma’noda o’zining hayotidan parcha sifatida keltirganini. Asarlarida yumor bilan birga hayotiy haqiqatni tasvirlab o’tganini aytib o’tish joiz. (47-bet) Tanqidchi 2012-yil mart oyida yozgan bu mavzuda Xudoyberdi To’xtaboyeving kattalarga bag’ishlab yozgan asari vas hu bilan birga kichiklarga ham birdek manzur bo’lgan ,,Jannati odamlar” va ,,O’tmishdan ertaklar ” asarlarini tahlil qiladi. (59-bet) Tanqidchi Umarali yozuvchi Xudoyberdi To’xtaboyevning ,,Besh bolali yigitcha” asarini tahlil qiladi. Undagi qahramonlarga to’xtalib o’tadi. Yozuvchining urush yillaridagi voqealarini mohirona tarzda yozganligini ta’kidlab o’tadi. Asardagi voqealar, qahramonlarning his tuyg’ularini yuksak tarzda baholaydi. (70-bet) Tanqidchi va yozuvchi o’rtasidagi bu suhbatda detektiv va sarguzasht asarlar haqida to’xtalib o’tilgan tanqidchi yozuvchining ba’zi bir fikrlariga e’tiroz bildirib ba’zilariga qo’shilgan. Bu suhbatda ..Sariq devni minib”, ,,Sariw devning o’limi” va ,,Besh bolali yigitcha” asarlarining yozilish sababi va asarlar yuzasidan fikrlar bildiriladi.(88-bet) Suhbat jarayonida yozuvchi va tanqidchi o’rtasida satira va yumor orasidagi farqlar yuzasidan ko’plab muhokama bo’lib o’tadi. Tanqidchi o’zbek adabiyitimizda satiraning yo’qolib borayotganligi haqida e’tirozlar bildiradi. Bunga misol qilib bir nechta yozuvchilarni misol qilib ko’rsatadi. Satiraga nisbatan yumor tez rivojlanayotganlilgi asarlar ko’proq bolalar dunyosida kelib chiqib yaratilayotganligi yuzasidan suhbatlar bo’lib o’tadi. (107-bet) Tanqidchi Umarali Normatov òzini hayoti va ijodi haqida sòzlab o'tadi . Uning tarbiyasi bobosi va buvisi qòlida bólganini aytib òtadi. Uning òsmirlik davri jahon urushi davriga tòģri kelgan. U 1949 yili Qoqon pedagogika bilim yurtini, 1955 yili Toshkent Davlat Universitetini (ilgarigi SAGU, hozirda OzMU) bitirgan. 1955-1958 yillari Fargona viloyatining Bagdod, Ozbekiston tumanlaridagi maktablarda oqituvchi, ilmiy bo`lim mudiri, direktor lavozimlarida ishlagan . Tanqidchi 14 yil davomida X. Toxtaboyev, N, Boeorov, N. Karimov familiyalari ostida 300 dan ortiq feleton yozadi . (110-bet) Umarali Normatov ,, Qodiriyning so’nggi iltijosi’’ Qodiriyning so’nggi iltijosi’’: /U.Normatov; mas’ul muharrir B.Karimov. – Toshkent.. ,,Movarounnahr’’, 2014.- 64 bet. Kitob mundarijasi 1. Bahodir Karimov. Xotira hikmati 2. Xotiralarda adib siymosi 3. Qodiriyning so’nggi iltojosi 4. Chin e’tiqod, Benazir iste’dod sohibi Tanqidchining bu risolasida ulug adibning shaxsiyati, mustahkam imon-e’tiqodi haqida yangi ma’lumotlar bilan, avlodlari va zamondoshlarining yozuvchi haqidagi o‘chmas yodnomalari bilan, adibning o‘lmas asarlari dunyoga kelishining ayrim tafsilotlari bilan tanishamiz. 1. Bahodir Karimov. Xotira hikmati Mavzuda quyidagilar yoritilgan: Bu mavzuda so’z boshi sifatida Filologiya fanlari doktori Bahodir Karimov o’z fikrini bildirib o’tadi. Unda Abdulla Qodiriyning donishmand qahramonlaridan biri "umr - otilg‘an o‘q emish", deydi. O‘ylab qaralsa, yaqindagina Qodiriy tavallud ayyomining 100 yilligi nishonlangan va bu jarayonda adib asarlarining yangicha talqinlari maydonga kelgandek edi. Hademay oradan yigirma yil o‘tibdi. Har o‘tgan kun, har o‘tgan davr tarixga, xotiraga aylanadi. Xotiralar esa oradagi masofa kengayib borgani sari soviydi, xira tortadi, yoddan ko‘tariladi. Eng qizig‘i, agar ijod ahliga oid xotiralar sun’iy, to‘qilgan, g‘ayritabiiy bo‘lsa, garchand ular zar muqovali kitoblar ichiga joylab ko‘yilsa ham, baribir esdan chiqadi. O‘zbek millati manglayiga bitilgan Abdulla Qodiriydek iste’dod egasi oradan asrlar o‘tsa ham, odamlar xotirasidan o‘chmaydi. Buning eng asosiy omili - adib yozgan go‘zal san’at asarlari. Abdulla Qodiriyning romanlariga ko‘chgan yurak dardlari va qahramonlari dunyosini anglashda adib to‘g‘risidagi xotiralar ochqich vazifasini bajaradi. Bahodir Karimov Qodiriyshunoslikni o’rganishda yetarlicha kitob borligi, lekin qandaydor bo’shliq borligini aytib o’tadi. U.Normatovning bu asari ananshu bo’shliqni to’ldirganligini aytib o’tadi. U. Normatov "Xotiralarda adib siymosi"ni yozar ekan, Habibulla Qodiriy, Masud Qodiriyning otalarini eslab yozgan asarlari hamda adibga zamondosh kishilarning xotiralariga diqqat qaratadi. Bu manbalar Qodiriyning tabiati, asl maslagi, imon-e’tiqodi, ijod laboratoriyasining ayrim qirralarini ochishga yordam beradi. Zero, psixobiografik tadqiq usuliga qo‘ra, maktublar, turli qo‘lyozmalar, kundaliklar, shaxsiy arxiv manbalari qatorida ijodkorning yaqinlari va zamondoshlari yozgan xotiralarning yozuvchi badiiy olamini tushunishdagi qadr-qimmati beqiyos. Nemis olimlari uchun I. Ekkermanning "Gyote bilan gurunglar" asari bebaho xazina, ulug‘ adibning ma’naviyat mulkiga kirishda sehrli kalit sanaladi. Bir paytlar rus adiblaridan A. Chexov bilan M. Gorkiy o‘zaro suhbatlarida nemislarga havasi kelib, Lev Tolstoyning dono fikrlari isrof bo‘layotganidan, unga fidoyi kotib yetishmaganidan afsuslanadi. Gyotega nasib etganidek, deylik, L.Tostoy va A. Qodiriydek ulkan iste’dodlar yonida "ekkermanlar"ning yashashi milliy adabiyotni boyitgan bo‘lardi. Bu kitobda Abdulla Qodiriyning hayotining so’nggi paytlari, ,,Inson uchun dunyoda o’limdan qo’rqinch narsa yo’q” ligini juda teran his etgan shaxsning mardligi va jasoratiga tahsin aytadi. Qolaversa, bu manzara "Mehrobdan chayon" romani bosh qahramoni, o‘limga hukm qilingan Mirzo Anvar holatiga oid bir epizodni ham esga soladi. "Dor ostida Anvarning qo‘li yechilib, tahorat olish uchun unga suv berildi. Chunki bu mahkumning qonuniy haqqi edi... Anvar tahoratlanib, ustidagi to‘nini yerga yozdi. Jallodlar doirani bir oz kengaytib, Anvar ikki rakat namoz o‘qidi..." Abdulla Qodiriy suyukli qahramoniga o‘limi oldidan, dor ostida shunday bir qonuniy hukuqni "bergan" ekan, o‘zi ham o‘limi oldidan hukm ijrochisidan, avvalo, o‘z "qonuniy haqqi"ni so‘rashi, ikkinchi tarafdan, "qayralayotgan pichoqqa butunlay parvosiz, qo‘rquvsiz" qarashi ancha ishonchli va tabiiy qo‘rinadi. Kitobchada "Chin e’tiqod, benazir iste’dod sohibi" sarlavhali suhbat bor. Suhbatdosh Sobirjon Yoqubov har qanday ijodkorning bebaho qalb javhari - imon-e’tiqoddan so‘z ochadi. Savollarga Umarali aka adib ijodining bilimdoni sifatida batafsil, dalillar bilan javoblar beradi; ayni paytda, qodiriyshunoslik oldida turgan vazifalarni, bu soHada bajarilishi lozim bo‘lgan ishlarni aniq bayon qiladi. Qodiriy merosining matniy tadqiqi ham, butun ijodi mohiyatiga singib ketgan e’tiqodiy masalalarni keng ko‘lamda o‘rganish ham - juda o‘rinli talab va dolzarb vazifa. Aslida, bu talab hamda vazifalar Abdulla Qodiriyning hozirgi kunda biz o‘qiyotgan asarlaridan kelib chiqadi. Qodiriyni har bir avlod o‘zicha o‘qiydi va o‘zicha talqin etadi. Ishonamizki, bunda takrordan ko‘ra yangiliklar ko‘proq bo‘ladi. Xulosa qilib aytganda, Bahodir Karim bu kitobda qodiriyshunoslikda qolgan bo’shliqning to’ldirilgani haqida aytib o’tadi. 2. Xotiralarda adib siymosi Mavzuda quyidagilar yoritilgan: Tanqidchi bu mavzuda Qodiriyning hayoti va so'nggi kunlari haqida aytib o'tadi. Kòplab adiblarning òsha davrladagi hayoti haqida kòp malumotga ega emas. Bu borada Qodiriyning omadi bor ekan. Adibning 1918 yili tug‘ilgan o‘g‘li tibbiyot instituti tolibi Habibulla Qodiriy padari buzrukvori hibsga olinganida 20 yoshda bo‘lib, esini taniganidan oila muhitida qadrdon otasi hayoti, ijodiy faoliyati, qismatiga oid jamiki katta-kichik voqea - hodisalardan xabardor bo‘lgan, qolaversa, uning yonida tuqqan onasi, buvisi, o‘zidan sakkiz yosh kichik inisi Mas’ud, opa-singillari yashardi. Ota qamoqda ekanida katta oilaning butun tashvishi to‘ng‘ich o‘g‘il - o‘sha kezlari suyak sili kasaliga chalinib gipsda yotgan Habibulla zimmasiga tushadi. Mash’um ta’qiblar zamonida bu xasta o‘g‘lon "xalq dushmani" xonadonining boshiga yopirilgan jamiki ko‘rgiliklarga dosh berib, oila ahlini "qil ko‘prik"dan eson-omon yorug‘ kunlarga olib o‘tishda mislsiz jasorat ko‘rsatadi. Bu orada uning ham gardaniga jafokash otaning kuni tushadi, 1945 yil 28 mayda hibsga olinib, "aksiliniqilobiy yoshlar tashkilotining rahbari bo‘lgan, otasining taqiqlangan asarlarini uyida saqlagan, sovet hukumatiga qarshi agitatsiya ishlari olib borgan" degan ayblovlar bilan o‘n yil qamoq va surgun azoblarini boshdan kechiradi. 1955 yid yanvarida u ozoddikka chiqadi. Stalin vafotidan keyingi "iliqlik" tufayli 1956 yid 9 oktyabrda otasi Qodiriy, 1957 yil 27 aprelda esa o‘g‘lon Qodiriy oqlanadi. Habibulla aka o‘n yil burun tibbiyot sohasida chala qodgan ta’limini davom ettirib, o‘qishini tugatgach, Toshkent shahridagi 10-xastaxonada uzoq yillar shifokor bo‘lib xizmat qiladi. O‘sha kezdari otadan yuqqan "dard" - badiiy ijodga mayd ko‘rsatib, qissa, hikoyalar yozishga kirishadi, ayni paytda, otasining ijodiy merosini to‘plash, u kishining hayoti, shaxsiyati, ijodiy qismatiga oid ma’lumotdarni jamdash ishiga bel bog‘laydi. Qodiriyni ko‘rgan-bilgan zamondoshlaridan u haqdagi xotiradarni yig‘ish, yozib olishga kirishadi, ayni paytda oida muhitida o‘zi bevosita shohidi bo‘dgan voqea-hodisalarni qog‘ozga tushirishga chog‘lanadi. Shu tariqa bir paytning o‘zida o‘tgan asr 70-yillar miyonasida "Abdudda Qodiriy zamondoshlari xotirasida" va o‘z qalamiga mansub "Otam haqida" xotiradar kitobdari maydonga keladi. G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyotda 1974 yili taniqli adabiyotshunos Matyokub Ko‘shjonov so‘zboshisi bilan bosilib chiqqan bu kitob adabiy jamoatchilik tomonidan katta qiziqish bidan kutib olindi. Bundan ruhlangan muallif xotiralar ustidagi ishini davom ettirib, kitobning to‘ldirilgan ikkinchi nashrini tayyorladi va u 1983 yili 60 ming nusxada bosmadan chiqdi. Ayni bir paytda Habibulla aka adibni yaxshi bilgan zamondoshdari xotiralarini to‘plash bilan mashg‘ul bo‘ldi. Habibulla Qodiriy umri poyonida "Qodiriyning sunggi kunlari" xotira-qissasi ustida ishladi. Og‘ir xasta bo‘lishiga qaramay, bor kuch-quvvatini ishga solib, adib umrining eng tahlikali kunlari haqidagi fig‘onlarga to‘la nasriy xujjatli dostonini poyoniga yetkazdi; o‘g‘li Xondamir esa arxiv xujjatlarini topib, ulardan nusxalar olishda otasiga ko‘maklashib turdi. Habibulla aka otasi qalamiga mansub kichik asarlar - she’r, drama, hajviya, publitsistik va adabiy-tanqidiy maqolalarni qidirib topib, nashrga tayyorlash bobida ko‘p zahmat chekdi. Sherali Turdiyev bilan hamkorlikda ularda qo‘llangan oltmishga yaqin adabiy taxallusni aniqlab, to‘plamni 1969 yili "Kichik asarlar" nomi bilan chop ettirdi deb yozadi tanqidchi. Habibulla aka ikki o‘g‘li Xondamir va Sherxonni ikki yoniga olib, ularni ham qodiriyshunos qilib tarbiyaladi; Xondamir otasi rahbarligida "G‘irvonlik Mallavoy" nomi ostida qissalar, hajviya, ocherk, maqolalar va feletonlar to‘plamini (1987), "O‘tkan kunlar"ning 1926 yilgi nashri asosida asl to‘la nusxasini, "Mehrobdan chayon"ning 1929 yildagi kitob variantiga asoslangan nashrini tayyorlab, 1992 yili yaxlit kitob holida nashrdan chiqardi. Xondamir bobosi merosi bilan barobar padari buzrukvori arxivini asrab-avaylab, asarlarini qayta nashrga tayyorlashda ham jonbozlik koʼrsatib kelyapti. Jumladan, uning gʼayrati bilan H. Qodiriy qalamiga mansub xotiralar 2005 yili "Otamdan xotira" nomi ostida chop etildi. Аyni paytda Habibulla akaning kichik oʼgʼli Sherkon ham akasi yonida turib, bu qutlugʼ ishda unga kamarbastalik koʼrsatayotir. Taniqli adib Tohir Malik tahriri va muxtasar soʼzboshisi bilan 2009 yili nashr etilgan "37-xonadon" kitobi buning dalilidir. Shu kunlarda atoqli adabiyotshunos Naim Karimov boshchiligida "Аbdulla Qodiriy qomusi"ni yaratish borasida qizgʼin ish bormoqda. Mana shu oʼta mas’uliyatli, savob ishda buyuk adibning ogʼa-ini nabiralari ham ishtirok etayotgani tahsinga sazovordir.Аdibning kichik oʼgʼli Masʼud Qodiriy (1926- 1997) otasi xalq orasidan yulib olinganida 11 yoshda edi, ehtimol, u yoshligi bois boʼlsa kerak, taʼqibu tahdidilardan omon qoldi, ammo uning hayoti ham mustabid tuzum zamonida katta oila boshiga tushgan. koʼrgilik va achchiq savdolar girdobida kechdi; akasi yonida turib, nohaqlik qurboni - ota, jafokash oila shaʼnini himoya qilish yoʼlida koʼp jon kuydirdi, ular haqida turkum xotiralarini qogʼozga tushirdi. Bu xotiralari "Utganlar yodi" nomi ostida vafotidan keyin, 2012 yili kitob holida nashrdan chiqdi. Tanqidchi U.Normatov Muallif vafotidan soʼng xotira-qissa toʼla-toʼkis eʼlon qilingan "Yoshlik" jurnalining oʼsha yilgi 4-7-sonlari qoʼlma-qoʼl oʼqildi, jurnalxonlardan u haqida tahririyatga maktublar yogʼilib kela boshladi, turli davralarda bahs-munozaralar qizidi, ular matbuot sahifasiga ham koʼchdi. Jurnal tahririyati taklifiga binoan, yoʼllangan maktublar, matbuotda chiqqan bahs-munozaralar bilan tanishib, "Figʼon" degan sarlavha ostida kattagina maqola yozdim; bunga men har jihatdan tayyor edim, chunki Doʼrmondagi ijod uyida Habibulla aka bilan qoʼshni xonada bir oycha birga turib, oʼzaro gurunglashib, xotira-qissaning tugʼilish jarayonidan xabardor boʼlganman. Boz ustiga, Yozuvchilar uyushmasining 30-yillardagi faoliyatiga hamda Qodiriy hayotiga daxldor Davlat arxivi hujjatlari bilan ham tanish edim. Maqola "Yoshlik"ning 1990 yil 6-sonida biror jumlasi ham oʼzgarmay toʼligʼicha eʼlon etildi. Otam haqida" chiqkuniga qadar Qodiriyning hayot yo‘li haqida uning 1926 yil 15 iyunda yozilib, 1969 yili chop etilgan "Kichik asarlar"idan joy olgan "Tarjimai hol"idan boshqa biror ishonchli hujjat yo‘q edi. "Otam haqida" kitobida muallif o‘sha tarjimai holda keltirilgan hujjat-ma’lumotlarga aniqlik kiritib, ularni ko‘plab yangiliklar bilan to‘ldiradi. "Tarjimai hol" yozilgan sanadan keyingi voqea-hodisalar sharhini davom ettiradi; adibning otasi Qodir bobo, u kishining otasi Hojimuhammad, uning og‘a va singlisi, Qodir bobo tug‘ilib voyaga yetgan maskan - Eskijo‘va mahallasi, otaxonning to‘rt bor uylanishi tarixi, oxiri Josiyat bibi bilan kechgan voqealar, Abdullaning og‘a-inisi Rahimberdi va Qudratilla haqidagi ma’lumotlar bilan boyitildi; Qodir boboning Eskijo‘va maskanini tark etib, Beshyog‘ochdagi to‘rtinchi Eshonxuzar mahallasidan kuruq yer olib, imorat kurgani, Abdulla ayni shu maskanda dunyoga kelgani, uylanib oilali bo‘lgani, Habibullaning o‘zi ham ayni shu xonadonda tug‘ilib, esini tani-ganidan boshlab ko‘rgan-kechirganlari, ular bilan barobar Samarqand darvozadagi bog‘-hovlida Qodiriyning to 1937 yil 31 dekabrda hibsga olingunga qadar kechgan hayoti, o‘sha kezlardagi adibning o‘g‘il tasavvuridagi shaxsiy-insoniy xislatlari, qiziqish-mayllari, ijod onlari; oilada padari buzrukvor, volidai muhtarama, og‘a-ini, qarindosh urug‘, ko‘ni-qo‘shnilarga munosabatlar, shuningdek ijodiy muhit batafsil yoritiladi. Bunda Qodiriy o‘z hayoti, ijodi haqida yozib qoldirgan manbalardan hamda to‘plagan, zamondoshlaridan yozib olgan xotiralardan ham o‘rni bilan keng foydalanadi. Abdullaning bolalik, o‘smirlik yillari, eski maktabda, "rus-tuzem maktabi"da, madrasada o‘qigan chog‘lari, Rasulmuhammadboy ismli savdogar ko‘lida prikazchik bo‘lib ishlashi, boy qizi Rahbarbonuga uylanish tarixi - bularning barchasi guvoh shaxslar xotiralari orqali tiklangan. Qodiriyning so‘nggi kunlari"da adibning beqiyos iste’dodi e’tirofiga oid yana mana bunday lavha keltiriladi: Qodiriy oqlangach, Yozuvchilar uyushmasi qoshida yozuvchining ijodiy merosini cho‘plash, asarlarini bosishga tayyorlash bo‘yicha maxsus komissiya tuziladi. Komissiyaning ilk yig‘ilishi oldidan hay’at a’zolari gurunglashib o‘tiradi. Shunda komissiya a’zolaridan bo‘lgan Abdulla Qahhor Habibulla akaga qarata shunday savol tashlaydi: " - Dadangiz "O‘tgan kunlar"ni necha yoshda yozganlar ? Yigirma yetti-yigirma sakkiz yoshlarda. Buni qarang-a, qanday talant, - dedi Abdulla Qahhor ajablanib, - biz shu yoshga kirib hali shunga o‘xshash biror asar yoza olmabmiz..." ("Yoshlik", 1989 yil, 7-son, 52-bet) Qodiriy "O‘tkan kunlar"ni yozish uchun material yig‘ib, kitoblar ko‘rib, har xil rejalar tuzib xayolot olamida yurgan kezlari xonadoniga otasi Qodir boboning eski qadrdoni - tanish qariya mehmon bo‘lib keladi, adib otasi va uning do‘sti gurungida ishtirok etib, bir voqeadan xabardor bo‘ladi: mehmon bir vaqtlar, yoshlik chog‘ida savdo ishlari bilan Andijonga borib, u yerda uylangan, bola-chaqali bo‘lgan ekan... Shu voqea turtki bo‘lib, yozuvchi o‘y-xayolida yurgan romanning syujet chizig‘I tug‘iladi ("Otam haqpda", 64-65-betlar). "O‘tkan kunlar" aslo o‘sha qariyaning oilaviy tarixi emas, buni muallifning o‘zi ham, shu haqdagi xotiralarni keltirgan kitob muallifi ham yaxshi biladi. Lekin butun boshli asar syujetining tug‘ilishida shu xildagi arzimas voqea ham turtki - ochqich bo‘lishi mumkin ekan. 3. Qodiriyning so’nggi iltojosi Mavzuda quyidagilar yoritilgan: Ulkan so‘z san’atkori Abdulla Qodiriy 1937 yil 31 dekabrda hibsga olinganidan so‘ng to 1956 yilga qadar salkam yigirma yil davomida bu buyuk zotning tabarruk nomini tilga olish imkoni bo‘lmadi. Faqat o‘zi emas, asarlari ham qatag‘on qahriga uchrab, ijodiy merosi, qismati haqidagi bor haqiqat sir saqlandi. Mustabid hukmdor vafotidan so‘ng, ayniqsa, ellik oltinchi yili uning mudhish kirdikorlari oshkor etilgach, ko‘plab qatag‘on qurbonlari qatori Qodiriy sha’nini qayta tiklash, ijodiy merosini xalqqa qaytarish, uning fojiaviy qismatiga oid chin haqiqatni yuzaga chiqarish harakati boshlandi. Qodirirning so’nggi nafasining shohidi - beshikchi usta hamda mirishkor bog‘bon bo‘lgan Mirolim Mirkomilov Qodiriyning sadoqatli muxlislaridan sanalgan, bir necha bor adibning Samarqand darvozadagi bog‘-hovlisidagi gurunglarda ishtirok etib, uning suhbatlarini tinglagan. O‘z navbatida, Qodiriy ham bu odamning Bo‘zsuv bo‘yidagi bog‘ida mehmon bo‘lgan. Yozuvchi boshiga tushgan qo‘rgiliklarni eshitib, ich-ichidan o‘rtanib yurgan kezlari, qarangki, bu sadoqatli zot tasodifan adibning umriga nuqta ko‘ygan voqealar shohidi bo‘lib qolgan. Mirolim ota, odatdagidek, yoz oylarini oilasi bilan Bo‘zsuv yonidagi bog‘ida, qish kunlarini esa shahar hovlisidao‘tkazardi. 1938 yilning erta kuzida oila a’zolari shahar hovlisiga ko‘chib o‘tgan, hali meva-chevalar oxirigacha yig‘ib olinmagani uchun bog‘- hovlida tanho o‘zi qolgan edi. Tunlari ayoz. Buning ustiga bir haftadirki, bog‘ ortidagi jarlikda sodir bo‘layotgan tungi notinchliklar unga uyqu bermaydi. Yarim tundan boshlab dam-badam yangragan o‘q ovozlari, o‘limga mahkum etilgan sho‘rliklarning oh-fig‘onlari, ingroqlari, goho Kalimai shahodat sadolari quloqqa chalinadi, otaxonni bezovta qiladi. Eng so‘nggi tun dahshati hammasidan oshib tushadi. Bora-bora bog‘ devoriga yaqinlashib, taxminan yigirma-o‘ttiz odim narida qorong‘i tunda sodir bo‘layotgan qotillik jazavasi poyonida kutilmagan hodisa ro‘y beradi. Birin-ketin qisqa tanaffuslar osha yangragan o‘q ovozlari, ingrashlardan so‘ng devor ortidan bog‘bon qulog‘iga tanish ovoz eshitiladi: "Musulmonmisan?" Bog‘bon birdan hushyor tortadi. "Bu o‘zimizning Qodiriy-qu!" deya ichdan ovozsiz hayqiradi. Shu zahoti otaxon orani to‘sib turgan paxsa devorga yaqinlashib, devor tirqishidan mo‘ralaydi. Tungi g‘ira-shirada bir-biriga ro‘para turgan komandir bilan mahbus sharpasiga ko‘zi tushadi. Boyagi savolga javob bo‘lmaydi. "Suqut - alomati rizo" naqliga amal qilib, mahbus so‘zida davom etadi: "Komandir o‘g‘lon! Flyagang bormi?" Yana jimlik. Mahbus endi undan iltijo qiladi: "Xudo haqqi, umrim so‘ngida sendan birgina iltimosim - yagangni berib tur. Tahorat olib, ikki rakat namoz o‘qiy. Bor-yo‘g‘i besh minut muddat ber..." So‘nggi iltijo har qanday tosh yurakni ham eritib yuboradigan ohangda aytilganidan bog‘bon o‘zini qo‘yarga joy topolmay qoladi. Buning ustiga, mahbusning tatarcha lafzi, aytgan so‘zlari komandirning tosh yuragini yumshatdi, shekilli, mahbus o‘tinchini indamaygina bajo keltiradi. Asrga teng o‘sha fig‘onu iztiroblarga to‘la daqiqalar qanday o‘tganini bog‘bon umrining oxiriga qadar eslab, ezilib yuradi. So‘ng yana o‘sha tanish, ammo bu gal mardona ovoz eshitiladi: "Otangga rahmat, komandir o‘g‘lon. Men tayyorman. Buyrug’ingini beraver!" U yog‘i nima bo‘lganini otaxon bilmaydi. Birdan yangragan o‘q ovozi qulog‘ini kar qiladi, o‘sha so‘nggi o‘q o‘ziga tekkanday esidan og‘ib, devor yoniga qulab tushadi. Bir payto‘ziga kelib, ko‘z ochib qarasa, tong yorishib qolibdi. Ham tonggi ayozdan, ham boyagi ko‘rgiliklar iztirobidan vujudi titrab, arango‘rnidan turadi. Tahorat olib, bomdod namozi poyonida Qur’on tilovat qilib, odatdagidek, bu kecha shahid ketganlar haqiga baxshida etadi. Shundan so‘ng Mirolim ata devor oshib, o‘zi shohid bo‘lgan tungi hodisa joyiga boradi. Boyagi-na tuproq tortilgan choh chekkasida shahidlardan birining oyoq uchi ochiq qolganiga ko‘zi tushadi. Bu esa so‘nggi shahid - Qodiriyning oyog‘i ekani ayon. Qotillar tong yorishib qolgani uchun so‘nggi buyruq ijrosidan so‘ng ajal chohiga apil-tapil tuproq tortib, juftakni rostlab qolishgan. Usta-bog‘bon darhol ortga qaytib, bog‘-hovlisidan ketmon olib chiqadi. yalpi mozor - chohga zuproq tortib shibbalaydi. So‘ng yakka o‘zi janoza o‘qib, shahid ketganlar,jumladan, qadrdon do‘sti - buyuk alloma Abdulla Qodiriy ruhi poki oldidagi musulmonlik burchini ado etadi. Keyinchalik arxiv xujjatlaridan ma’lum bo‘ldiki, o‘sha mash’um 4 oktyabr tuni Qodiriy qatori Cho‘lpon, Fitrat kabi jami 18 nafar ijodiy-ilmiy ziyolilar qatl etilgan. Ehtimol, ularning barchasi ayni shu Qodiriy jismi poki qulagen chohga dafn etilgandir, o‘sha mash’um tunning so‘nggi kurboni Qodiriy bo‘lgandir, o‘qilgan janoza ularga ham baxshidadir... Mas’ud aka bularni o‘sha mudhish voqea shohidi, sakson yoshni qoralab turgan Mirolim ota og‘zidan o‘tgan asrning 60-yillari oxirida eshitgan, kamina esa Mas’ud akadan eshitganlarimni oradan 23 yil o‘tib, ayni shu hodisa sodir bo‘lgan 4 oktyabr kuni iztiroblar olovida yonib qog‘ozga tushirdim. Hodisa tafsilotlari og‘izdan-og‘izga o‘tish asnosida muayyan tahrir - o‘zgarishlarga uchrashi tabiiy. Mas’ud akaning olamdan o‘tganiga ham 15 yildan oshyapti. Kaminani ham bog‘lab qo‘ygani yo‘q. Ko‘zimning tirigida qadrdonim Masud akaning armon to‘la arzi holini qog‘ozga tushirib, Qodiriy muxlislari hukmiga havola qilishni burchim deb bildim. Mabodo Masud aka Mirolim otadan eshitgan o‘sha mash’um kecha haqidagi xotiralarini vaqtida yozib qoldirgan bo‘lsa-yu, u topilib e’lon etilsa, mening yozganlarim, ehtimol, o‘z kuchini yo‘qotar. Ushbu bitiklarimda muayyan saktaliklarga yo‘l ko‘yilgan bo‘lsa, oldindan uzrimni ham aytib qo‘yishni lozim ko‘rdim. Mirolim ota guvohligida sodir bo‘lgan - ham otaxon qalbini o‘rtagan, ham uni lol qoldirg‘an Qodiriyning baqo bo‘sag‘asida o‘zini tutishi, imon-e’tiqod bobidagi qat’iyati, lo‘nda, mardona so‘zlash tarzi 1926 yili uning ustidan uyushtirilgan jinoiy ish jarayoni, xususan, "Suddagi nutq" nomi bilan atalgan mashhur hujjat ruhiga to‘la mos keladi. O‘sha nutqda shunday jumlalar bor: «Men to‘g‘rilik orqasida bosh ketsa "ix" deydirgan yigit emasman... Qo‘nglida shamsi g‘uboroti, teskarichilik maqsadi bo‘lmog‘on sodda, go‘l, vijdonlik yigitga bu qadar xo‘rlikdan o‘lim tanqisroqdir. Bir necha shaxslarning orzusicha ma’naviy o‘lim bilan o‘ldirildim. Endi jismoniy o‘lim menga qo‘rqinch emasdir». Bu beqiyos jasur siymoning oradan 12 yil o‘tib raqiblari qarshisida "Men tayyorman. Buyrug‘ingni beraver!" deya ko‘ksini o‘qqa tutib berishi kishida zarracha shubha tug‘dirmaydi, adib tabiatiga xos ayni haqiqatni yana bir karra tasdiqlaydi. 2012 yil, 4 oktyabr 4. Chin e’tiqod, Benazir iste’dod sohibi Mavzuda quyidagilar yoritilgan: "...O‘zbek xalqining ma’naviyati va ma’rifatini, milliy qadriyatlari va ongini yuksaltirish yo‘lida u zotning qilgan xizmati beqiyosdir". Qodiriyning milliy adabiyotimiz, ma’naviyatimiz rivoji yo‘lidagi xizmatlari haqida Prezidentimizning ana shu bahosidan oshirib biror gap aytish mushkul. Otasi Qodir boboning yarim yoshini ham yashashga ulgurmagan, 44 yillik umrining yarminigina ijtimoiy-adabiy faoliyatga baxshida etgan, o‘sha qizg‘in faoliyat esa asabni betinim kemiradigan silsilalar, tortishuvlar, ta’qiblar, bo‘htonlar, betinim fitna, johilona tazyiqlar girdobida kechgan, ikki bor hibs, tergovlar, nihoyat qatl bilan intihosiga yetgan umr! Qarangki, ana shunday mudhish vaziyatlar asnosida olti salobatli jildga jo bo‘ladigan asarlar: drama, qissa, hikoya, hajviyalar, necha yuzlab publitsistik, adabiy-tanqidiy maqolalar, tarjimalar, nihoyat, zamonaviy jahon adabiyotining durdonalari bilan bo‘ylasha oladigan "O‘tkan kunlar", "Mehrobdan chayon", "Obid ketmon"dek epik polotnolar yaratish... Bular haqiqatdan ham mo‘jiza deyishga arzigulik mislsiz ijodiy jasorat samarasidir! Qodiriy hibsga olingan mash’um 1937 yil 31 dekabrdan boshlab oilasi, uning har bir a’zosi boshimga ne-ne savdolar tushmadi deysiz. Asarlarini saqlash, qo‘lga olish, o‘qish, u haqida gapirish man etildi, bu qoidani buzgan qanchadan-qancha zotlarning yostig‘i kuritildi; mustabid hukmdor vafotidan keyin qisman "eruvgarchilik" davri boshlangach, Qodiriy oqlanib, asosiy asarlarini chop etishga imkon tug‘ilganidan keyin ham u haqdagi bor haqiqatni aytish, asarlarini asl holida nashr etish qiyin kechdi, faqat mamlakat boshiga yangi rahbar kelgach, istiqlol arafasida, mustaqillik yillarida Qodiriy hayotining eng fojiaviy damlariga oid arxiv hujjatlari bilan tanishish, bu to‘g‘ridagi bor haqiqatni aytish, yozish uchun keng yo‘l ochildi. Yana bir kechiktirib bo‘lmaydigan dolzarb muammo - Abdulla Qodiriy sha’niga munosib uy-muzeyini barpo etish. Baxtimizga, Toshkentdek shahri azimda buyuk adib tug‘ilib o‘sgan, shoh asarlari qog‘ozga tushgan shahar va bog‘-hovlidagi uy-joy, shiypon saqlanib qolgan, ammo ular Oybek, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor uy-muzeylari kabi adib hayoti, ijodiga oid noyob hujjatlar, osori atiqalarga ega, boy, ko‘rkam koshona holiga keltirilmagan. Goho Qodiriyning xorijdan keladigan muxlislari uning uy-joyini ko‘rish istagini bildirishganida, ularni bu maskanga boshlab borishga istihola qilasan kishi. Ushbu dargohni yuqorida tilga olingan adiblarning uy-muzeylari darajasiga yetkazish imkoniyatlari bor-ku, axir! Bo‘lg‘usi uy-muzey shunchaki ko‘rmana uchun barpo etilmasdan, Qodiriy hayoti, ijodiy merosi bo‘yicha tadqiqot, targ‘ibotlar markazi ham bo‘lishi darkor. Qodiriy asarlari, jumladan, "Utkan qunlar" kirib bormagan xonadonni men o‘zbek xonadoni, shu nodir asarni o‘qimagan o‘zbekni chin o‘zbek deb ayta olmayman. Ozgina oriyati, milliy g‘ururi bor zot bu buyuk yaratiqdan bebahra qolgan bo‘lsa, buni o‘zi uchun or deb bilishi lozim. Shunisi ham borki, oilalar har xil. Ammo o‘zbekning har bir farzandi bir xilda ta’lim beradigan maktabga qatnaydi-ku. Maktab o‘quv dasturi bo‘yicha har qaysi o‘zbek farzandiga faqat Qodiriy, "O‘tkan qunlar" emas, hazrat Navoiydan tortib barcha so‘z san’atkorlari asarlari haqida ta’lim beriladi. Pirovardida, o‘quvchi boshqa fanlar qatori ayni o‘sha adabiyot dasturida belgilangan mavzularni o‘zlashtirgani uchun guvohnoma oladi. Aslini surishtirsangiz, aksar hollarda u dasturni to‘la o‘zlashtirmagan bo‘lib chiqadi. Bunda kim aybdor? Maktabni qo‘yib turing. Oliy o‘quv yurtlarini bitirayotganlar, ilmiy daraja olayotganlar orasida ham talabga to‘la javob bermaydigan "shogird"larimizga saxiylik qilgan hollarimiz qo‘p bo‘lgan. Ko‘rib-bilib turib indamaymiz, ammo gurunglarda bu xususda oh-voh chekamiz. Aslida, biz bahslashayotgan muammolarning yechim yo‘li - formulasi oson va soddagina: u ustoz, murabbiy bo‘ladimi, shogird o‘quvchi yo rahbar, ijrochi bo‘ladimi, fuqaro sifatida zimmadagi vazifasi, burchini vijdonan, halol, qonun talabi darajasida ado etsa, hammasi o‘z iziga tushib ketadi. O‘tkan kunlar"ning ayni shu jihatlari o‘zining nozik didli, bilimdon chin tadqiqotchilarini kutayotir. Romandagi bu noyob xislat faqat o‘zimizda emas, xorijdagi hamkasblarimizni ham maftun etayotir. Olis amerikalik yosh tadqiqotchi Jekson Kellog ayni shu mavzuda magistrlik dissertatsiyasini himoya qilgani bejiz emas. Sobirjon Yoqubov suhbatlashibdi. Mavzudan olingan xulosa shuki , Umarali Normatovning Soburjon Yoqubov bilan bòlgan suhbatida Qodiriyning hayoti uning sònggi kuni haqida bòlib òtadi. " Òtgan kunlar " romani haqida fikr mulohazalarini bildirib òtiladi . Qodiriy shaxsi va ijodini òrganishda hamda tanishishda nimalarga e' tibor berishimiz kerak ekanligi haqida sòz boradi. U.Normatov . Yarim asirlik muloqot //" O'zbekiston adabiyoti va san'ati " gazetasi.2007.51 -son . Tanqidchining bu maqolasi Ibrohim G'ofurovga bag'ishlangan. U.Normatov Toshkent davlat universitetining o'zbek adabiyoti kafedrasi mudiri G'ulom Karimov taklifiga ko'ra - kafedra aspiranti filalogiya fakulteti bitiruvchi kurs talabalari bilan adabiyot fanidan ustoz boshlangan seminar mashg'ulotlari davom ettiradi. Birinchi mashg'ulotda G'ofurov talabaning maruzasi bilan boshlangan. Maruza Said Ahmad hikoyalari xususida edi. Tanqidchi ham Said Ahmad to'g'risida fikrlar va ma'lumotlar izlar edim. Ammo minbardagi talabaning o'y - mushohadalari , talqinlari, ifoda tarzi ularning birortasi o'xshamasdi. O'sha kundan boshlab talaba G'ofurov men uchun yosh iqtidorli munaqqid Ibrohim G'ofurovga aylandi . Tanqidchi bilan o'zaro do'stligi boshlandi . Universitetida bo'sh vaqtlari u bilan soatlab guringlashadigan , goh universitetda , goh uyida , goh choyxonada suhbatlashar edi . Tanqidchi Ibrohim G'ofurov bilan juda inoq do'st bo'lib qoladi.Uning daldasi bilan U.Normatovning kòplab kitoblari uning daldasi bilan bosiladi. Ibrohim G'ofurov o'zini kòrsatish , dabdababozlikdan asar ham yòq eng jiddiy , qaltis masala - muammolarini ham shovqin suronsiz , bejanjal , beozor tarzda hal qilishga qolar edi. Ibrohim G'ofurov " O'zbekiston adabiyoti va san'ati " da bosh muharrir o'rinbosari lavozimida ishlagan.Umumta'lim maktablarida adabiyot uchun yangi dastur va darsliklar ustida birga hamkorlikda ishlar edi. Ibrohimjonning munaqqid sifatidagi ijodiy faoliyatiga kelsak, Said Ahmad haqidagi yuqorida tilga olingan chiqishidan “Go‘zallikning olmos qirralari”, “Lirikaning yuragi”, “Joziba”, “Yonar so‘z”, “Yurak — alanga”, “She’riyat — izlanish demak”, “O‘ttiz yil izhori”, “Dil erkinligi”, nihoyat, “Hayo — xaloskor” kitobigacha — barcha-barchasida muallifning siymosi mana men deb turadi. Hatto uning xos ovozi eng yaxshi tarjimalarida — “Jinoyat va jazo”, “Telba”, “Zardusht tavallosi”, “Qiyomat” kabi shoh asarlarning o‘zbekcha talqinlarida, xususan, F. Dostoyevskiy dahosi kashf etgan ko‘povozli — “polifoniya” qatida baralla eshitilib turadi. Daholarga jo‘rovoz bo‘lish baxti har kimga ham nasib etavermaydi... Ibrohimjon o‘ziga zamondosh ko‘plab munaqqidlar kabi ilmiy-tanqidiy faoliyatni badiiy ijod bilan qo‘shib olib boradi, ham nasrda, ham she’riyatda qalam tebratib keladi. Uning XX asr ikkinchi yarmi Sharq she’riyati, yangi — modern she’riyatiga hamohang tarzda yaratgan mansuralari tevaragida adabiy davralarda turli fikr-mulohazalar aytildi, aytilmoqda. Afsus, hozircha ular jiddiyroq o‘rganilgan, haqqoniy bahosini olgan emas. Munaqqidning o‘zi e’tirof etganidek, mansuralar erkin she’r janriga juda yaqin, lekin erkin she’r emas. Ular muallifni o‘rtagan o‘y, xayol, orzu va erishilmagan, yo‘qotilgan narsalar to‘g‘risidagi fikr oqimlari, shaxsiy kechinmalari, o‘y-mushohadalari izhoridir. So‘nggi “Hayo — xaloskor” kitobiga kirgan, muallifning o‘zi mansuralar, badialar, adabiy-tanqidiy esselar, suhbat, publitsistika deb taqdim etgan narsalar ifoda yo‘sini, ohangi, tahlil, talqin usullari jihatidan bir-birlariga nihoyatda yaqin " deb aytadi U.Normatov . Bu kitobda yarq etib ko‘ringan milliy tanqidchiligimiz uchun ibrat, saboq bo‘larli yana bir jihatga e’tiborni tortishni istardim. Ibrohimjon adabiy asarlar va hodisalarga faqat munaqqid, yozuvchi-shoir emas, ayni paytda tarjimon nigohi orqali yondashadi, asar matnini jumlalargina emas, har bir so‘z, harflar tovushi, ma’no jilolari, tinish belgilarigacha — barcha unsurlarini ko‘z oldiga keltirib, mushohada yuritadi. Hatto Navoiy, Bobur, Mashrab, Olloyor, Qodiriy mutolaasi chog‘ida ham ayni shu yo‘ldan boradi. Men shunday xulosaga keldimki, har bir munaqqid garchi tarjima bilan bevosita shug‘ullanmasa ham, asar matnini tarjimon nigohi bilan ham o‘qish-uqishni odat qilishi zarur ekan. Busiz chin munaqqid maqomiga ko‘tarilish qiyin. Ibrohimjon o‘zi tarjima qilgan shoh asarlar va ularning mualliflari haqida yozganida, nazarimda, adabiy tanqidning arshiga ko‘tarilgandek bo‘ladi. Dostoyevskiy, Nitshe, Markes singari daholar to‘g‘risida faqat tarjimon-munaqqid Ibrohimjongina shu tarzda baland pardalarda yozishi mumkin, qolaversa, u bunday ulug‘ siymolar bilan dil-dildan samimiy suhbatlar, oshkora bahs-munozaralar olib borishga to‘la haqlidir deb ta'kidlab o'tadi U.Normtov. Download 129.47 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|