Umumiy doc

4.2- §. BOSIM FARQLARI O‘ZGARUVCHAN SARF 
O‘LCHAGICHLAR 
Quvurlardagi suyuqlik, gaz va bug‘ sarfini bosim farqlari o‘zgaruvchan sarf 
o‘lchagichlar bilan o‘lchash keng tarqalgan va yaxshi o‘rganilgan. Sarfni bunday usul 
bilan o‘lchash suyuqlik yoki gaz o‘tayotgan quvurda kichik diametrli to‘siq-
diafragma. 4.1 – rasm,a, soplo 4.1 – rasm,b, Venturi soplosi 4.1 – rasm, v va Venturi 
quvuri 4.1 – rasm, g o‘rnatish natijasida hosil bo‘ladigan modda potensial energiyasi 
(statik bosimi) ning o‘zgarishini o‘lchashga asoslangan. Kichik diametrli to‘siq 
vazifasini bajaruvchi toraytirish qurilmasi quvurga o‘rnatilib, mahalliy torayishni 
hosil qiladi. Suyuqlik, gaz yoki bug‘ quvurning kesimi toraygan joyidan 
o‘tayotganida uning tezligi oshadi. Tezlikning va, binobarin, kinetik energiyaning 
ortishi oqimning kesimi toraygan joyida potensial energiyaning kamayishiga olib 
keladi. Bunda to‘siqdan keyingi statik bosim undan oldingi statik bosimdan kam 
bo‘ladi. SHunday qilib, modda toraytirish qurilmasidan o‘tishda bosimlar farqi ∆R = 
R
1
—R
2
xosil bo‘ladi. Bu bosimlar farqi oqim tezligi va modda sarfiga mutanosib 
bo‘ladi. Demak, toraytirish qurilmasi hosil qilgan bosim farqlari quvurdan o‘tayotgan 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

125 
modda capfining o‘lchovi bo‘lishi mumkin. Sarfning son qiymati esa difmanometr 
o‘lchagan ∆R bosimlar farqi bo‘yicha aniqlanadi. 
4.1 rasm. Standart toraytiruvchi qurilmalar sxemasi: a – diafragma, b – soplo,
v – Venturi soplosi, g – Venturi quvuri
. 
Suyuqlik, gaz va bug‘larning sarfini o‘lchash, uchun toraytirish qurilmasi 
sifatida standart diafragmalar, soplolar, Venturi soplosi va Venturi quvurlari 
ishlatiladi. 
4.1.-rasm, a da ko‘rsatilgan diafragma dumaloq teshikli yupqa diskdan iborat. 
Teshikning markazi quvur o‘qida yotishi kerak. Oqimning torayishi diafragma oldida 
boshlanadi va undan o‘tgach, ma’lum masofadan so‘ng, o‘zining eng kichik kesimiga 
erishadi. Undan keyin oqim tobora kengayib, quvurning to‘liq kesimiga erishadi. 
Modda diafragmadan o‘tganda, diafragma orqasidagi burchaklarda «o‘lik» zona hosil 
bo‘ladi. Bu erda, bosim farqlari natijasida suyuqlikning teskari yo‘nalishdagi harakati 
yoki ikkilamchi oqim paydo bo‘ladi. Suyuqlikning qovushoqligidan asosiy va 
ikkilamchi oqim bir-biriga qarama-qarshi harakat qilib, uyurmalar hosil qiladi. Bunda 
diafragma orqasida birmuncha energiya sarflanadi, demak, bosim ham ma’lum 
darajada kamayadi. Diafragma oldidagi zarrachalar yo‘nalishiining o‘zgarishi va 
ularning diafragma orqasidagi siqilishi potensial energiyaning o‘zgarishiga deyarli 
ta’sir ko‘rsatmaydi. 
4.1-rasm a da ko‘rsatilganidek, R
1
va R
2
bosimlar diafragma diskining oldi va 
orqasida o‘rnatilgan alohida teshiklar yordamida o‘lchanadi. Soploning (4.1-rasm, b) 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

126 
kirish qismi ravon toraygan, chiqish qismi esa silindrdan iborat. Soploning profili 
sharrachaning to‘liq siqilishini ta’minlaydi va soplodagi silindr teshigining yuzi 
oqimning minimal kesimiga teng deb hisoblanishi mumkin. 
Soploning orqa qismida hosil bo‘ladigan uyurmali harakat diafragmadagiga 
ko‘ra kam energiya yo‘qotishlarga olib keladi. Soploning old va orqasidagi R
1
va R
2
bosimlar xuddi diafragmanikidek o‘lchanadi. 
4.1-rasm, v da Venturi soplosi tasvirlangan. Venturi soplosi qisqa silindrik 
qismga o‘tuvchi silindrik kirish qism va kengayuvchi konussimon diffuzor qismdan 
iborat. Toraytirish qurilmasining bunday shaklida, chiqish diffuzori mavjudligi 
tufayli bosim yo‘qolishi diafragma va soplodagi bosim yo‘qolishiga nisbatan ancha 
kam bo‘ladi. R
1
va R
2
bosimlar Venturi soplosining ichki bo‘shlig‘i bilan aylana 
bo‘yicha joylashgan teshiklar orqali bog‘langan halqa kameralar yordamida 
o‘lchanadi. 
4.1-rasm, g da Venturi quvuri tasvirlangan. Venturi quvuri kirish silindrik 
quvuri, kirish konusi, o‘rta silindrik quvuri va diffuzor chiqish konusidan tuzilgan. R
1
va R
2
bosimlar kirish konusining oldi va o‘rta silindrik quvurining o‘rta qismlarida 
o‘rnatilgan alohida teshiklar yordamida o‘lchanadi. 
Toraytirish qurilmalari vujudga keltirilgan bosimlar farqi orqali modda sarfini 
o‘lchash prinsipi va ularning asosiy tenglamalari toraytirish qurilmalarining barcha 
turlari uchun bir xil. Faqat bu tenglamalardagi tajriba orqali aniqlanadigan ba’zi 
koeffisientlar bir-biridan farq qiladi.
Siqiluvchi muxit (gaz, bug‘) sarfini o‘lchashda, ayniqsa, bosimlar farqi katta 
bo‘lganda, modda oqimi toraytirish qurilmasidan o‘tayotgandagi bosimning 
o‘zgarishi natijasida modda zichligining o‘zgarishini e’tiborga olish zarur. Lekin gaz 
yoki bug‘ning toraytirish qurilmasidan o‘tish vaqti ko‘p bo‘lmagani sababli, 
moddaning siqilishi va kengayishi adiabatik ravishda, ya’ni issiqlik almashinuvisiz 
o‘tadi. 
Demak, gaz va bug‘ sarfini hisoblash tenglamalari suyuqlik sarfini hisoblash 
tenglamasidan ε koeffisientning mavjudligi bilan farq qiladi. Agar ε=1 bo‘lsa, bu 
tenglamalarni siqilmaydigan suyuqliklar uchun ham qo‘llash mumkin. Bir qator 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

127 
o‘zgartirishlardan so‘ng quyidagi hajmiy va massaviy sarf tenglamasiga ega 
bo‘lamiz: