Umumiy doc

5.5-§. ELEKTR SATH O‘LCHAGICHLARI 
Elektr sath o‘lchagichlarda suyuqlik sathning holati biror elektr signaliga 
o‘zgartiriladi. Elektr sath o‘lchagichlar orasida eng ko‘p tarqalgani sig‘imli va aktiv 
qarshiliklarning o‘zgarishiga muvofiq o‘lchashga acoclangan asboblardir. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

174 
Suyuqlik sathining o‘zgarishi bilan bog‘liq ravishda elektrodlar orasidagi elektr 
sig‘im o‘zgarishiga asoslangan asbob sig‘imli sath o‘lchagich deb ataladi. Bunda, 
suyuqlikning dielektrik xususiyatlari nazorat qilinadi. Suyuqlik sathini sig‘imli sath 
o‘lchagich yordamida o‘lchashning prinsipial sxemasi 5.9-rasmda ko‘rsatilgan. Bu 
o‘lchagich silindrik kondensator va o‘lchov asbobidan iborat. Sath o‘lchanishi kerak 
bo‘lgan suyuqlik quyilgan idishga izolyasion material bilan qoplapgan elektrod 2 
tushiriladi. Elektrod idish devorlari bilan birgalikda silindrik kondensatorni hosil 
qiladi, uning sig‘imi suyuqlik sathi o‘zgarishi bilan o‘zgaradi. Sig‘imning kattaligi 
elektron kuchaytirgich 3 orqali kuchaytirilib, signalizator yoki o‘lchov asbobi 4 ga 
uzatiladi. 
Sig‘imli sath balandlik o‘lchagichlarni silindrik va plastinkali turda, 
shuningdek, qattiq sterjen ko‘rinishida chiqariladi. 
O‘zgartkichning sig‘imi ikki qism sig‘imi — suyuqlikka botirilgan ε
s
dielektrik 
o‘tkazuvchanlikli va muhitda joylashgan ε
M
(havo uchun ε
M
= 1) dielektrik 
o‘tkazuvchanlikli qismlar sig‘imlari yig‘indisiga teng. 
Silindrik o‘zgartkichning sig‘imi (5.9- rasm, b) quyidagicha ifodalanadi: 






−
⋅
+
⋅
⋅
=






−
⋅
+






⋅
=
+
=
−
d
D
h
H
h
d
D
h
H
d
D
h
C
C
C
M
c
М
с
h
H
h
lg
)
(
24
.
0
lg
)
(
24
.
0
lg
24
.
0
ε
ε
ε
ε
, (5,18) 
bu erda, h — sathning o‘lchanayotgan balandligi, sm; N — idish balandligi, sm; D va d — o‘zgartkich 
naychalarining tashqi va ichki diametrlari, sm; S — silindrik o‘zgartkichning sig‘imi, p F. 
Agressiv, lekin elektr tokini o‘tkazmaydigan suyuqliklar sathini o‘lchashda 
o‘zgartkich qoplamalari kimyoviy turg‘un qotishmalardan tayyorlanadi yoki har bir 
qoplama korroziyaga qarshi modda (viniplast yoki ftoroplast) bilan qoplanadi. Bu 
5.9 – расм. Сиғимли сатҳ ўлчагичнинг схемаси 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

175 
qoplamalarning dielektrik xususiyatlari hisoblashlarda e’tiborga olinadi. Elektr 
o‘tkazadigan suyuqliklar sathini o‘lchashda ham qoplamalar izolyasion modda bilan 
qoplanadi. 
Elektr sig‘imi, odatda, rezonans va ko‘prik sxemalari yordamida o‘lchanadi. 
Rezonans usulida o‘lchanayotgan sig‘im induktivlik konturiga parallel ulanadi va 
rezonans konturini hosil qiladi. Rezonans konturi o‘zgartkichning ma’lum 
boshlang‘ich 
sig‘imdagi 
ta’minlovchi 
chastota 
rezonansiga 
rostlanadi. 
O‘zgartkichning sig‘imi nazorat qilinayotgan muhit kerakli sathga erishgan yoki 
erishmaganligini ko‘rsatadi. Bu sig‘im o‘zgarishi natijasida uning chastotasi 
o‘zgaradi va rezonans buziladi. Bu usul ko‘pchilik sig‘imli sath signalizatorlarida 
ishlatiladi
.
Ko‘prik usulida nazorat qilinayotgan sig‘im 
ko‘prikning bir elkasiga ulanadi. Sath o‘zgarishi 
bilan sig‘im o‘zgaradi va ko‘prikda nomuvozanat 
holat vujudga keladi. Nomuvozanatlik signali 
kuchaytirgich orqali sath birligida darajalangan 
ko‘rsatuvchi elektr asbobiga uzatiladi. 
Ko‘prikli sxemalar eng sodda hisoblanadi. 
Sathni œlchash elektron indikator EIU (5.10-rasm) sxemasi bunga misol bo‘la oladn. 
Ko‘prik Tr transformatorning ikkita ikkilamchi chulg‘ami I va II o‘zgartkichni 
sig‘imi S
pr
va qo‘shimcha kondensator S dan iborat. Ko‘prik suyuqlikning nol sathida 
muvozanatlashgan, bu erda, kuchaytirgichning kirishi va chiqishida signal nolga teng. 
Sath ortishi bilan S
pr
sig‘imi ortadi, ko‘prik nomuvozanatligi ortadi va kuchaytirgich 
kirishidagi kuchlanish ortib boradi. Bu signal kuchaytirgich EK bilan kuchaytiriladi, 
unifikasiyalangan signalga o‘zgartiriladi va ikkilamchi asbob O‘A bilan o‘lchanadi, 
EIU sath o‘lchagichlarining o‘lchash chegaralari o‘zgartkich turiga bog‘liq va 1 dan 
20 m gacha o‘zgarishi mumkin: yo‘l qo‘yiladigan asosiy xatoliklar chegarasi 1 dan 
2,5% gacha bo‘lishi mumkin. 
Sig‘imli sath o‘lchagichlar arzonligi, u bilan ishlashning soddaligi, idishda 
birlamchi o‘zgartkichni o‘rnatish qulayligi, harakatlanuvchi elementlarining yo‘qligi, 
5.10 – расм. Сатҳни электрон