Umumiy doc

2. Matematik boshqarish vositalari. Tizimning matematik (MT) yoki dasturli 
(DT) ta’minotini tashqi va ichki MT ga bo‘lish qabul qilingan. 
Tashqi MT - bu boshqariluvchi ob’ektda turli holatlarda boshqarish tartibini 
belgilovchi dasturlar to‘plamidir. Boshqacha qilib aytganda, tashqi MT tizimning 
vazifalarini belgilab beradi, ya’ni uning boshqarish jarayonida qila oladigan ishlarini 
va bunda uning ob’ektga nisbatan faoliyat ko‘rsatishi qanday ekanini belgilaydi. 
Ichki MT - bu tizim texnik vositalarining ajralmas qismi bo‘lib, u 
buyurtmachiga tayyorlovchi - zavod tomonidan shu vositalar bilan birgalikda etkazib 
beriladi. Unga tizimning turli qismlarining bir-biri bilan o‘zaro ta’sirlanishini tashkil 
etish uchun mo‘ljallangan dasturlar to‘plami kiradi. Bu hol, uning boshqarish 
algoritmini kiritish va qayta ishlashni, bu algoritmni BHM da amalga oshirishni va 
tizimdan ishchi dasturlarni bajarish natijalarini chiqarishni ta’minlashni anglatadi. 
Bundan tashqari, ichki MT tarkibiga, odatda, nazorat dasturi va texnik vositalar 
diagnostikasi dasturi, shuningdek, masalan, tizimni ob’ektda sozlash uchun 
mo‘ljallangan ba’zi yordamchi dasturlar kiradi. 
3. 
Xizmat 
ko‘rsatuvchi 
xodimlar. 
YUqorida 
aytib 
o‘tilganidek 
avtomatlashtirilgan tizim tushunchasi avtomatik tizimdan farqli o‘laroq, boshqarish 
jarayonida BHM bilan birgalikda odam ham ishtirok etib, o‘z tajribasi va bilimi aso-
sida uning ishini tahlil qilib va tuzatib, tizimniig ishiga ma’lum darajada (ba’zan hal 
qiluvchi tarzda) ta’sir ko‘rtadi. SHuning uchun, odam avtomatlashtirilgan tizimning 
texnik va matematik vositalari bilan birga uning bir qismi ekani tabiiydir. 
4. Mahalliy avtomatik qurilmalar. Ular texnologik jarayonning ayrim 
qismlarini mexanizasiyalash va avtomatlashtirishga mo‘ljallangan. Ularga turli xil 
vazifani bajaruvchi individual rostlagichlar, qurilmani shikastlanishdan himoya 
qiluvchi mahalliy qurilmalar, yuqordan berilgan buyruq bo‘yicha ishlovchi 
avtomatik ishga tushirish qurilmalari kirishi mumkin. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

481 
SHunday qilib, tizim tarkibida tizim byurtmachisi ifodalashi kerak bo‘lgan 
yagona maqsadga bo‘ysindirilgan, etarlicha murakkab va o‘zaro uzviy bog‘langan 
boshqaruvchi bo‘g‘inlar majmuasini qarab chiqish zarur. U murakkabligiga qaramay, 
dastavval boshqarish tizimini butunicha tasavvur qilish, uning vazifalarini tushunishi 
va bu vazifalar amalda qanday bajarilishini tasavvur qilishi zarur. 
Tizimni biror yaxlit va bo‘linmas narsa tarzidagi qora quti ko‘rinishida qarab 
chiqish qulaydir. 17. 1-rasmda tizim qora quti ko‘rinishida ifodalangan, u erda 
n
x
x
x
x
,...
,
2
1
=
- kirishla to‘plami, 
n
y
y
y
y
,...
,
2
1
=
esa chiqishlar to‘plami. 
17.1-rasm. Tashqi baholashda boshqarish tizimi. 
 
Tizimni qora quti tarzida qarab chiqish - bu uning haqida tashqi tavsiflari 
bo‘yicha va dastavval uning chiqishlarining kirishlariga bog‘liq bo‘lishi bo‘yicha fikr 
yuritish demakdir. Bunda ichki tuzilish hisobga olinmaydi. Boshqacha aytganda, 
tizim qanday bajarayotganidan qat’iy nazar nima bajarayotgani muhimdir. 
Boshqarish tizimini bunday tashqi baholashda quyidagi asosiy parametrlarni 
ajratib ko‘rsatish mumkin: 
1.Kirishlar 
va 
chiqishlar 
soni 
- 
bu 
son 
birinchi 
yaqinlashishida tizimning murakkabligi haqida fikr yuritishga imkon beradi. 
2.Axborotning qiymatiy tavsiflari - bu tizimning kirishlariga qanday axborot 
kirishining va chiqishlarida qanday signallar shakllanishining qiymatidir. Bu 
tizimning vazifalarini miqdoriy baholashga, ulardan eng muhimilarini ajratishga 
(masalan, avariya signali), birinchi navbatda aynan nimani avtomatlashtirish talab 
qilinishi 
va hokazolarni tushunishga imkon beradi.
1