Umumiy entomologiya

---

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI QISHLOQ XO’JALIGI VAZIRLIGI 
ANDIJON QISHLOQ XO`JALIGI VA AGROTEXNOLOGIYALAR 
INSTITUTI
 
O’SIMLIKLAR HIMOYASI TUPROQSHUNOSLIK VA
AGROKIMYO FAKULTETI
 
 
« O`SIMLIKLAR VA QISHLOQ XO’JALIGI MAHSULOTLARI
KARANTINI » KAFEDRASI
“UMUMIY ENTOMOLOGIYA” 
Fanidan 
 
 
Mavzu: 
 
Hashoratlarnining tabiiy kushandalari bilan 
tanishuv.
 
 
Bajardi:
 
O`simliklarni himoya qilish ta’lim yo’nalishi 2-bosqich, 33-
gurux talabasi Ibrohimov Dilmurod. 
Kurs ishi taqrizga 
topshirilgan sana “____”
__________ 2022 y 
Kurs ishi taqrizdan qaytarilgan 
sana “___” __________ 2022 y 
Kurs ishi himoya 
qilingan sana “____” 
___________ 2022 y 
1KOMISSIYA A’ZOLARI: 
____________________________ 
(imzo) 
 
 
ANDIJON – 2022 y

---

Hashoratlarnining tabiiy kushandalari bilan tanishuv. 
REJA 
KIRISH 
I. ADABIYOTLAR SHARHI 
II. ASOSIY QISM 
2.1 Tabbiy kushandalarga kiruvchi hashoratlar to’g’risida 
malumot. 
2.2 
Tabiiy 
kushandalardalarga 
kiruvchi 
trixogrammani 
biolabaratoriyada ko’paytirish.
2.3 Tabiiy kushandalardalarga kiruvchi oltinko’z va brakonni 
biolabaratoriyada ko’paytirish.
III. XULOSA. 
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

---

KIRISH
Hasharotlar (Insecta) - boʻgʻimoyoqli umurtqasiz hayvonlar sinfi. Yer sharida 1,5 mln.ga 
yaqin turi maʼlum. Turlarining koʻpligi va shakllarining xilma-xilligi jihatidan biosferada 
1-oʻrinni egallaydi. H. sinfi oyoqdumlilar, qoʻshdumlilar, qoʻngʻizlar, tuyaboʻyinlar, 
toʻrqanotlilar, kapalaklar, burgalar, termitlar, qandalalar kabi 34 turkumga 
boʻlinadi.Tanasining uzunligi 0,2 mm — 33 sm, odatda tashqi skeletni tashkil qiluvchi zich 
kutikula bilan qoplangan. Tanasi bosh, koʻkrak va qorin qismlardan iborat. Boshida bir juft 
murakkab koʻz va koʻzchalari, bir juft moʻylovlari (hid tuyish va sezgi orga-ni) hamda ogʻiz 
apparati joylashgan. Ogʻiz apparati yuqori lab, yuqori va pastki juft jagʻlardan tashkil 
topgan. Kemiruvchi ogʻiz apparati barcha toʻgʻriqanotlilar, qoʻngʻizlar, chumolilar va 
boshqalarga xos. Soʻruvchi H.da esa xartum bor.Gulshira bilan oziqlanuvchi asalaritr 
xartumida kemiruvchilarning asosiy belgilari saqlangan, kapalaklarda xartum spiralsimon 
buraladigan naydan iborat; pashshalarda u faqat soʻrishga emas, balki qattiq ozuqani 
qirishga ham moslashgan. Qandalalar, oʻsimlik bitlari, tripslar, koksidlar, qon soʻruvchi 
chivinlar va boshqa sanchib soʻruvchi ogʻiz apparati yordamida oʻsimliklarning hujayra 
shirasi hamda hayvon qonini soʻrib oziqlanadi. Koʻkrak qismi old, oʻrta va orqa 
koʻkraklarga boʻlinadi. Har bir skelet halqasi yelka (us-tidan), koʻkrak (pastki tomondan), 
plevralardan (biqindan) tashkil topgan. 
Koʻkrakning har bir boʻgʻimi (segmenti)da bir juft oyoqlari joylashgan. Oyoqlar toscha, 
koʻst, son, boldir va 2 tirnoqpi boʻgʻimlarga boʻlingan panjalardan tuzilgan; qanotli H.ning 
oʻrta va orqa koʻkraklarida bir juftdan qanotlar bor. Urgʻochisi qornining uchida 11 
boʻgʻimdan iborat tuxum qoʻygich, erkaklarida esa bir juft oʻsimtalar mavjud. Ovqat hazm 
qilish yoʻli ozuqani mexanik hamda kimyoviy qayta ishlaydigan ichaklardan tashkil 
topgan.H.ning individual rivojlanishi bir necha bosqichli (fazali) toʻliq yoki chala oʻzgarish 
(metamorfoz) bilan kechadi. Chala oʻzgarish bilan rivojlanish 3 faza (bosqich)da: tuxum, 
lichinka (imagoga oʻxshash) va voyaga yetgan hasharot — imago orqali amalga oshadi. 
Toʻliq oʻzgarish bilan rivojlanishda esa lichinka (odatda chuvalchangsimon) bilan imago 
oraligʻida /umbaklik davri ham kuzatiladi. H.ning hayot sikli boʻgʻin (avlod)larsoni, 
mavsumiy dinamika (oʻzgarish)ning oʻziga xosligi va diapauza xususiyatlari bilan 

---

belgilanadi.Tabiatda H. turli-tuman va katta ahamiyatga ega. Ular butun quruqlikni 
egallagan; ayniqsa sernam subtropik yerlarda koʻp tarqalgan.Koʻpchiligi yerda, qator turlari 
suvda yashaydi, baʼzilarining hayoti tuproq bilan bogʻliq. H. xilma-xil mahsulotlar bilan 
oziqlanib, tabiatda moddalar alma-shinuvida ishtirok etadi. H.ning juda koʻp turlari 
oʻsimliklar zarar-kunandalari; hayvonlar va odamlarga zarar keltiradi.Oʻsimliklarni chang-
latish, zararkunanda hasharot va begona oʻtlarni yoʻqotishda ham Hayvonning roli katta 
(qarang Entomofaglar); foydali hasharotlardan asalari, ipak qurtlar, lak beruvchi chervetslar 
qimmat-baho mahsulot beradi; ayrimlari ovlanadigan hayvonlar uchun ozuqa man-bai. H. 
xilma-xilligi va ularning olamini entomologiya fani, foydali Hashoratdan amaliyotda 
foydalanish va zararkunanda Hashoratlarga qarshi kurash usullarini qishloq xoʻjaligi 
entomologiyasi fani oʻrganadi. Muhit harorati . abiotik faktoirlar ichida hayotiy muhit 
sharoitni yaratishda iqllim faktorlarii –issiqlik , yorug’lik , namlik va havo harakati muhim 
ro’l o’ynaydi .ayniqsa , Hasharotlar uchun isssiqlik termik factor katta ro’l o’ynaydi 
Chunkinn hashoratlar sovuqqonli -poykliloterm organizmidir , yani doimiy haroratga ega 
emas . Shuning uchun Hasharotlarning hayot funksiyasi , ularning hulqi o’sish tezligi , 
populyatsiya dinamikasi tashqi muhit harorati bilan aniqlanadi.Hasharotlar odatta 10 -40C 
o’rtasidagi issiqlikda harakatchan bo’ladi . harorat pasayganda Hasharotlar ovqatlanishdan 
, so’ngra harakatlanishdan to’xtaydi, nobud bo'ladi. Xaroratning normadan ortiq ko’tarilishi 
xam Hasharotlarga salbiy tasir ko’rsatadi. 
Xarorat Hasharotlar jinsiy maxsulotoining yetilishiga ham tasir ko’rsatadi . suli shved 
pashshasi g’umbakdan chiqqandan keyin 22C issiqlikda 10 kundan so’ng , 17C-14, 14C-36 
va 4C da esa50 kundan so’ng tuxum qo’yadi.
O’simliklarning normal va erkin o’sishiga har xil kasalliklar, zararkunandalar va yovvoyi 
o’tlar halag’it beradi.Hasharotlar va umurtg’ali mayda xayvonlar (aynig’sa, sichg’on, 
kalamush 
va 
boshg’alar) 
o’simliklarning 
asosiy 
zararkunandasi 
hisoblanadi.Zararkunandalar keltiradigan zararning oldini olish va lozim bo’lganda kurash 
choralari o’tkazish uchun tabiatdagi foydali va zararli turlarini bir-biridan farg’ g’ilish 
lozim. Aynig’sa, hasharotlar orasida zararkunanda turlar juda ko’p, ularning kurinishi, 
tuzilishi, hayot kechirishi va hatto, uchrash joylari ham bir-biridan farg’ g’iladi.Paxta 
yetishtirish zonalarida uchraydigan hasharot turlari minglab hisoblanadi. Ularning ko’plari 

---

g’ishlog’ va o’rmon xo’jaliklariga, bog’dorchilikka, chorvachilikka va kishilar sihat-
salomatligiga zarar keltirsa, ba‘zi turlari foyda keltirishi bilan ma‘lum ahamiyatga 
egadir.O’zbekistonda g’o’zaga zarar yetkazuvchi hasharot turlari 100 dan ortadi, 
bedazorlarda bo’lsa bundan ham ko’p tur uchraydi.SHuni ham eslatib o’tish kerakki, go’za-
beda almashlab eg’iladigan maydonlar, boshg’a g’ishlog’ xo’jaliklari ekinlari eg’iladigan 
yoki o’zlashtirilmagan yerlar bilan tutash bo’ladi. Shunday ekan, tevarak-atrofda targ’algan 
hasharot turlari paxta maydonlarida ham uchraydi, deyishga hamma asoslar bor.G’o’za 
zararkunandalariga g’arshi kurash, boshg’a ekinlar zararkunan-dalariga karshi kurash 
demakdir. 
Entomologiya - (yunoncha-entomon - hasharot, logos - fan) hasharotlarni o’rganuvchi fan 
demakdir. Hozirgi zamon entomologiyasi biologiya fanining tez suratda rivojlanib 
borayotgan bir tarmog’i hisoblanadi. Hozirgi vak;tda entomologiya g’ator mustag’il ilmiy 
sohalarga - Umumiy entomologiya, g’ishlog’ xo’jaligi entomologiyasi, o’rmon 
entomologiyasi, meditsina entomologiyasi va veterinariya entomologiyasiga bo’linadi. 
Umumiy entomologiya nazariy fan bo’lib, ko’rsatilgan amaliy entomologiya sohalarining
Hasharot turlari tabiatda juda keng targ’algan va turlicha tuzilishga ega.. Hozirgi vag’tda 
1,5 mln. ga yag’in hasharot turi borligi fanga ma‘lum.CHunki, har yili 7-8 minga g’adar 
yangi turlar anig’lanib turadi. Sobig’; SSSRda 100 mingga yag’in hasharot turi borligi 
taxmin etiladi.Har bir tur o’ziga xos tuzilishga va xususiyatga ega. Hasharotlar tuzilishidagi 
o’ziga xos belgilar ularning muhit sharoitga moslanish darajasi, tabiatda tutgan o’rnini va 
kishilar uchun ahamiyati va boshg’alarni o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu 
xususiyatlarni chug’urrog’ o’rganish zararkunanda xasharotlar tomonidan keltiriladigan 
zararning o’z vag’tida oldini olish va foydalilarini sag’lab, ulardan foydalanish imkoniyatini 
beradi. 
Hasharotlar yetuk davriga g’adar bir necha marta o’zgarishga uchraydi. Hasharotlar 
to’lig’siz va to’lig’ o’zgarish bilan rivojlanadi. Hasharotlar to’lig’siz o’zgarish _bilan 
rivojlanganda ketma-ket uch faza (tuxum, lichinka va yetuk) ni o’taydi. Bu gruppa 
hasharotlarning lichinkalari ust ko’rinishidan yetuk zotlariga o’shxaydi, fag’at ulardan 
kichikligi va g’notlarining tarag’g’iy etmaganligi, burt bo’g’imlari mig’dori kamligi va yana 
bir g’ator belgilari bilan farg’ g’iladi. Lichinka katta bo’lgan sari temir g’anotlar paydo 

---

bo’lib, tana yiriklashadi, burt bo’g’imlarining mikdori ortib, umumiy gavda ko’rinishi 
borgan sari yetuk zotiga o’xshab boradi. To’lig’siz o’zgarishli hasharotlarga chigirtkalar, 
g’andalalar va shiralar misol bo’lishi mumkin.To’lig’ o’zgarish bilan rivojlanuvchi 
hasharotlar to’rtta rivojlanish fazasini: tuxum, lichinka,g’umbak va yetuk hasharot fazasini 
o’taydi.Tuxumdan kemiruvchi og’iz apparatli va chuvalchangsimon lichinka ochib chig’adi. 
U rivojlanib, yetuk zotga bir oz o’xshash, lekin harakatlanmaydigan g’umbakka aylanadi. 
G’umbak esa kelgusida yetuk hasharotga aylanadi. To’lig’ o’zgarish bilan rivojlanuvchi 
hasharotlarga g’o’ng’izlar, kapalaklar, pashshalar, chivinlar, burgalar va parda g’anotlilar 
kiradi. G’urtsimon tipdagi lichinkalar chuvalchangsimon tipdagilarga o’xshash bo’ladi. 
Ularning gavdasi chuvalchangsimon formali bo’lib, bosh g’ismi anig’ ajralgan, lekin uch 
juft hag’ig’iy ko’krak oyog’laridan tashg’ari yana g’orincha g’ismida soxta oyog’lar deb 
ataluvchi oyog’chalar ham bor. Bu oyog’chalar teri o’simtalaridan iborat, ular bo’g’imlarga 
bo’linmaydi. Ular kapalak g’urtlarida 2-5 va arrakash (parda g’anotlilar) da 6-8 juftdir. 
Kapalak lichinkalari g’urt, ularga o’xshash tuzilishdagi arrakash lichinkalari esa soxta g’urt 
deb ataladi.G’umbaklar ustki tuzilishi jihatidan uch asosiy tipga ajratiladi.1.Yalang 
g’umbak. Jild po’sti yo’g’, kelgusi yetuk zot tanao’simtalari (g’anot, oyog’ va boshg’alar) 
ning belgilari anig’ ajralib tu-radi, g’o’ng’izlar, parda g’anotlilar va boshg’alar g’umbaklari 
bunga mi-sol bo’la oladi.2.Parda g’umbak. Tanasi jild po’stli, tanaga yopishib o’r- 
nashgan kelgusi g’anotlar, oyog’lar, burtlar anig’ ko’rinmaydi. Bunga ka- 
palaklar g’umbagini ko’rsatish mumkin.3. G’o’lag’umbak - aslg’umbak. Teri g’oplagich 
soxta pilla ichida, shu sababli pupariy nomi bilan ham yuritiladi: bunday bochkacha formali 
g’umbak pashshalarda uchraydi.Hasharotlarning har qaysi rivojlanish fazasi ma‘lum 
fiziologik xususiyatlar bilan harakterlanadi. Tuxum faz asida embrion tarag’g’iy 
etadi.Hasharotlar lichinkalik fazasida ko’p ovg’atlanadi, tez rivojlanadi va o’sadi. Shuning 
uchun ko’pchilik tur o’simlikxur hasharotlarning zararkunandaligi shu fazasiga to’g’ri 
keladi.Lichinkalar rivojlana borish protsessida bir necha marta (4-5 marta) tullaydi. 
Tullashlar oraliridagi davr yosh deb ataladi. Lichinkaning tuxumdan chig’ib birinchi 
tullashga g’adar bo’lgan davr birinchi yosh hisoblanadi. So’ngra har bir tullash ketidan 
navbatdagi yosh farg’lanadi. So’nggi yoshda lichinka o’z rivojlanishi oxirida g’umbakka 
(tulig’ o’zgarishli hasharotlar) yoki birdaniga yetuk zotga (to’lig’siz o’zgarishli hasharotlar) 

---

aylanadi. 
Bir g’ator hasharotlar (kapalaklar, parda g’anotlilar)ning lichinkalari g’umbak 
fazasiga o’tishdan ilgari o’rgimchak uyasi ipi singari ip tolalaridan pilla uraydi) va uning 
ichida g’umbaklanadi. Pillasi ip tola chig’arish bezlari bo’lgan lichinkalargina uraydi. 
Bunday bezlar suyug’ligi pastki labning maxsus teshikchasidan ingichka og’im kabi ajralib, 
havoda tezda g’otadi.Ko’p hasharotlarning lichinkalari tuprog’ ichida g’umbakka aylanadi. 
Tanasi atrofini tuprog’ bilan zichlashtirib, beshikcha yasaydi.G’umbak lichinkaning yetuk 
hasharotga aylanish fazasidir. G’umbak harakatsiz, lekin unda yetuk hasharotga xos 
organlar hosil bo’lish jarayoni boradi.G’umbak fazasida hayotiy jarayon to’xtamaydi, nafas 
olish va shuningdeg’ tanadagi yog’ hisobiga ozig’lanish davom etadi.Gistogenez natijasida 
lichinka organlari anchagina o’zgaradi.G’anotlar paydo bo’lishi sababli muskulatura 
o’zgaradi, nafas olish organlari bag’uvvatlashib, uchishga moslashadi. Lichinkalarda 
ko’rtak holidagi urchish organlari rivojlanadi. Nerv sistemasi esa g’isman o’zgaradi.Yetuk 
hasharot g’umbak ichida shakllangach, g’umbak po’stini teshib, undan chig’adi.Ba‘zi tur 
hasharotlarning (etuk fazasida) erkak va urg’ochi zotlari tashg’i ko’rinishidan farg’ g’iladi; 
bunday farg’ jinsiy dimorfizm deb ataladi.Tengsiz ipakchi kapalakning urgochisi anchagina 
yirik va tinig’ tusda, erkagi esa kichikrog’ va to’g’rog’ kurinishda bo’ladi. Ko’pincha 
burtlarining tuzilishida ham farg’i bor; erkak zotlarining burtlari yaxshirog’ tarag’g’iy 
etgan.Ko’pchilik hasharotlar urug’langan tuxumdan, ba‘zilari esa urug’lanmagan tuxumdan 
ko’payadi. Parda g’anotlilar turkumiga kiruvchi ba‘zi arrakashlar va yaydog’chilar 
partenogenetik usulda va urug’lanmasdan urchiydi, ularning erkak zotlari borligi ma‘lum 
emas. Shiralarga o’xshash hasharotlarning partenogenetik urchishi, odamda, urug’lanmagan 
tuxum g’uyib urchish bilan gallanib turadi.Yetuk hasharot g’umbakdan jinsiy mahsulotlari 
yetishgan yoki yetishmagan holda chig’adi. Jinsiy mahsuloti yetishib chig’sa, ular tez vag’t 
ichida juftlashishga va tuxum g’uyishga kirishadi. Bunday hasharotlarga ipakchi 
kapalaklarni ko’rsatish mumkin. Bu turdagi hasharotlar ovg’atlanmaydi, hatto ularning 
og’iz organlari ham tarag’g’iy etmagan. Jinsiy yetilmagan hasharotlarning mahsuloti fag’at 
ovg’atlangandan so’ng paydo bo’ladi. Yetuk fazasida ovg’atlanish g’o’shimcha 
ovg’atlanish deyiladi. Bu davrda ko’pgina hasharotlar (masalan, butgullilarda 
ovg’atlanuvchi burgachalar, beda, mayda va lavlagi filchalari va boshg’alar) o’simliklarga 
anchagina shikast keltirishi mumkinQisman hasharotlar tirik tug’adi. Bunda lichinkalar 

---

(masalan, shiralar) jinsiy organning chig’arish yo’llarida tuxumlaridan ochib chig’adi. 
Jinsiy mahsulot yetilish davri, odatda, hasharotning aktiv uchish harakati bilan birga o’tadi. 
Bunda 
zrkak 
zotlari 
urg’ochi 
zotlarini 
topadi 
va 
juftlashadi.
Hasharotlar jinsiy funktsiyani ado etgandan so’ng nobud bo’ladi. Yetuk hasharotlar 
tullamaydi va o’smaydi.Hasharotlarning tuxumdan boshlab to jinsiy yetuk holiga g’adar 
o’tgan rivojlanish davri tarag’g’iyot tsikli deyiladi. Bir yillik va ko’p yillik tarag’g’iyot 
tsikllari mavjud: Ko’p tsikllilar bir yilda bir necha bug’in berib urchiydi. Masalan, shiralar 
o’sish davrida 10-15 va undan ham ortig’ bug’in beradi. Bedaning maysa filchasi va 
murig’urti bir yil davomida rivojlanib bo’ladi. Ko’p yillik tarag’g’iyot tsiklli 
hasharotlarning rivojlanishi bir necha yilga chuziladi. Masalan, chertmakchi 
g’o’ng’izlarning bir bug’in rivojlanishi uchun bir necha yil lozim bo’ladi. 
Janubiy rayonlarda bir g’ator hasharotlar uchun issig’ ig’lim yashash tsiklining tezrog’ 
o’tishiga sharoit tug’diradi. 
Insoniyat birgina zararkunanda tufayli har yili 203,7 mln.tonna – don, 228,4 mln.tonna 
– qand lavlagi, 23,8 mln.tonna – kartoshka, 23,4 mln.tonna – sabzavot, 11,3 mln.tonna – 
meva xosilini kam olar ekan 
O’simliklarni zararli organizmlardan himoya qilish o’z oldiga zararkunanda va kasallik 
qo’zg’atuvchilarini iqtisodiy zarar keltirish me’yori chegarasida saqlashning imkoni bo’lgan 
barcha (agrotexnik, fizik, mexanik, biologik, karantin, va hokazo) usullardan samarali 
foydalanishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi 
Hasharotlar yer yuzasida keng tarqalgan va turlituzilishga ega. Ular eng ko’p sonli 
hayvonlar sinf bo’lib, milliondan ortiq turlari fanga ma’lum bo’lib, ular soni 1,5 mln.ga 
yaqinligi olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda. Bunday katta turli xil hayot formalarni 
egallashning ilmiy vositasi sistematika yoki taksonomiyadir. Qishloq xo’jaligida oziq-ovqat 
mahsulotlarini yetishtirishda, undan sifatli, yuqori hosil olishda, ayniqsa zararkunanda, 
kasallik va begona o’tlarga qarshi kurashning ahamiyati katta.

---