Umumiy fizika kursidan praktikum o’quv qo’llanma

Tajribani oʻtkazish tartibi: 
Maqbul s masofani shtangensirkul bilan oʻrnating. Groskopni vertikal oʻrnating va 
asos taglikni shunday joylashtiringki, giroskop spesiyalari yorugʻlik datchigi 
virtual oʻqida yorugʻlik nurini kesib oʻtsin. Giroskopni harakatga keltiring. Oʻng 
qoʻl bilan yuqori nuqtasidan mahkam ushlab chap qoʻl bilan giroskop gʻildiragini 
aylantiring, giroskop tez aylansin ammo 3 Hz dan tezroq emas. Giroskop 
shpindelini sekin qiyalatingki, goroskop pressessiyasi shindellarning qoʻshimcha 
tebranishisiz sodir boʻlsin. 
Giroskop sekin-asta sekinlashguncha 
𝜔
𝑝
va 
𝜔 qiymatlarni bir necha marta 
oʻlchang. Amin boʻlingki, pressessiya chastotasi mos w aylanish chastotasida 
oʻlchangan boʻlsin. Tajribani s ning bir necha qiymatida olib boring. 𝑆
0
ni 
shtangensirkul bilan oʻlchang. 
 
 
14-rasm
 
 
 
 
 
 
15-rasm 

---

47 
 
Giroskop chayqalishi 
Tajriba maqsadi: Azimutda muvozanatda turuvchi giroskopning chayqalish 
chastotasining aylanish chastotasiga bogʻliqligini oʻlchash. 𝑓
𝑛
= 𝑓
𝑧
𝐽
𝑧
𝐽
𝑥𝑦
bogʻlanishni nazariya bilan solishtirish

𝐽
𝑧
- z oʻqi boylab inertsiya momenti 

𝐽
𝑥𝑦
- ekvotorial oʻq boʻylab inertsiya momenti 
 
Qisqacha nazariya: Aylantiruvchi moment ta′sir qilmayotgan simmetrik giroskop 
ogʻirlik nuqtasida muvozanatda boʻladi va uning impuls momenti quyidagiga teng 
va doimiydir 
𝐿 = 𝐽𝜔 
bu yerda ω - giroskopning burchak tezligi, J-inetrsiya tenzoridir. Bizning tajribada 
qoʻllanilayotgan giroskop uchun J inertsiya momenti quyidagi tashkil qiluvchilarga 
ega 
𝐽 = (
𝐽
𝑥𝑦
0
0
0
𝐽
𝑥𝑦
0
0
0
𝐽
𝑧
) 
Agar burchak tezlik yoʻnalishi inertsiya momenti asosiy oʻqlari boʻylab 
yoʻnalmagan boʻlsa, L va ω yoʻnalishi mos tushmaydi. Natijada, giroskopning 
koordinata boshi bilan bogʻlangan oʻqi bir nuqtada doimiy turmaydi, ammo impuls 
momenti vektori yoʻnalishi boʻylab f- “chayqalish chastotasida” aylanadi. 
Burchak tezlik w ikkita tashkil qiluvchiga ajratlishi mumkin 
𝜔
𝑧
-giroskop oʻqi 
boʻylab aylanish burchak chastotasi va 𝜔
𝑛
chayqalish burchak tezligi (16- rasmga 
qarang). ω yoʻnalishi ham “oniy aylanish oʻqi” kabi aniqlanadi. L, ω va
𝜔
𝑧
yoʻnalishlari doimo bir tekislikda yotadi. 
𝜔
𝑧
va
𝜔
𝑛
orasidagi boʻglanishni hisoblash uchun biz giroskop harakatini giroskop 
tanasi bilan bogʻlangan koordinatalar sistemasining laboratoriya bilan bogʻlangan 
Dekart koordinatalar sistemasi bilan mos kelgan vaqtda oʻrganamiz. 

---

48 
Dastlab, quyidagi tenglamalar L impuls momenti tashkil qiluvchilari uchun 
oʻrinlidir: 
𝐿
𝑦
= 𝐽
𝑥𝑦
𝜔
𝑦
= 𝐿 𝑠𝑖𝑛Ө (1.37) 
𝐿𝑧 = 𝐽
𝑧
𝜔
𝑧
= 𝐿 𝑐𝑜𝑠Ө (1.38) 
𝐿
𝑥
nolga teng chunki, L (x, y) tekislikda yotadi. 16-rasmda biz quyidagini 
olishimiz mumkin: 
𝑠𝑖𝑛Ө =
𝜔
𝑦
𝜔
𝑛
(1.39) 
 
 
 
 
 
 
 
16-rasm. Qoʻllaniladigan oʻzgaruvchilar va (1.40) tenglamani differensiallash 
uchun; matnga qarang. 
(1.37) va (1.39) dan dastlab quyidagini olishimiz mumkin 
𝐿 = 𝐽
𝑥𝑦
𝜔
𝑛
Agar biz (1.38) tenglamadan L ni yoʻqotib bu tenglamani w boʻyicha yechsak ω
n
uchun quyidagini olamiz 
ω
𝑛
= ω
𝑧
J
𝑦
J
𝑥𝑦 
𝑐𝑜𝑠Ө
yoki 2π ga boʻlingandan keyin va kichik θ burchaklar uchun 
f
𝑛
= f
𝑧
J
𝑦
J
𝑥𝑦 
(1.40) 

---

49 
Aylanish chastotasi 
𝑓
𝑧
va chayqalish chastotasi 
𝑓
𝑛
orasidagi boʻglanishni 
ifodalovchi proporsionallik koeffitsiyenti tajribada miqdor jihatdan koʻrsatildi. 
Agar giroskopning asosiy inertsiya momentlari 
𝐽
𝑧
va 
𝐽
𝑥𝑦
ma′lum boʻlsa 
proporsionallik koeffitsiyenti 
𝐽
𝑧
/𝐽
𝑥𝑦
ham aniqlanishi mumkin.