Umumiy fomulasi

Ergashev Husniddin Telegram: @ICC_KIMYO

^{Sikloalkanlar – C}n^H2n <sup>umumiy formulaga ega bo`lib, yopiq zanjirli (siklik tuzilishli) va faqat sigma</sup>
(σ) bog`lardan tashkil topgan to`yingan uglevodorodlarga aytiladi.
^{Umumiy fomulasi – C}n^H2n

Birinchi vakili – siklopropan.

Alkanlarning gomologik qatori	^C3^H6	^C4^H8	^C5^H10	^C6^H12	^C7^H14	^C8^H16
Nomi	siklopropan	siklobutan	siklopentan	siklogeksan	siklogeptan	siklooktan

Sikloalkanlar tegishli alkanlardan molekulasi 2 ta vodorod atomi kamligi bilan farq qiladi. Mana shu atomlarning ajralib chiqishi hisobiga uglerod halqasi yopiladi, buni sxematik tarzda quyidagicha ko`rsatish mumkin:
^H2^{C – H H – CH}2 ^H2^{C – CH}2
| | → | | ^H2^{C CH}2 ^H2^{C CH}2
^CH2 ^CH2

Tuzilishi:

Siklopropan Siklobutan Siklopentan Siklogeksan Siklogeptan Siklooktan

Sikloalkanlarning umumiy formulasi		^Cn^H2n
Atomlar soni	C	N
	H	2n
	Umumiy	3n
Molyar massasi		14n
Protonlar soni	C	Har bir C da 6 ta jami 6n
	H	Har bir H da 1 ta jami 2n
	Umumiy	Proton(C+H) 8n
Neytronlar soni	C	Har bir uglerodda 6 ta jami 6n
	H	Har bir H da 0 ta jami 0
	Umumiy	6n
Bog`lar soni	C – C	n
	C – H	2n
	Umumiy	3n
Sigma(𝜎) bog`lar soni		3n
Pi(𝛑) bog`lar soni		0

Ergashev Husniddin Telegram: @ICC_KIMYO

s orbitallar va s orbitallarga ega atomlar soni	2n; 2n (barcha H)
sp^3orbitallar va sp^3orbitallarga ega atomlar soni	4n; n (barcha C)
sp^2va sp	yo`q
C larning oksidlanish darajasi yig`indisi	H ning oks.dar.yig`indisini - ishorada

!!!Jadvalni yod olish ta`qiqlanadi. Uni tushunish kerak. Quyida izohi keltirilgan.

Yuqoridagi jadval uchun izoh:

^{Sikloalkanlarning umumiy formulasi – C}n^H2n
!!! Atomlar soni:
Uglerod atomlar soni uning indeksiga teng, ya`ni n
Vodorod atomlar soni uning indeksiga teng, ya`ni 2n
Jami atomlar soni vodorod va uglerod atomlar soniga teng, ya`ni n+2n=3n

!!! Nisbiy molekulyar yoki molyar massa:

Uglerodning 1 tasini massasi 12, n tasiniki 12n
Vodorodning 1 tasini massasi 1, 2n tasiniki 2n
^{Uglerod va vodorodning jamisi M}r ^{ni beradi, ya`ni12n+2n=14n Mr=14n M=14n g/mol}

!!! Protonlar soni:

Uglerodning 1 tasida 6 ta proton bor, n tasida 6n
Vodorodning 1 tasida 1 ta proton bor, 2n tasida 2n
Jami C va H protonlarini yig`indisi jami protonlar soniga teng: 6n+2n+2=8n

!!! Neytronlar soni:

Uglerodning 1 tasida 6 ta neytron bor, n tasida 6n
Vodorodning 1 tasida 0 ta neytron bor, 2n tasida 0
Jami C va H neytronlarini yig`indisi jami neytronlar soniga teng: 6n+0=6n
<sup>Neytronlar sonini M</sup>r <sup>dan protonlarni ayirib topsak ham bo`ladi: 14n-8n=6n</sup>

!!! Jami bog`lar sonini topish: Umumiy valentlikni 2 ga bo`lamiz(Barcha sinflar uchun).

C ning umumiy valentligini topish uchun uning valentligini indeksiga ko`paytiramiz: 4∙n = 4n
H ning umumiy valentligini topish uchun uning valentligini indeksiga ko`paytiramiz: 2n
Jami bog`lar soni = ^{𝑢𝑚𝑢𝑚𝑖𝑦 𝑣𝑎𝑙𝑒𝑛𝑡𝑙𝑖𝑘}
2

Sikloalkanlar uchun:

Jami bog`lar soni= <sup>4𝑛+𝟐𝒏</sup> = 3n
2
Uglerod – vodorod orasidagi bog`lar sonini topish: Vodorodlar soniga teng. 2n
Uglerod-uglerod orasidagi bog`lar soni= Jami bog`lar – vodorod bog`lar soni = 3n-2n= n

!!Eslatma sikloalkanda C-C bog`i qutbsiz va sigma bog` (n); C-H bog`i qutbli va sigma bog`(2n)

!!! Sigma(σ) bog`lar soni: sikloalkanlarda barcha bog`lar sigma bog` bo`lganligi uchun jami bog`lar soni sigma bog`lar soniga teng bo`ladi. Ya`ni 3n

!!! Pi(π) bog`lar soni: Alkanlarda π bog`lar yo`q. Shu uchun π bog`lar soni 0 ga teng.

!!! Bog` hosil qilishda ishtirok etgan orbitallar 2 xil s va sp³. sp va sp² gibridlangan orbitallar mavjud emas.

Vodorod atomi barcha organik birikmalarda shu jumladan, alkanlarda ham s orbitallarga ega bo`ladi. Shu uchun s orbitallar soni ham, bog` hosil qilishda ishtirok etgan s orbitallarga ega bo`lgan atomlar soni ham vodorodlar soniga teng bo`ladi. Ya`ni 2n

Ergashev Husniddin Telegram: @ICC_KIMYO

Uglerod atomi IV valentlik, faqatgina barcha valentliklari sigma bog` bilan bog`langanda uning bog` hosil qilishda ishtirok etgan orbitallari sp<sup>3</sup> gibridlanishni hosil qiladi. Sikloalkanlarda barcha valenliklari sigma bog` shu uchun uglerodning 4 valentlikni hosil qilishda ishtirok etgan orbitallari ham sp³ bo`ladi. n ta uglerodda 4n ta orbital bo`ladi.

Sistematik(Xalqaro) nomlanish

!!!Buni videodarslar orqali o`rganing va konspekt qiling.

Qoidalari

1. 
   Zanjir tanlash qoidalari:
   
   1. 
      Yopiq halqa tanlanadi
      
2. 
   Raqamlash qoidalari:
   
   1. 
      kichik radikallar tomondan katta radikallar tomon raqamlanadi
      
3. 
   Nomlash qoidalari:
   
   1. 
      Radikallar alifbo tartibida asosiy zanjirdagi o`rni ko`rsatilgan holatda nomlari aytiladi.
      
   2. 
      Radikallardan so`ng yopiq zanjirga mos keluvchi sikloalkan nomi aytiladi.
      

Izomeriyasi – haqladagi uglerod soni va radikallar joylashgan o`rniga ko`ra hosil bo`ladi. (Batafsil video orqali ko`ring)

Sikloalkanlarning olinishi-1

G.G.Gustavson sikloalkanni digaloid birikmalarga rux ta`sir ettirib oldi(Vyurs reaksiyasiga o`xshash)(labaratoriyada olish):
^CH2 ^{– Br CH}2
^{CH2 + Zn → CH2 + ZnBr}2
^CH2 ^{– Br CH}2


^CH2 ^{– Br CH}2
^{CH2 + Zn → CH2 + ZnBr}2
^CH2 ^{– Br CH}2

Sikloalkanlarning olinishi-2

Benzol va uning gomologlarini gidrogenlab siklogeksan va uning gomologlari olinadi.
𝑃𝑡 300℃
+3𝐻2 →−−−−→

Ergashev Husniddin Telegram: @ICC_KIMYO

Sikloalkanlarda ham xuddi alkanlarga o`xshab, hamma bog`lari to`yingan, lekin ular birikish reaksiyasiga kirishish xususiyati bilan alkanlardan farq qiladi. Bu halqadagi uglerod atomlari o`rtasidagi bog`ning uzilishi bilan tushuntiriladi.
Bog`ning uzilishi natijasida uglerod atomlarida bo`sh valentliklar paydo bo`ladi va vodorodni va galogenlarni biriktirib olib birikish reaksiyalariga kirishadi. Kichik halqali (siklopropan va siklobutan) birikmalar, ularning katta halqali gomologlariga(siklopentan va siklogeksan) nisbatan birikish reaksiyasiga oson kirishadi. Sababi kichik xalqalarni katta xalqalarga nisbatan beqarorligidir. (Kimyoviy xossa-1. Gidrogenlash) Masalan, gidrogenlash(vodorod birikish) reaksiyasi har xil sikloalkanlarda turlicha temperaturada boradi:

+H₂→CH₃-CH₂-CH₃ propan (50-70^oC va Pt katalizator)

+H₂→CH₃-CH₂-CH₂-CH₂-CH₃ pentan (300^oC va Pt katalizator)

Kimyoviy xossa-2. Galogenlar ta`siri

Sikloalkanlardan faqat siklopropan va siklobutan halqaning uzilishi(alkenlarga o`xshab birikish xos) hisobiga reaksiyasiga kirishadi, qolganlarining xususiyatlari alkanlarnikiga o`xshash o`rin olish reaksiyasiga ega.


^+Br2^→Br-CH2^-CH2^-CH2<sup>-Br


+Br</sup>2^→Br-CH2^-CH2^-CH2^-CH2<sup>-Br


+Br</sup>2<sup>→ Br +HBr


C</sup>5^H10 ^+Br2^→C5^H9^{Br + HBr C}6^H12^+Br2^→C6^H11^Br+HBr

Kimyoviy xossa-3. Degidrogenlash

N.D.Zelenskiy siklogeksanni degidrogenlab benzol olgan.


𝑃𝑡 300℃
^{→−−−−→ +3H}2

𝑷𝒕 𝟑𝟎𝟎℃
^C6^H12 ^{→−−−−→ C}6^H6 ^{+ 3H}2

Kimyoviy xossa-4. Yonish reaksiyasi ^Cn^H2n^+(1,5n)O2^→nCO2^+nH2^{O C}3^H6 ^{+ 4.5O}2^→3CO2 ^{+ 3H}2^O