Umumiy va ijtimoiy psixologiya

10-mavzu. Nutq, tafakkur va intellect
Reja

1. 
   Til va nutq faoliyati. Nutqiy muloqot.
   
2. 
   Muloqot haqida umumiy tushuncha
   
3. 
   Tafakkur bilish jarayonlari tizimida.
   
4. 
   Tafakkur va ong. Tafakkur va muloqot.
   
5. 
   Tafakkur turlari.
   

Nutq – odam tomonidan ijtimoiy tarixiy tajribani o’zlashtirish va avlodlarga berish yoki o’zaro aloqa o’rnatish yoki o’z xarakatlarini rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir.Til ijtimoiy xodisa, aloqa vositasi bo’lsa, nutq aloqa qilish jarayonining o’zginasidir.

Nutq - odamlar til orqali bir-biri bilan muomala va aloqa qilishning aloxida usulidir. Odam o’z nutqi orqali o’zining bilimlari , fikrlari, xislari va istaklarini boshqa kishilarga aytish, xislari va istaklarini boshqa kishilarga aytib bera oladi va boshqa kishilarning fikrlarini o’zlashtirib oladi, boshqa kishilarning xislari va istaklarini bilib oladi. Odamlar o’zlarining faoliyatlari va kundalik xayotlarida bir birlari bilan shu tarzda aloqa qilib turadilar. Nutq vositasi bilan aloqa bog`lash jarayonida xar bir kishi bilimlarning ko’p qismini boshqa kishilardan oladi.
Nutq vositasi bilan aloqa bog`lashodamning doimiy extiyoji bo’lib, bu aloqa fikr olishga xizmat qiladi. Odam boshqa kishilar bilan nutq orqali muomala qilmay yashay olmaydi. Odam yakka o’zi qolganida , ko’pincha xayolidagi suxbatdoshlar bilan «o’z ichida» gaplashadi.Odamo’ziga notanish bo’lgan bir yoki bir necha kishi o’rtasiga tushib qolsa, unda nimalarnidir aytish yoki shu kishilardan nimalarnidir eshitish extiyoji albatta paydo bo’ladi. Bu extiyoj qondirilmay qolsa, odamda ma`yus qiladigan «o’ng`aysizlik» xissi tug`iladi.Odamning «aytadigan xech bir gapi» bo’lmagan taqdirda xam shunday extiyoj paydo bo’ladi. Bunday xollarda u «nima qilishini»bilmay qoladi.Bunday xollarda unda «nimani gapirsam ekan?», «nimadan gap boshlasam ekan?”,”qanday gap boshlasam ekan?” deb gap mavzuini qidirish boshlanadi. Nutq tarixiy tarixiy taraqqiyot jarayonida, ong bilanbaravar, insonlarda til vositasi bilan aloqa bog`lash, bir birlariga biron narsa aytish extiyojitug`ilishi natijasida paydo bo’lgan. Kishi nutqi mexnat jarayonida o’sib borgan. Xar bir kishining nutqi bolalik chog`idan boshlab o’sib boradi, buning sababi xam boshqa kishilar bilan aloqada bo’lish extiyojidir. Nutq to’g`risida, shu bilan birga, til to’g`risida gapirganimizda quyidagilarga e`tibor berishimiz kerak.
“Nutq”va “til” degan terminlar ko’pincha bir xil ma`noda ishlatiladi. Ammo bu terminlarning ma`nosini bir biriga aralashtiribyuborish yaramaydi. Garchi nutq bilan til bir biriga chambarchas bog`langan bo’lsa xam, lekin ularning ikkovi bitta narsa emas.
Biz biror kishiga:” Siz qaysi tilda (tillarda)gaplashasiz?” deb savol berganimizda, biz shu kishining nutqi, gapi bilan uning o’z nutqida qanday tildan foydalanishini aniq farq qilamiz. Til esa ijtimoiy xodisadir. Til ayrim kishida mustaqil ravishda mavjuddir.Tilning ijodkori esa xalqning o’zidir, tarixan tarkib topgan millatning o’zidir. Rus tili, o’zbek tili, xorij tili, nems tili va xakazo deganimizda, biz mana shu ma`noda gapiramiz.Xar bir avlod o’zidan oldin o’tgan avlodlar ishlab chiqqan tilda duch keladi va shu tilni egallab oladi, ya`ni o’zining nutq orqali qiladigan muammosidan shu tildan foydalanadi. Nutq bilan til bir biridan farq qiladi, lekin ayni vaqtda ularni bir biridan ajratib bo’lmaydi:nutq xam, til xam bir biriga bog`langan, ular birlikda mavjuddir. Bu birlik shundan iboratki, xar bir til tarixiy taraqqiyot davomida odamlarning nutq vositasi bilan aloqa bog`lash jarayonida vujudga kelgan va o’sib borgan. Xar bir tilning yashab turishi kishilarning shu tilda gaplashuvlariga bog`liq. Agar odamlar biror tilda gaplashmay qo’ysalar, bu til xam yo’q bo’lib ketadi.
Horton va Keysar nazariy yondashuvlarni ikkiga ajratishgan:
1.Dastlabki loixa modeli: nutq “adresga ega bo‘lishi kerak, xulosaga ega bo‘lishi kerak, lekin ba’zi bilim va g‘oyalar bundan mustasno, lekin g‘oya va bilimlar o‘zaro odatiy mazmunga ega” degan g‘oyaga asoslanadilar. Shunday qilib dastlabki aytilgan so‘z tinglovchini xususiyatini xisobga olishi kerak.
2.Monitoring va almashtirishga asoslangan model: sinaluvchining ba’zaviy ma’lumotlari muloqotga layoqati, obro‘si xisobga olinadi va muxokama qilinadi. Bu rejalar monitoring qilinadi va korreksiyalab boriladi.
Horton va (1996) Keysar bu modellarni sinovdan o'tkazdi. Ularning ishtirokchilari tinglovchi (eksperimentator bir ittifoqchi) ularni aniqlash mumkin, shuning uchun harakatlanuvchi moslamalarni tasvirlab vazifasi berildi. Bu yerda ham yo tez (jadal holati) yoki sekin (sekin holati) ishlab chiqarilgan bo’lishi kerak edi. Ishtirokchilar tinglovchi ular ko'rish mumkin shu qo'shimcha ob'ektlar ko'rish mumkin, deb bilgan bir sherik-kontekst holati bor edi. Ishtirokchilar boshqa ob'ektlarni ko'rmagan tinglovchini bilgan bo'lgan nodavlat birgalikda-kontekst holati ham bor edi. Ishtirokchilari umumiy erga foydalanishni bo'lsangiz, ular emas, balki non-o'rtoqlashdi-kontekst holatda, tomonlarni-kontekst holatda ularning tavsif kontekstual ma'lumot foydalanish kerak.
Asosiy topilmalar, shakl 13,1da ko'rsatilgan holatda ishtirokchilari o'z bayonotlari bilan tinglovchi bilan til, shu jumladan. Biroq, jadal holatda ishtirokchilari noo'rin edi, ularning ta'riflari bilan kontekstual ma'lumotlarni o'z ichiga oladi, deyish ehtimol edi (non-o'rtoqlashdi-kontekst u (birgalikda-kontekst holati) tegishli edi, deb holati). Bu topilmalar boshlang'ich dizayn modeliga qaraganda yaxshiroq monitoring va tuzatish modeli bashoratlarini mos, monitoring jarayoni operatsiya qilish uchun etarli vaqt bor edi, chunki taxminan umumiy zamin jadal holatda to'g'ri emas edi.⁵
Biz dastlabki dizayn modeli o'rniga monitoring va tuzatish modeli asosida faoliyat korsatsa yaxshi emasmi? Bir ochiq-oydin afzalligi, biz boshqa odamlar bilan yanada samarali muloqot deb hisoblanadi. Biroq, har doim tinglovchi ilmining hisobga olgan holda ishtirok ishlash talab rejalashtirmoqda me'yorlari ortiqcha bo'lishi mumkin bo'lsa ma'ruzachi mavjud axborot ko'pincha tinglovchi bilan birgalikda sodir bo'ladi, va juda ko'p me'yorlari maruzachi umumiy zamin ilm ishlash resurslarini bag'ishlangan bo'lsa-da, tinglovchi uchun tegishli bo'ladi. Xorton va Keysar (1996) tadqiqot davomida tinglovchi begona bol’lib. Ular do'st o'rniga begona gapirayotgan bo'lsa ma’ruzachi umumiy joyni egallashini hisobga olishi mumkin.