Umumiy va noorganik kimyo

SUPERFOSFAT ISHLAB CHIQARISHDA FTORLI GAZLARNI TUTIB QOLISH.
Tabiiy fosfatlarni kislotali kayta ishlashda ajraladigan vodorod ftorid xom ashyo tarkibidagi kremnezem bilan ta’sirlashib kremniy (IV)-ftorid SiF₄ va ftorsilikat (geksaftorsilikat) N2SiF4 kislotaga aylanadi. Geksaftorsilikat kislota superfosfatdagi kationlar bilan kiyin eruvchan geksaftorsilikat (kremneftorid) larga aylanib, superfosfat tarkibida kolib ketadi. Fosfatli xom ashyo tarkibidagi umumiy ftorning 55-60% i superfosfat tarkibida koladi, kolgankismi esa SiF4 shaklida ventilyatsiya gazlari bilan yukotiladi. Tarkibida ftoridlar tutgan zararli gazlarni atmosferaga chikishini oldini olish maksadida superfosfat ishlab chikarishda ajraladigan gaz xrlatdagi reakkiya maxsulotlari tozalanishi lozimdir. Bunda tutib kolinadigan gazlardan ikkilamchi maxsulot — ftorsilikat kislota olish mumkin va uni esa ftorli tuzlar — ftoridlar va ftorsilikatlarga aylantiriladi. SiF₄ gazlari sovutilganda suv bugi bilan ta’sirlashadi:
3 SiF₄Q (пQ2)Н₂0  Н₂SiF₆ Q Si0₂*пН₂0
Aralashtirgichdan va superfosfat kamerasidan ajralib chikadigan ftorli gazlarni adsorbkiyasi shu reakkiyaga asoslangan. Adsorbsion sistemaga keluvchi gazlar tarkibidagi ftorning ulushi unchalik katta emas (15-35 gg‘m³). Bu gazlarning xarorati 65°С dan kam bulmasligi lozim, aks xoolda SiF₄ gazdagi suv bugi ta’sirida gidrolizlanishi natijasida xosil buladigan gelsimon silikat kislota gaz utuvchi kuvurlarda kuyka tarzida utirib koladi va bu esa gaz utkazish kuvurlarini tez-tez tozalab turish kabi kiyinchilikni keltirib chikaradi.
Superfosfat olishda gazli fazadan tutib kolinadigan ftoridlar mikdori xom ashyoning tarkibi va boshka bir kator sharoitlarga boglikdir: 1) fosfatdagi ishkoriy metall, magniy, alyuminiy va temir kabi ftorni ftoridlar tarzida boglovchi va superfosfat tarkibida koluvchi birikmalar kanchalik kam bulsa; 2) boshlangich sulfat kislota (shunga muvofik xolda superfosfat masssasi suyuk (fazasinipg tarkibidagi fosfat kislota) konsentratsiyasi va kameraning xarorati kanchalik katta bulsa, shunchalik kup mikdordagi ftoridlar olinadi.
Bundan tashkari, sulfat kislota me’yorini oshirish, aralashtirishni tezlashtirish, sistemadagi vaakumni kuchaytirish, aktiv kremniy dioksid kiritish va boshkalar orkali xam gazli fazadagi ftoridlar unumini oshirish mumkin. SiF4 ning asosiy (80%) kismi fosfatning sulfat kislota bilan aralashtirish boskichida ajraladi. Kamerada esa ikkala boskichda ajraladigan gazning 20% i ajraladi. Ftoridli gazlar, shuningdek superfosfatning kamerada yetiltirilishida xam ajraladi.
Ftoridli gazlarni suvli absorbsiyasi amalda SiF₄ ning gidrolizlanishi natijasida xosil bulgan Н₂SiF₄ tumaniii yuttirishga asoslangan. Superfosfat zavodlarida uni ikki-uch boskichda amalga oshiriladi. Gaz dastlab tomchilatuvchi valikli gorizontal seksiyali idish (kamera) larda mexanik absorberlarda yuviladi, u yerda ftorning 90% i ushlab kolinadi. Sungra taxmonli minorada ftoridli birikmalarning kolgankismi ushlab kolinadi. Minoraning pastki kismi kislotaga chidamli betondan tayyorlangan va ftorsilikat kislota uchun yiggich vazifasini utaydi. Minoraga suvni sepish orkali ta’minlanadi va bu yerda xosil bulgan kuchsiz Н₂SiF₄ mexanik absorberga uzatiladi. Mexanik absorber pulatdan tayyorlangan bulib, uning ichki kismi gummirlangan yoki kislotabardosh plitkalar bilan nikoblangan buladi.
Ishlab chikariladigan maxsulot sifatidagi Н₂SiF₆ning tarkibi turli zavodlarda turlichadir, uning konsentratsiyasi 8-10% dan 20-25% gacha buladi. Gazli fazadan ftorli gazlarni ushlab kolish 98-99% ga yetadi.
Sanitar talablarga kura, superfosfat zavodi atrofidagi yakin joylashgan axrli yashaydigan xududlarning atmosfera xavosida ftorning mikdori (NF xisobida) 0,005 mgg‘m³ dan, ishlab chikarish binolarining ichida esa 0,05 mgg‘m³ dan oshmasligi lozim. Bu me’yorni saklab turish uchun ventilyatorlar orkali atmosferaga chikariluvchi gazda ftorning mikdori 10 mgg‘m3 dan oshmasligi kerak. Superfosfat zavodlarida bir tonna maxsulot ishlab chikarish jarayonida ventilyatorlar yordamida 250-300 m³ gazni surilib atmosferaga chikarib yuboriladi.