Umumiy va noorganik kimyo

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
OLMALIQ FILIALI


METALLURGIYA VA KIMYO TEXNOLOGIYA
KAFEDRASI



“UMUMIY VA NOORGANIK KIMYO” fanidan
MUSTAQIL ISH
Mavzu: Mineral o'g'itlar olish uchun xomashyo bazasiga bo'lgan talab.
Guruh:
Bajardi:
Qabul qildi: Mirzaxmedov R.M.


Olmaliq 2023
Mineral o'g'itlar olish uchun xomashyo bazasiga bo'lgan talab.
Reja:
1.Mineral o’g’itlar.
2.Azot va fosfor mineral o’g’itlari.
3.Mineral o’g’itlar olish texnologiyasi.
4.Foydalanilgan adabiyotlar.

Azotni tabiatda tarqalishi, olinish usullari

Azot davriy tizimning II davr, beshinchi bosh guruhiga mansub element. Tartib raqami yoki yadro zaryadi 7 ga teng. Tipik metallmas. Erkin ko’rinishda oddiy modda hosil qiladi, u ikki atomli molekula N₂ dan tuzilgan.

Azot molekulasini dissotsiyalanish energiyasi N₂ → 2N + 224,5 kkal/mol’ juda katta.
Azot atomida uglerod atomiga nisbatan bitta elektron ko’p, Xund qoidasi bo’yicha ana shu elektron 2p pog’onachadagi bo’sh orbitalni egallaydi. 2p pog’onachadagi 3 ta toq elektronlari azotning
3 kovalentligiga mas’uldirlar. Azotda 2s pog’onachalaridagi juft elektronlarni qo’zg’algan holatga o’tkazish imkoniyati yo’q (unda bo’sh orbitallar yo’q). Shu sababli aztoning maksimal kovalentligi 4 ga teng.
Bunda 3 ta kovalent bog’ almashinish mexanizmi hisobiga hosil bo’ladi. Azot har hil oksidlanish darajasini namoyon qilishga qodir: -3,-2,1,0,+1,+2,+3,+4,+5 bulardan -3,+3 va +5 oksidlanish darajasidagi hosilalari eng ko’p uchraydi.
Azot tabiatda yer qobig’ida birikma holidagi azot 0,01 % ni tashkil qiladi. 75 massa % (78,1 hajm%) atmosferdagi molekula N₂ holida to’plangan yoki 4·10¹⁵t. tashkil qiladi. Bog’langan azot nitrat(selitra)lar
shaklidagi minerallarni tashkil qiladi: NaNO₃-Chili selitrasi;
KNO₃-Hind selitrasi;
Ca(NO₃)₂ –Norvegiya selitrasi.
Bulardan tashqari azot murakkab organik hosilalar oqsillar tarkibiga kiradi. Bog’langan azot neft tarkibida (1,5 mas. % qismgacha), toshko’mirda (2,5 mas %) uchraydi. Tarkibida azot bo’lgan organik moddalar chiriganda va yoqilg’ilar yondirilganda bog’langan azot erkin azotga aylanadi va atmosferaga ko’tariladi. Bunda oz miqdorda ammiak, azotning oksidi va dioksidlari ham birgalikda hosil bo’ladi¹.
Yerning birlamchi atmosferasi ammiak bo’lgan bo’lishi mumkin degan taxminlar bor. Uning asosiy manbasi vulqon otilganda metall nitridlarini, suv va suv bug’lari bilan ta’sirlashuviga xizmat qilgan. Quyosh nurlanishidagi UB nurlari ammiakning qisman dissotsiyalanishiga olib kelgan va erkin azot to’plangan.
Atmosferada elektr razryadlari ta’sirida (chaqmoq chaqqanda) azot oksidlariga aylangan va ularni suvda erishi keyingi hisobda nitratlarning hosil bo’lishiga olib kelgan. Bu ko’rinishda azot o’simliklar tomonidan o’zlashtirilgan ularni tirik organizmlar iste’mol qilib oqsilga aylantirganlar. Organik qoldiqlarning chirishi va parchalanishidan azot yana molekulyar shaklga o’tgan va atmosferada to’plangan. Shunday qilib, azotning tabiatda aylanishi uning erkin holda to’planishiga olib keladi.
N₂ molekulasi uning mavjudligini eng barqaror shakli, shu bilan azotni bog’lash mumkin. Bog’langan azotni o’simliklar va hayvonlar tomonidan qabul qilishi, atrof muhitda azot birikmalarining kamayishiga olib keladi. Bu etishmovchilik sun’iy yo’l bilan to’ldiriladi, modomiki, bog’langan azotni tabiiy to’lishi (chaqmoq, azobakteriyalar faoliyati asosida) bilan uning yo’qolishi kompensatsiyalanmaydi (to’lmaydi).
Havo azotini bog’lash muammosi hozirgi zamon kimyo texnologiyasining eng asosiy muammollaridan biridir:
Havo azotini bog’lashni bir necha usullari mavjud:

1. 
   Sintez usuli – bu usul erkin azot bilan kislorodning o’zaro ta’siriga asoslangan: N₂ +O₂ ↔ 2NO
   

Bu reaksiya shunchalik endotermikki, hatto 3000⁰C da ham muvozanat sezilarli darajada o’ngga siljimaydi. Bu usul iqtisodiy jihatidan qulay emas.

2. 
   Kalsiy sianamid usuli. Bu jarayon bir necha bosqichdan iborat bo’lib, bu usulda qimmatbaho mahsulot CaC₂ sarf bo’ladi. Shu sababli bu usul iqtisodiy jihatdan ancha qimmatga tushadi.
   

1. 
   CaCO₃ ^t0C↦CaO + CO₂↑
   
2. 
   CaO + 3C = CaC₂ + CO↑
   
3. 
   CaC₂ + N₂ = CaCN₂ + C 4) CaCN₂ + 3H₂O = CaCO₃ + 2NH₃↑
   

c.Azotni turli kompleks birikmalarga bog’lash usuli 1980 yillarda
azotni nitrogenil komplekslarga bog’landi:
[Ru(NH₃)₅H₂O]²⁺ + N₂ ↔ [Ru(NH₃)₅N₂]²⁺ + H₂O
[Fe(CN)₅ NO]^2- + NH₃ ↔ [Fe(CN)₅ N₂]^3- + H₃O⁺
Bu kompleks birikmalar parchalanganda azot-ammiak yoki uning hosilalari holida emas, balki yana erkin azot holida ajralib chiqadi. Bunday komplekslarga bog’langan azotni birikma ammiak holiga o’tkazish imkoniyati bo’lmadi.
d.Azotni bog’lash muammosini yechishni maxsus va eng ahamiyatlisi
uni ammiakka bog’lash, keyin esa uni katalitik oksidlashdir: N₂ + 3H₂ → 2NH₃ kat = Fe qirindisi + KAlO₂, t = 450-600⁰C va o’rta bosim (p = 300 - 600 atm).
Azotning biologik ahamiyati. Azot - hayotiy muhim element, chunki u oqsillar va nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Azotni havoda to’g’ridanto’g’ri ayrim bakteriyalar o’zlashtira oladi, boshqa hamma organizmlar faqat azot birikmalarini o’zlashtiradi.
O’simliklar azotni tuproqdan anorganik moddalar nitratlar yoki ammoniy tuzlari holida o’zlashtirsalar; tirik organizmlar organik bog’langan azotni hayvonot yoki o’simlik ozuqalari sifatida qabul qiladilar. Tuproqda azot asosan NH⁺₄ va NO ^-₃ ayrim hollarda NO^-₂ holida uchraydi.
+5
Tuproqda bir vaqtning o’zida musbat va manfiy oksidlanish darajasidagi azotlar mavjudligi uchun, ularning o’zaro ta’sirlashuvi natijasida neytral azot molekulasi hosil bo’ladi:
KNO₂ + NH₄Cl = N₂↑ + KCl + 2H₂O
Hosil bo’lgan erkin azot atmosferaga ko’tariladi va u yerda to’planadi. Amalda azotning laboratoriyada olinishi ham shu reaksiyaga asoslangan. Organizmlarning chirishi natijasida oqsil moddalaridan asosan ammiak hosil bo’ladi. Yuqori organizmlarda azot metabolizm oxirgi mahsuloti karbamid, kam hollarda (qushlarda va sudralib yuruvchilarda) – mochevina kislotasi bo’ladi.