Umumiy va noorganik kimyo

Ca₃(PO₄ )₂ *CaCl₂ +2HNO₃ =CaHPO₄ *Ca(NO₃ )₂

8. 
   Nitrofoska- (NH₄)₂HPO₄·KNO₃, tarkibida 10% P₂O₅, 11% K₂O va 11% azot bo’ladi, suvda eriydi. Fosforit minerali, nitrat kislota va kaliy xloridni aralashtirib olinadi. Respublikamizda fosforli o’g’itlar asosan “Ammofos-Maksam”, “Samarqandkimyo”, “Samarqand NPK”, “Qo’qon superfosfat” va “Elektrokimyo” zavodlarida ishlab chiqarilmoqda³.
   

Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalash natijasida sulfat kislota stexiometrik me’yoriga karab maxsulot sifatida oddiy superfosfat, kush suferfosfat va ekstraksion fosfat kislota (EFK) olinadi.
Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalashning umumiy fizik-kimyoviy asoslari
Tabiiy kalsiy fosfatlarning kislotalar bilan parchalanishidan fosfor kislotasi va kalsiyning tegishli tuzlari xosil buladi. Kalsiyli tuzlari suvda yaxshi eriydigan kislotalar (masalan, nitrat yoki xlorid kislota) ishlatilganda olingan eritmalarni o‘gitga aylantirish, usimliklar tomonidan uzlashmaydigan yoki kiyin uzlashadigan fosfatli birikmalarga aylanishiga olib keladigan kimyoviy uzgarishlarni oldini olish uchun kalsiyning bir kismini ajratib olish yoki boglash orkali amalga oshiriladi. Bundan farkli ularok, fosfatlarni sulfat kislotali parchalashda ajraladigan suvda kam eruvchi kalsiy sulfat kattik fazaga o‘tadi; u o‘git tarkibida ballast (keraksiz ko‘shimcha) sifatida katnashishi yoki eritmadan ajratib olinishi mumkin. Birinchi xolatda oddiy superfosfat, ikkinchisida esa ekstraksion fosfat kislota olinadi.
Tabiiy fosfatlarni sulfat kislota bilan ishlov berilganda, ftorapatit:
fosfat kislota olishda:
Са₅(РО₄)зF Q 5Н₂S0₄ Q 5nН₂0 ⁼⁼ ЗНзР0₄ Q 5СаSО₄*nН₂0 Q НF superfosfat olishda:
2Са₅(Р0₄)₃F Q 7Н₂S0₄ Q ЗН₂0 = ЗСа(Н₂Р0₄)₂*Н₂0 Q 7СаS0₄ Q 2НF reaksiya tenglamalari buyicha parchalanadi.
Shu bilan bir vaktda fosfatli xom ashyo tarkibidagi boshka minerallar: kalsit, dolomit, temir- va alyumosilikatlar xam parchalanadi.
Masalan:
СаМg(СО₃)₂ Q 2Н₂S0₄ Q (n-2)Н₂0 = СаSO₄*nН₂0 Q МgSO₄ Q 2С0₂
К₂0*Nа₂0*А1₂0₃*2SiO₂ Q 5Н₂SO₄ = Nа₂S0₄ Q К₂SO₄ QAl₂(S0₄)₃ Q 2SO₂ Q 5H₂О
Kremniy dioksid N F bilan ta’sirlashib, SiF ₄ xosil kiladi:
Si0₂ Q 4НF ⁼ SF₄ Q 2Н₂0
SiF₄ нинг бир кисми газли фазага ўтади, колган кисми эса эритмада коладиган гексафторсиликат кислотага айланади:
SiF₄ Q 2НF = Н₂ SiF₆
Tarkibida kislotada eruvchan kup mikdordagi magniy, alyuminiy, temir birikmalari bulgan tabiiy fosfatlar sulfat kislotali ishlov berish uchun yaroksizdir. Ayniksa temir tutgan ko‘shimchali minerallar yaroksiz xisoblanadi.
hosil buladigan temir fosfatlari barkaror tuyingan eritmalarga aylanib, ulardan asosan FеР0₄*2Н₂О shaklida kristallanish sekin kechadi. Buning okibatida fosfat kislota olishda kalsiy sulfat chukmasi bilan birgalikda erimaydigan temir fosfati shaklida Р₂О₅д ning bir kismi yukotilishi xisobiga uning unumi kamayadi;
superfosfat olishda esa maxsulotdagi suvda eriydigan Р₂О₅.-, ning mikdori kamayadi, chunki uning ma’lum ulushi usimliklarga kiyin uzlashadigan, sitratli eritmada kisman eriydigan FеР0₄*2Н₂О shakliga o‘tadi. Eritmadan kiyin eriydigan shaklga o‘tish Р₂О₅, ning retrogradakiyasi deyiladi. Shu boisdan sulfat kislotali parchalashda tarkibida kup mikdorda temir tutgan fosforitlar ishlatilmaydi.
Rudalarni oldindan oksidlovchilik atmosferasida 850-1150°С xaroratda kizdirish Fe(II) birikmalari — gyotet FeO(ON), gidrogyotet FeO(ON)*nN20 larning kislotalarda kiyin eriydigan gematit Fе₂О₃, magnetit FеFe₂0₄ va boshka birikmalarga aylanishiga olib keladi. Lekin, xattoki uzok vakt kizdirish xam bu ko‘shimchalarning tayyor maxsulot sifatiga va ishlab chikarishning texnologii kursatkichlariga salbiy ta’sirini tuda bartaraf eta olmaydi. Shuning uchun sulfat kislotali parchalash jarayonida, odatda, tarkibidagi Fe₂O₃:P₂O₅ ogirlik nisbati 0,08 dan katta bulmagan ruda va konsentratlar kullaniladi; bunda Р₂О₅, retrogradatsiyasi sezilarsiz darajada buladi.
-Fosfatli rudalardagi karbonatlar — kalsit, dolomit ko‘shimchalari ularning parchalanishi uchun ko‘shimcha mikdordagi sulfat kislota sarflanishiga, СО₂ ajralishi xisobiga reaksion jixozlarda kup mikdordagi kulik xosil bulishiga, buning natijasida esa ular ish unumining pasayishiga olib keladi. Kalsit va dolomitning parchalanishi natijasida superfosfatdagi usiz xam unchalik katta bulmagan P₂O₅) konsentratsiyasini kamaytiruvchi yoki fosfat kislota olishdagi tashlandik gips mikdorining oshiruvchi ko‘shimcha mikdordagi kalsiy sulfat xosil buladi.
Rudani kuydirish natijasida karbonatlar parchalanadi va СО₂ yukotiladi. Shuning uchun kuydirilgan ruda ishlatilganda kupiklanishning oldi olinadi. Kupiklanishni birdaniga kamaytirishning boshkacha usuli, bu reaktorga uzatiluvchi rudalarni tashish moslamalari (shnek yoki lentali transportyor) da uncha kup mikdorda bulmagan sulfat yoki fosfat kislotalar bilan namlash xisoblanadi. Bunda karbonatlarning asosiy kismi parchalanib buladi.
Rudalarni kislotali parchalanishida uning tarkibidagi magniy birikmalari xom ashyoni yukori parchalanish darajasiga erishishda tuskinlik kiluvchi va olinadigan maxsulot sifatini yomonlashtiruvchi suvda eruvchan magniy sulfat va fosfatlariga aylanadi. Shuning uchun tarkibida kup mikdorda magniy tutgan xom ashyodan uni kimyoviy boyitish orkali yukotish lozimdir.
Tabiiy fosfatlarni sulfat kislotali parchalash jarayonining texnologik parametrlarini tanlash uchun СаS0₄ — Н₃Р0₄ — Н₂О sistemasining xossasi asos xisoblanadi. Bunda kalsiy sulfat uch xil: bitta suvsiz (angidrit Са₅0₄) va ikkita kristallogidrat [yarimgidrat (polugidrat) yoki bassanit СаS0₄*0,5Н₂О va digidrat yoki gips СаS0₄*2Н₂О] shaklida mavjud bulishi mumkin. Kursatilgan shakllar kristallanishining xaroratli va konsentratsiyali soxalari — (fosfat kislotadagi ularning eruvchanlik nisbatlari yoki eritma ustidagi suvning bug bosimi va gipsning yarimgidratga yoki angidridga va yarimgidratning angidritga aylanishidagi kaytar reakkiyalar dissotsiatsiya bosimining nisbati orkali aniklanadi.
Monokalsiyfosfat suv bilan ta’sirlashib, erkin fosfat kislota va dikalsiyfosfatga parchalanadi:
Са(Н₂Р0₄)₂*Н₂0 Q ag= СаНР0₄ Q Н₃РО₄ Q ag
Parchalanish darajasi tuz va suvning nisbiy mikdoriga boglikdir. Shuning uchun monokalsiyfosfatning eruvchanligi xakida fakatgina shartli fikr yuritish mumkin. Ayni xaroratdagi eritmaga ma’lum mikdordagi tuzni utkazish uchun talab etiladigan suvning fakat shunday mikdorigina doimiy x^isoblanadi.
2.3 — rasmda turli xil xaroratlardagi СаО — Н₃Р0₄ — Н₂О sistemasida eruvchanlik izotermasi tasvirlangan. Eritmadagi Р₂О₅ konsentratsiyasi ortishi bilan monokalsiyfosfatning eruvchanlik egri chizigidagi SaO mikdori kamayadi, dikalsiyfosfatning eruvchanlik egri chizigidagi SaO mikdori esa ortadi.


2.3-rasm. СаО-Р₂О₅ sistemasi.

Ikki tuz bilan tuyingan eritma tarkibi (monovariantli muvozanat):

В-25-135⁰С да –Са(Н₂РО₄)₂*Н₂ОQСаНРО₄, 0⁰С да.
- Са(Н₂РО₄)₂ * Н₂ОQСаНРО₄ * Н₂О; F₂ -F₅-40-130⁰C да,
-Са(Н₂РО₄)₂*Н₂ОQСа(Н₂РО₄)₂;
R-R₁0-25⁰Cда 2Н₃РО₄*Н₂ОQСа(Н₂РО₄)₂*Н₂О.

uchta tuz bilan tuyingan eritma tarkibi (invariantniye rastvori):

U-30⁰C да - Н₃РО₄Q Са(Н₂РО₄)₂ * Н₂ОQСа(Н₂РО₄)₂;
Е-152⁰С да - Са(Н₂РО₄)₂ * Н₂ОQСа(Н₂РО₄)₂Q СаНР0₄;
Q-100⁰C-2Н₃РО₄*Н₂ОQСа(Н₂РО₄)₂ QН₂ОQмуз.