Umumiy (yoki makroiqtisodiy) iqtisodiy muvozanat

1. Makroiqtisodiy muvozanatning klassik modeli
Mikroiqtisodiyotda bo'lgani kabi, makroiqtisodiyotda ham narx darajasi va real ishlab chiqarish hajmi o'rtasidagi muvozanat yalpi talab va yalpi taklif egri chiziqlarining kesishish nuqtasi bilan belgilanadi.
Makroiqtisodiy muvozanat erkin bozor sharoitida umumiy narx darajasi va yalpi milliy mahsulotni aniqlash uchun yalpi talab va yalpi taklifning o'zaro ta'sirini o'z ichiga oladi. Bu esa, o‘z navbatida, butun jamiyat va bozor iqtisodiyoti hukmron bo‘lgan mamlakatlar hukumatlari oldida turgan eng muhim ikkita muammoni – inflyatsiya va ishsizlikni muhokama qilish imkonini beradi.
60-rasm. Makroiqtisodiy muvozanat
Yalpi talab AD va yalpi taklif ASning ta'siri grafikda (60-rasm) ko'rsatilgan, bunda AS egri chizig'ida Keyns segmenti - I, klassik - III va oraliq - II ajratilgan. A kesishgan nuqtada firmalar ishchi kuchining real tannarxini hisobga olgan holda zarur deb hisoblagancha ishchi kuchi yollaydi, bu esa o'z navbatida joriy ish haqi darajasi va amaldagi narx darajasiga bog'liq. Shuning uchun firmalar A. dan chetga chiqishni istamaydilar. Ishchilar ham ish beruvchilar bilan ish haqi va mehnat sharoitlari bo'yicha muzokaralar olib borish orqali kesishgan nuqtadan chetga chiqishga rag'batlanmaydilar. Biroq, barcha ishchilar bu vaziyatdan mamnun bo'lishi mumkin emas, ayniqsa, mavjud tariflar bo'yicha to'lanadigan ish topa olmaydiganlar, lekin ular hozirgi vaziyatda hech narsani o'zgartirishga ojizdirlar.
Muvozanat nuqtasi A ishchilarga tovarlar va xizmatlar iste'molchisi sifatida mos keladi. Berilgan narx darajasida ular xohlagancha sotib olishlari mumkin. Bu qoida firmalarga ham, xorijga ham taalluqlidir: ular o'zlari xohlagancha sarflaydilar, mamlakatda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarni sotib oladilar. Binobarin, hech bir xo‘jalik yurituvchi sub’ektda narxning umumiy darajasini ham, YaIM hajmini ham belgilaydigan A – muvozanat nuqtasidan chetlanish uchun rag‘bat yo‘q.
Agar biron-bir sababga ko'ra muvozanat buzilgan bo'lsa nima bo'ladi? Firmalar B dagi mavjud narx darajasida o'zlari mos keladigan darajada tovar ishlab chiqaradilar, ya'ni. ular A ga qaraganda kamroq mahsulot ishlab chiqaradilar, o'z mahsulotlari uchun arzonroq narx oladilar. Binobarin, B ning ishchilari kamroq va ishsizlik darajasi yuqori.
Grafikdagi B yalpi talab egri chizig'idan past bo'lganligi sababli, alohida xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'zlari xohlaganidan kamroq tovar va xizmatlar sotib oladilar. (Ma'lum bir narx darajasida ular Cda bo'lishni afzal ko'radilar.) Shunday qilib, yalpi talab BC segmentining qiymati bo'yicha yalpi taklifdan (defitsit) oshadi.
U qanday munosabatda bo'ladi iqtisodiy tizim bu holatga? Ishlab chiqaruvchilar narxni oshiradilar, xaridorlarning o'zlari esa tanqislik tufayli yuqori narxlarni taklif qilishlari mumkin. Narxlar oshishi bilan yalpi talabning yalpi taklifdan ortishi taklifning ortishi va talabning kamayishi hisobiga tenglashadi. Bo'shliq yopilganda, narx darajasi barqarorlashadi. Mikroiqtisodiyotdagi jarayonga o'xshash avtomatik tartibga solish jarayoni mavjud.
Yuqoridagi tahlilni umumlashtirib, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, agar taklif talabdan past bo'lsa, iqtisodiyotning o'zi, tashqi aralashuvsiz, muvozanat nuqtasiga qarab harakat qiladi. Ko'rinib turibdiki, agar iqtisodiyot A dan yuqori bo'lsa, bozorning "ko'rinmas qo'li" milliy bozorda muvozanat holatini yaratishga yordam beradi.
Bozor iqtisodiyotining kuchliligi uning o‘z-o‘zini tartibga solishning o‘ziga xos mexanizmlaridadir (“ko‘rinmas qo‘l”, A.Smit ta’biri bilan aytganda). Agar ishlab chiqaruvchilar o'zlarining tovarlari endi mavjud narxlarda sotib olinmaganligini ko'rsalar, o'zlari o'z tashabbusi bilan ikkala sozlash mexanizmidan foydalanadilar, ya'ni. ishlab chiqarish hajmini ham, uning narxini ham pasaytirish. Ushbu xatti-harakatning harakatlantiruvchi kuchi foyda olishdir. Agar ishlab chiqaruvchilar bozor signallariga javob bermasalar, ular muqarrar ravishda raqobatchilar tomonidan siqib chiqariladi va kapital qo'yilmalarini yo'qotish xavfi mavjud.