Умумтаълим фанлари бўйича мультимедиа иловаларини ишлаб
Download 153.74 Kb.
|
28155 11111111
|
УМУМТАЪЛИМ ФАНЛАРИ БЎЙИЧА МУЛЬТИМЕДИА ИЛОВАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ МЕТОДОЛОГИЯСИ240 1.1. ТАЪЛИМДА МУЛЬТИМЕДИА ИЛОВАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ ЗАРУРАТИ Тақдимот нима? Муьтимедиали тақдимот – бугунги кунда ахборот тақдим этишнинг ягона ва энг замонавий шакли ҳисобланади. Бу матнли маълумотлар, расмлар, слайд-шоу, диктор жўрлигидаги овоз билан бойитилган, видеопарча ва анимация, уч ўлчамли графика тарзидаги дастурий таъминот бўлиши мумкин. Тақдимотнинг маълумот тақдим этишнинг бошқа шаклларидан асосий фарқи уларнинг мазмунан бойитилганлиги ва интерфаоллигидир, яъни белгиланган шаклда ўзгаришга мойиллиги ва фойдаланувчи фаолиятига муносабатини билдиришидир. Бундан ташқари, тақдимот Сизнинг сайтингиз калити ҳам бўлиши мумкин. Яъни Интернетга чиқиш имконияти мавжуд бўлган пайтда сичқончани бир мартагина босиш орқали тақдимотни кўриб, компания сайтидан энг янги маълумотни олиш мумкин. Мультимедиали технология Мультимедиали технология (мульти – кўп, медиа – муҳит) бир вақтнинг ўзида маълумот тақдим этишнинг бир неча усулларидан фойдаланишга имкон беради: матн, графика, анимация, видеотасвир ва овоз. Мультимедиали технологиянинг энг муҳим хусусияти интерфаолик – ахборот муҳити ишлашида фойдаланувчига таъсир ўтказа олишга қодирлиги ҳисобланади. Сўнгги йиллар давомида кўплаб мультимедиали дастурий маҳсулотлар яратилди ва яратилмоқда: энциклопедиялар, ўргатувчи дастурлар, компьютер тақдимотлари ва бошқалар. Компьютер тақдимотлари (Компьютер воситасида тайёрланган тақдимотлар) Маъруза, доклад ёки бошқа чиқишларда одатда кўргазмали намойиш этиш воситаси сифатида плакатлар, қўлланма, лаборатория тажрибаларидан фойдаланилади. Бу мақсадда диапроекторлар, кодоскоплар, график тасвирларни экранда намойиш этувчи слайдлардан фойдаланилади. Компьютер ва мультимедиали проекторнинг пайдо бўлиши маърузачи нутқини овоз, видео ва анимация жўрлигида сифатли ташкил этишнинг барча зарурий жиҳатларини ўзида мужассам қилган кўргазмали материалларни тақдимот сифатида тайёрлаш ва намойиш этишга имкон берди. Тақдимот нима учун самарали Сўнгги ўн йиллик дунёда компьютер революцияси даври бўлди. Компьютерлар асосли равишда ҳаётимизга кириб келди. Инсоният фаолиятининг аксарият жабҳаларини компьютерсиз тасаввур қилиш қийин. Фаолиятнинг энг тез ўзгарувчан динамик тури бўлган бизнес ҳам ушбу жараёндан четда қолмади. Бу ҳолатда компьютер билан мулоқотни осонлаштириш, унинг эътиборини тортиш, қизиқтириш учун маълумотингизни бошқаларга қандай қилиб энг қулай ва самарали тарзда етказиш мумкинлиги тўғрисида савол туғилади. Маълумки, инсон маълумотнинг кўп қисмини кўриш (~80%) ва эшитиш (~15%) органлари орқали қабул қилади (бу аввалдан аниқланган ва кино ҳамда241 телевидениеда ундан самарали фойдаланилади). Мультимедиали технологиялар ушбу муҳим сезги органларининг бир вақтда ишлашига ёрдам беради. Динамик визуал кетма-кетлик (слайд-шоу, анимация, видео)ни овозли тарзда намойиш этиш орқали инсонларнинг эътиборини кўпроқ жалб қиламиз. Шундан келиб чиқиб, мультимедиали технологиялар ахборотни максимал самарали тарзда тақдим этишга имкон беради. Видеодан фарқли равишда мультимедиали технологиялар ахборотларни бошқаришга имкон беради, яъни интерфаол бўлиши мумкин. Мультимедиали тақдимот маълумотни тўғридан тўғри қабул қилишни таъминлайди. Фойдаланувчи тақдим этилаётган барча маълумотларни кўради ва ўзини қизиқтирган қисмларидан фойдалана олади. Маълумотни қабул қилиш катта меҳнат ва вақт талаб қилмайди. Маълумот тақдим этишнинг бошқа шаклларидан фарқли равишда мультимедиали тақдимот бир неча ўн минглаб саҳифа матн, минглаб расм ва тасвирлар, бир неча соатга чўзиладиган аудио ва видео ёзувлар, анимация ва уч ўлчамли графикаларни ўз ичига олган бўлишига қарамай, кўпайтириш харажатларининг камлигини ва сақлаш муддатининг узоқлигини таъминлайди. 242 1.2. МУЛЬТИМЕДИА ВОСИТАЛАРИНИ ТАСНИФЛАШ Мультимедиали воситаларни таснифлашда бир нечта ёндашувлар мавжуд. Кўп ҳолларда улар функционал ёки услубий мақсади (вазифалари) бўйича таснифланади. Мультимедиали ўқув воситаларини функционал мақсадлари бўйича таснифлаш. • Таълим берувчи ўқув ахборотини тақдим этади ва ўқувчи эгаллаган билими, имкониятлари ва қизиқишларига мувофиқ таълим олишини йўналтиради; • Ташхис воситалари ўқувчининг онги ва тайёргарлик даражасини аниқлаш учун мўлжалланган; • Жиҳозлар, дастурий воситалар ишлаб чиқиш, ўқув-услубий материалларни тайёрлаш учун мўлжалланган; • Фанга йўналтирилган, моделлаштириш учун мўлжалланган; • Бошқарув воситалари, ишни бажариш жараёнида ўқувчилар фаолиятини бошқариш учун мўлжалланган; • Маъмурий воситалари, таълим жараёнини ташкил этиш, ҳужжат тайёрлаш ва алмашиш жараёнларини автоматлаштириш учун мўлжалланган; • Ўйин воситалари, турли хил ўйин ва ўйинли ўқув фаолиятларини таъминлайди. Мультимедиали ўқув воситаларини услубий мақсадлари бўйича таснифлаш. • Ўргатувчи – янги материални ўрганиш учун мўлжалланган; • Тренажёрлар – ўрганилган материалларни такрорлаш ва мустаҳкамлаш орқали малака ва кўникмалар шакллантириш учун мўлжалланган; • Назорат қилувчи – ўқув материалини ўзлаштириш даражасини назорат қилиш учун мўлжалланган; • Ахборот воситалари – зарур бўлган ахборотларни олиш учун мўлжалланган; • Моделлаштирувчи – объект, жараён ва ҳодисани ўрганиш ва тадқиқот қилиш мақсадида унинг моделини яратиш учун мўлжалланган; • Имитацион воситалар – воқеликнинг бирор-бир маълум жиҳати, функционал характеристикаларини чекланган параметрлар орқали ўрганиш учун мўлжалланган; • Намойиш воситалари – ўқув материалини кўргазмали тақдим этиш учун ҳамда ўрганилаётган қонуниятлар, объектларнинг ўзаро алоқаси визуализацияси учун мўлжалланган; • Ўйин воситалари – энг мақбул ечим ёки амаллар стратегиясини қабул қилиш мақсадида ўқув ҳолатларини “ўйнаш” (“бошдан ўтказиш”) учун мўлжалланган; • Ҳордиқ воситалари – ўқув жараёнидан ташқари вақтда ўқувчи эътибори, реакцияси, хотираси ва ҳ.к.ларни ривожлантириш учун мўлжалланган. 243 2. МУЛЬТИМЕДИА ИЛОВАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ • «Мультимедиа» тушунчаси • Мультимедиа иловалари яратиш технологияси • Мультимедиа иловалари шакллари • Мультимедиа иловалари яратиш учун воситалар Ҳозирги вақтда кўплаб компания ва фирмаларда семинарлар, учрашувлар, тренинглар ва бошқа тадбирларни ўтказиш учун турли компьютер технологияларидан фойдаланилмоқда. Маълумот мазмунга бой, эсда қоладиган ва кўргазмали бўлиши учун кўпроқ мультимедиа технологиялари ишлатилади. Булар матн, графика ва овоз каби маълумотнинг турли шаклларини қайта ишлашга имкон берувчи мультимедиа аппарат воситалари бўлиш билан бирга амалий дастурлар пакетлари ҳам. Мультимедиа бир неча таърифга эга: • Мультимедиа – турли маълумотларни ишлаб чиқиш, ишга тушириш, қайта ишлаш воситаларини қўллаш тартибларини таърифловчи технология; • Мультимедиа – компьютер аппарат таъминоти (компьютерда компакт- дисклар ўқиш қурилмаси – CD-Rom Drive, унинг ёрдамида овозли ва видеомаълумотни эшиттиришга ёрдам берадиган овоз ва видеоплата, жойстик ва бошқа махсус қурилмаларнинг мавжудлиги); • Мультимедиа – бу бир неча маълумот тақдим этиш воситаларининг бир тизимга бирлашиши. Одатда мультимедиа деганда матн, овоз, графика, мультипликация, видеотасвир ва фазовий моделлаштириш каби маълумот тақдим этиш воситаларининг компьютер тизимидаги бирлашиши тушунилади. Бундай воситаларнинг бирлашиши маълумот қабул қилишнинг янги сифатли даражасини таъминлайди: инсон пассив равишда маҳлиё бўлибгина ўтирмасдан, балки фаол иштирок этади ҳам. Мультимедиа воситалари билан ишловчи дастурлар кўпмодаллидир, яъни улар бир неча сезги органларига бир вақтда таъсир қилгани учун аудиториянинг қизиқиши ва эътиборини тортади. Мультимедиа илова мазмуни муаллиф томонидан сценарий тайёрлаш пайтида атрофлича ўйланади ва технологик сценарийни ишлаб чиқишда аниқлаштирилади. Таълимий маълумот тақдим этишнинг анъанавий шакли – матн ва статик графика кўп асрлик тарихга эга бўлса, мультимедиадан фойдаланиш тажрибаси йиллар билан ўлчанади. Иллюстрация, жадвал ва чизмалар мавжуд бўлган анимация элементлари ва овоз жўрлигида тақдим этилаётган чиройли безалган мультимедиали илова ўрганилаётган материални қабул қилишни осонлаштиради, тушуниш ва эслаб қолишга ёрдам беради, таълим олувчининг билим олишга бўлган фаоллигини ошириб, предметлар ҳақида аниқроқ ва тўлароқ тушунчага эга бўлишини таъминлайди. 244 Сифатли мультимедиа иловалари ишлаб чиқишга йўналтирилган турли- туман, бир-биридан фарқли технологик усуллар мавжуд. Ушбу иловаларни яратиш ва улардан фойдаланишда бир қатор асосий технологик тавсияларга амал қилиш керак. Мультимедиа иловаларини яратиш учун асос сифатида материални элементларга бўлиш ва иерархия тарзида кўргазмали равишда тақдим этишга асосланган ҳолда тизимлаштириш усулини ўзида мужассам этган материални қамраб олиш моделини олиш мумкин. • Мультимедиа иловасини лойиҳалашнинг бошланғич босқичида материални қамраб олиш модели қуйидагиларга имкон беради: • материал мазмунини аниқ белгилаш; • мазмунни кўргазмали, аниқ ва очиқ тарзда тақдим этиш; • мультимедиа илова компонентлари таркибини аниқлаш. Компьютер экранидаги маълумотни визуаллаштириш усулларини ишлаб чиқишда психология ютуқларини ҳисобга олиш кераклиги бир қатор умумий тавсияларни шакллантиришга ёрдам беради: • экрандаги маълумот тизимга келтирилган бўлиши керак; • визуал маълумот даврий равишда товушли маълумотга алмашиб туриши керак; • ранг ёрқинлиги ва/ёки товуш баландлиги даврий равишда ўзгариб туриши керак; • визуаллаштирилаётган материал мазмуни жуда ҳам содда ёки жуда ҳам мураккаб бўлмаслиги керак. Экрандаги кадр форматини ишлаб чиқишда ва яратишда кўриш майдонини ташкил этишни белгиловчи объектлар орасида мақсад ва муносабат борлигини ҳисобга олиш тавсия этилади. Объектларни қуйидагича жойлаштириш тавсия қилинади: • бир-бирига яқин, яъни кўриш майдонида объектлар бир-бирига қанчалик яқин бўлса, улар шунчалик катта эҳтимол билан ягона, яхлит образни ташкил қилади; • жараёнлар ўхшашлиги, яъни образларнинг ўхшашлиги ва яхлитлиги қанчалик кўп бўлса, улар шунчалик катта эҳтимол билан уйғунлашади; • давом этиш хусусиятларини ҳисобга олган холда, яъни кўриш майдонида тартибли кетма-кетликнинг давом этишига мос келадиган жойларда жойлашган элементлар қанчалик кўп бўлса, улар шунчалик катта эҳтимол билан яхлит ягона образга бирлашади; • объектлар шакли, ҳарф ва рақамлар ўлчами, рангларнинг тўқлиги, матннинг жойлашиши ва бошқаларни танлашда предмет ва фонни белгилашнинг ўзига хослигини ҳисобга олган ҳолда; 245 • визуал ахборотларни ортиқча деталлар, ёрқин ва контраст ранглар билан безамаган ҳолда; • хотирада сақлаш учун мўлжалланган материалнинг рангини ўзгартириш, тагига чизиш, шрифт ўлчамини ва стилини ўзгартириш орқали ажратиш. Мультимедиа иловаларини ишлаб чиқишда турли ранг ва фонда тасвирланган объектлар инсонлар томонидан турлича идрок қилинишини ҳисобга олиш керак. Визуал ахборотларни ташкил этишда предметларнинг фонга нисбатан контрасти муҳим роль ўйнайди. Контрастнинг икки тури мавжуд: тўғри ва тескари. Тўғри контрастда предметлар ва унинг тасвирлари фонга нисбатан тўқроқ, тескари контрастда эса очроқ бўлади. Мультимедиа иловаларида одатда ҳар икки туридан фойдаланилади, турли кадрларда алоҳида ва битта кадр доирасида биргаликда. Кўп ҳолларда тескари контраст устунлик қилади. Мультимедиа иловаларининг тўғри контрастда ишлаши афзалроқ ҳисобланади. Бу ҳолда ёрқинликнинг кўпайиши кўринишнинг яхшиланишига, тескари ҳолатда эса ёмонлашишига олиб келади, лекин тескари контрастда намойиш этиладиган ҳарф ва белгилар, кичик ўлчамда бўлганда ҳам тўғри контрастга нисбатан аниқроқ ва тезроқ ўқилади. Тасвир қисмларининг нисбий ўлчамлари қанчалик катта ва унинг ёрқинлиги юқори бўлса, контраст шунчалик кичик бўлиши керак. Кўриш майдонида ёруғликнинг бир меъёрда тақсимланиши орқали экрандаги ахборотларни эркин қабул қилишга эришилади. Компьютер экранидан ахборотларни ўрганишни оптималлаштириш учун мультимедиа иловаларини ишлаб чиқарувчиларга мантиқий урғулардан фойдаланиш тавсия этилади. Таълим олувчининг диққатини маълум бир объектга жалб қилишга йўналтирилган усуллар мантиқий урғулар дейилади. Мантиқий урғуларнинг руҳий таъсири таълим олувчи томонидан бош объектни топишга сарфланадиган вақтнинг камайиши ва диққатни шу объектга жалб қилиш билан боғлиқ. Мантиқий урғуларни яратиш учун аксарият ҳолларда қуйидаги усуллар тез- тез ишлатилади: асосий объектни янада ёрқинроқ ранг билан тасвирлаш, ўлчамини, ёрқинлигини, жойлашувини ўзгартириш ёки шуъла таратувчи ранг билан ажратиш. Мантиқий урғуни сон жиҳатидан унинг интенсивлиги билан баҳолаш мумкин. Интенсивлик объект ранги ва ёрқинлигининг фонга нисбатан мутаносиблигига, объектнинг нисбий ўлчамлари тасвир фонидаги предметлар ўлчамига нисбатан ўзгаришига боғлиқ. Янада ёрқинроқ ёки контрастлироқ ранглар билан белгилаш яхшироқ ҳисобланади, ўлчамини ёки ёрқинлигини ўзгартириш, шуъла таратувчи ранг билан ажратиш унчалик яхши чиқмайди. 246 2.1. МУЛЬТИМЕДИА ИЛОВАЛАРИНИНГ ТУРЛАРИ Мультимедиа иловалари қуйидагиларга бўлинади: • презентациялар; • анимацион роликлар; • ўйинлар; • видеоиловалар; • мультимедиали галереялар; • аудиоиловалар; • web учун иловалар. 1-жадвалда мультимедиа иловалари ҳақида асосий тушунчалар ва уларнинг кўринишлари тўғрисида маълумот берилган. 1-жадвал. Мультимедиа иловалари асосий тушунчалари Мультимедиа иловалари шакллари Тушунча Тақдимот/презентациялар Тақдимот (инг. presentation) – аудиовизуал воситалардан фойдаланиб кўргазмали шаклда маълумот тақдим этиш шакли. Тақдимот ягона манбага умумлашган компьютер анимацияси, графика, видео, мусиқа ва овозни ўзида мужассам этади. Одатда тақдимот маълумотни қулай қабул қилиш учун сюжет, сценарий ва структурага эга бўлади. Анимацион роликлар Анимация – мультимедиали технология; тасвирнинг ҳаракатланаётганлигини ифодалаш учун тасвирларнинг кетма-кет намойиши. Тасвир ҳаракатини тасвирлаш эффекти секундига 16 та кадрдан ортиқ видеокадрлар- нинг алмашинишида ҳосил бўлади. Ўйинлар Ўйин дам олиш, кўнгил очиш эҳтиёжларини қондириш, организмдаги зўриқишни йўқотиш ҳамда маълум малака ва кўникмаларни ривожлантиришга йўналтирилган мультимедиа иловаларидандир. Видеоиловалар Видеоиловалар – ҳаракатланувчи тасвирлар ишлаб чиқиш технологияси ва намойиши. Видео тасвирларни ўқиш қурилмалари – видеофильмларни бошқарувчи дастурлар. Мультимедиа-галереялар Галереялар – овоз жўрлигидаги ҳаракатланувчи суратлар тўплами. Аудиоиловалар Овозли файлларни ўқувчи қурилмалар – рақамли товушлар билан ишловчи дастурлар. Рақамли товуш – бу электрик сигнал амплитудасининг дискрет сонлар билан ифодаланиши. web учун иловалар web учун иловалар – бу алоҳида веб-саҳифалар, унинг таркибий қисмлари (меню, навигация в.б.), маълумот узатиш учун иловалар, кўп каналли иловалар, чатлар ва бошқалар. 247 Мультимедиа иловалари яратиш технологиясини ўрганишда уларнинг қандай яратилишини ифодаловчи сценарий ишлаб чиқилади. Бундан келиб чиқиб, ҳар бир мультимедиа иловаси турли таркибий қисмлар (турли мавзулар)дан ташкил топади, деган мантиқий хулосага келишимиз мумкин. Мультимедиа иловалари таркибини қуйидаги қисмларга бўлиш мумкин: яратилаётган мультимедиа иловаси учун мавзу танлаш, иш майдонини белгилаш (масштаб ва фон), кадрлар, қатламлардан фойдаланиш, турли шакллар символларини яратиш, дастурлаш тилида ўзгарувчилар киритиш ва скриптлар ёзиш, товушли файллар билан ишлаш, матн қўшиш, эффектлар яратиш, расмлардан фойдаланиш ва импорт қилиш, кутубхонадаги тайёр компонентлардан фойдаланиш, навигацияни яратиш, матн разметкаси тиллари ва скриптлаш тилларидан фойдаланиш. Ўз навбатида мультимедиа иловаларини қуйидаги турости турларга бўлиш мумкин. Мультимедиа иловаларининг турости турлари тўғрисидаги асосий тушунчалар 2-жадвалда келтирилган. 2-жадвал. Мультимедиа иловалар турости турларининг асосий тушунчалари Тақдимот: • Чизиқли тақдимот – мураккаб графика, видеоқўйилма, овоз жўрлигидаги ва навигация тизимига эга бўлмаган динамик ролик. • Интерфаол тақдимот – иерархик тамойиллар бўйича тузилмага келтирилган ва махсус фойдаланувчи интерфейси орқали бошқариладиган мультимедиали компонентлар тўплами. Анимация: • Кадрлар анимацияси – тасвирлар ҳаракати таассуротини берадиган суратларнинг кадрлар бўйича алмашиши. • Дастурий анимация – дастурланган амаллар кетма-кетлиги ёрдамида тасвирлар алмашадиган анимация (яъни алгоритм ва ўзгарувчилар ёрдамида). Асосий объектларни чизиш қўлда амалга оширилади ёки бирор бир коллекция ёхуд галереядан импорт қилиб олинади, шундан кейингина унда қайсидир дастурлаш тили имкониятлари ишга солинади. Ўйинлар: • Кўнгил очувчи ўйинлар – фойдаланувчига бўш вақтини ўтказишга имкон берадиган дастурлар. • Ўргатувчи ўйинлар – тақдим этилган енгил ўйин шаклида фойдаланувчига у ёки бу соҳа бўйича ўз малака ва кўникмаларини оширишга ёрдам берадиган дастурлар. Видео ўқиш қурилмалари: • Фильм кадрлари ҳаракатини шакллантириш – ҳаракат таассуротини уйғотувчи расмлар, кадрлар кетма-кетлигини, тасвирларни тайёрлаш ва жойлаштириш. • Видеотасвирлар оқимини ўқиш қурилмаси – видеооқим форматлари avi, mpeg в.б.ни ўз ичига олган ўқиш қўрилмасини шакллантириш, шундан кейингина ушбу оқимни бошқариш имконияти туғилади (масалан, видеофайлни ишга тушириш, пауза, видео бошига тез ўтиш каби248 буйруқларни ишлатиш). Мультимедиа-галереялар: • Тасвирларнинг кадрларда алмашиши – тасвирларнинг белгиланган вақт оралиғида алмашиш тартиби. • Панорама – катта очиқ майдонни эркин томоша қилишга имкон берувчи кенг ва катта пландаги манзара. • Интерфаол галерея – фойдаланувчига бошқариш имконини берадиган галерея (тасвирлар бўйича ҳаракат). Товуш ўқиш қурилмалари: • Битта овозли файл ўқиш қурилмаси – wav, mp3 ва бошқа форматдаги овозли файлни мультимедиа иловага қўшиш ва уни қайтадан эшитиш. • Турли овозли файлларни ўқиш қурилмаси – битта овозли файл ўқиш қурилмасига ўхшаш, лекин бажариш кетма кетлигини ўзгартириш имконияти қўшилган ҳолда. • Виртуал мусиқа инструментлари – ҳақиқий мусиқа инструментлари имитацияси. web учун иловалар: • Баннерлар – интернетдаги реклама характеридаги тасвир ёки матн блоки. У реклама берувчининг Веб-сайтига ёки маҳсулот ёхуд хизмат тури атрофлича баён қилинган саҳифаларга гипер мурожаатдан иборат. Баннерлар ташрифчиларни жалб этиш учун, имиджни шакллантириш ёки шу ресурсни силжитиш учун турли Интернет ресурсларда жойлаштирилади. • Маълумот узатиш иловалари (масалан, меҳмонлар китоби). Мультимедиали маҳсулот яратиш учун кўплаб техник инструментлар мавжуд. Яратувчи гиперматн саҳифаларини яратишда ишлатиладиган дастурни танлаб олиши керак. Тўлиқ функционал мультимедиа дастурларини яратишга имкон берувчи бир қатор кучли мультимедиа яратиш воситалари мавжуд. Macromedia Director, Macromedia Flash ёки Authoware Professional каби пакетлар юқори даражадаги профессонал ва қиммат воситалар ҳисобланади, шу билан бирга FrontPage, mPower 4.0, HyperStudio 4.0 ва Web Workshop Pro уларнинг оддийроқ ва арзонроқ аналоглари ҳисобланади. PowerPoint ва матн муҳаррирлари (масалан, Word) кабилардан ҳам чизиқли ва чизиқсиз мультимедиали ресурслар яратишда фойдаланиш мумкин. Borland Delphi ҳам мультимедиали иловалар ишлаб чиқиш воситаси ҳисобланади. Санаб ўтилган воситалар осон ўқиш ва тушуниш мумкин бўлган тўлиқ ҳужжатлар билан таъминланган. Албатта, яна кўплаб бошқа ишлаб чиқиш воситалари борки, саналганлар ўрнига улардан фойдаланиб ҳам бир хил натижага эришиш мумкин. Ҳозирги кунда мультимедиа иловалари яратиш технологияларини ўргатувчи автоматлаштирилган тизимлар жуда кам, уларни топишнинг иложи ҳам йўқ. Ушбу мавзуда дарслар, китоблар ва мақолалар тўпламига эга бўлган Интернет тармоғи249 саҳифалари ҳам шундай тизимларга ўхшайди. Бундай сайтларнинг асосий қисми “Мультимедиа элементлари яратиш учун flash дарслари” ёки Macromedia Directorда мультимедиа яратиш” мавзуларига йўналтирилган. Мультимедиа тақдимоти турлари Интерфаол мультимедиа тақдимоти – иерархик тамойил асосида тизимланган ва махсус фойдаланувчи интерфейси орқали бошқариладиган мультимедиа компонентлари мажмуи. Фойдаланиш мақсадидан келиб чиқиб, интерфаол тақдимотлар шартли равишда қуйидаги турларга бўлинади: корпоратив мультимедиали тақдимот; мультимедиали каталог; маҳсулот тақдимоти; ўргатувчи ёки тест дастури; эркин фойдаланишга рухсат берилган компьютерлар учун мультимедиа қобиғи; электрон нашр ёки мультимедали китоб. Чизиқли мультимедиа тақдимоти – мураккаб графика, видеоқўйилма, овоз жўрлиги таъминланган ва навигация тизимига эга бўлмаган ҳаракатли ролик. Чизиқли тақдимотлар мўлжалланишига кўра шартли равишда қуйидаги шаклларга бўлинади: стенд шаклидаги мультимедиа тақдимоти; электрон доклад ёки жўрликдаги тақдимот; sales-тақдимот; промо-ролик; интро-ролик; экран ҳимоя лавҳалари (ScreenSavers). Махсус мультимедиа ечим. Шакллантирилган сценарийлар билан мультимедиа тақдимоти Шакллантириладиган сценарийлар билан мультимедиа тақдимотларида уларни бошқариш бўйича фойдаланувчи имкониятлари сезиларли даражада кенгаймоқда. “ScenePro 2” тизими ёрдамида тақдимотга қуйидаги функционал имкониятлар жорий этилмоқда: • мультимедиа тақдимотининг дарахт шаклидаги тузилмасини шакллантириш; • сценарийларни шакллантириш – дарахтнинг ҳар бир босқичи учун тақдимотнинг мазмуний қисм(модул)ларини кўрсатиш кетма-кетлигини танлаш; • намойиш этиш учун тайёр сценарийлардан фойдаланиш; • овоз жўрликларини алоҳида бошқариш. Шакллантириладиган сценарийлар билан мультимедиа тақдимотлари ўз ичига интерфаол ва чизиқли мультимедиа иловалари имкониятларини бирлаштириши мумкин. 250 2.2. МУЛЬТИМЕДИА ИЛОВАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ ВОСИТАЛАРИ Мактабда фойдаланиладиган мультимедианинг техник ва дастурий воситалари Мактабда фойдаланилаётган мультимедиа воситалари таърифига расмий ёндашув шундан дарак берадики, ҳар хил турдаги ахборотларни таълимий фаолиятга олиб кириши мумкин бўлган ҳар қандай восита мультимедиа воситаси бўлиши мумкин. Бироқ кўп ҳолларда мультемида воситалари тўғрисида сўз борганда компьютер ва унинг атрофидаги жиҳозлар тушунилади. Шунингдек, мактабда ўқитувчилар ва ўқувчилар томонидан нафақат матнлар ёки тасвирлар учун қўлланиладиган, балки аудио- ёки тўғридан-тўғри бошқа ахборотлар билан ишлаш имконини берадиган мультимедиа воситаларини санаб ўтиш жоиздир. Турли йилларда мактаб таълимида мутахассисларни самарали тайёрлаш мақсадини кўзловчи, умумий ўрта таълим тизимида сифатли ахборот таъминотига эришишга йўналтирилган ҳар хил воситалар кириб келди. Бугунги кунда мактабларда қуйидагиларни учратиш мумкин: Овоз ёзиб олиш ва уларни тинглаш учун воситалар (электрофонлар, магнитофонлар, CDдан ўқувчилар); Телефон, телеграф ва радио алоқа воситалари ва тизимлари (телефон аппаратлари, факсимиль аппаратлари, телетайплар, телефон станциялари, радиоалоқа тизимлари); • Телевидение, радиоэшитириш (теле- ва радиоприёмниклар, ўқув телевидение ва радио, DVD) тизими ва воситалари, • оптик ва проекцион кино ва фотоаппаратуралар (фотоаппаратлар, кинокамералар, диапроекторлар, кинопроекторлар, эпидиаскоплар), • ахборотларни ва ҳужжатларни кўпайтириш ва сақлаш учун мўлжалланган полиграфия, нусха олиш, кўпайтириш ва бошқа техникалар (ротапринтлар, ксерокслар, ризографлар, микрофильмлар олиш тизими), • ахборотларни қайта ишлаш ва сақлаш, электрон кўринишини тақдим этишга мўлжалланган компьютер воситалари (компьютерлар, принтерлар, сканерлар, графиклар ҳосил қилувчи), • алоқа каналлари орқали ахборотларни узатишни таъминловчи телекоммуникацион тизимлар (модемлар, ўтказиш тармоқлари, спутник, оптик тўлқинлар, радиорелейлар ва ахборотларни узатишга мўлжалланган бошқа турдаги алоқа каналлари). Техник воситаларнинг таълим тизимига кириб келиши таълимий фаолиятда ахборотларни овозли, матнли, фото ва видео тасвирлар тарзида тақдим этиш имконини яратди. Бундай воситаларга кўп ҳолларда мураккаб техник ва технологик жиҳатлари туфайли мультимедиа воситалари сифатида қаралади. Компьютернинг таълим соҳасига кириб келиши ахборотларни қайта ишлашнинг универсал воситаси саналади. Унинг универсаллиги бир томондан ҳар хил типдаги ахборотларни қайта ишлаш251 имконига эгалиги билан белгиланса (мультимедиа ахборотла-рини), бошқа томондан бир хил типдаги ахборотлар билан бир қатор операцияларни бажаради. Шу туфайли компьютер ўзининг атрофидаги қатор воситалар билан таълимдаги мультимедиа-воситаларининг барча функцияларини таъминлаш имкониятига эга. Мактаб таълимида қўлланилаётган компьютерлар маркаси, модели, яратилган вақти ва қўлланилиши соҳасидан қатъи назар қуйидагилардан иборат умумий хусусиятга эга: • Ягона фойдаланувчи компьютер воситасидан иш жараёнида фақат бир киши фойдаланади; шундай бўлса-да, ахборотларни қайта ишлашда бир неча операцияларни бир вақтнинг ўзида қўлланиш имконияти чекланмайди; • Матн, рақамли маълумотлар, график тасвирлар, овоз ва бошқалар (мультимедиа ахборотлар)дан иборат ахборотларни қайта ишлаш, сақлаш, тақдим этиш ва узатиш имкони; • Фойдаланувчи билан ягона мулоқот тилининг мавжудлиги; • Мультимедиа қурилмаларининг ҳар хил турдаги аппаратлар билан биргаликда қўлланилиши шахсий компьютерларнинг ҳар хил типдаги ахборотларни қайта ишлаш, сақлаш, тақдим этиш ва узатиш имкониятларини оширади; • Ахборотларни қайта ишлашни махсус компьютер дастурлари орқали амалга ошириш компьютерни ҳар хил тизимли вазифалар, амалий топшириқларни ҳал этиш, инсон фаолиятини ахборотлаштириш учун йўналтиришга мўлжалланган. Мультимедиа технологияси ҳар хил турдаги ахборотларнинг мазмун ва уйғунлиги таъминланган ҳолда интеграциялашувини таъминлайди. Бу компьютер ёрдамида ҳар хил шаклдаги ахборотларни тақдим этиш имконини беради: • расмлар, чизмалар, карталар ва слайдлардан нусха олиш орқали ҳосил қилинган тасвирлар; • овоз ёзиш, овоз эффектлари ва мусиқалар; • видео, мураккаб видеоэффектлар; • анимациялар ва анимацияли имитациялар. Ўз навбатида замонавий компьютер мультимедиа воситалари жадал ривожланаётган компьютер телекоммуникациялари билан боғлиқ. Барча компьютер тармоқларида эълон қилинган ахборот ресурслари амалий жиҳатдан мультимедиа ресурслари саналади. Аксарият мультимедиа ресурслари ва технологиялар телекоммуникацион тартибда ишлашга мўлжалланмоқда. Мактабда мультимедиа ресурслари ва технологияларидан фойдаланишда телекоммуникация тармоқларини қўллаш бир қатор имкониятларни юзага чиқаришга олиб келмоқда: • ўқув-услубий мультимедиа ахборотларига кириш имконини кенгайтиради; • ўқувчиларда коммуникатив малакаларни, муомала маданиятини, мультимедиа ахборотларини излаш уқувини шакллантиради; • тезкор маслаҳат ёрдамини ташкил этади; • мустақил таълим олиш учун индивидуал таълим базасини ривожлантиради; • аниқ вақт бирлигида виртуал ўқув машғулотлари (семинарлар, маърузалар) ўтказилишини таъминлайди; • масофавий таълимни ташкиллаштиради; • ҳамкорликдаги тадқиқот лойиҳаларини ташкил этишни уюштириш; • илмий тадқиқот фаолиятини моделлаштириш; • ўқитувчиларнинг тармоқдаги ўзаро ҳамжамиятини шакллатириш; • ўқувчиларнинг тармоқдаги уюшмасини шакллантириш. 252 2.3. МУЛЬТИМЕДИА ИЛОВАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ БОСҚИЧЛАРИ Мультимедиа иловаларини ишлаб чиқиш бир неча босқичда амалга оширилади, улардан асосийлари қуйидагилар: 1. Режалаштириш. 2. Элементларни ишлаб чиқиш. 3. Дастурий таъминот. 4. Текшириш. 5. Эълон қилиш. 6. Реклама. 7. Кузатув. Ушбу босқичларда бажариладиган ишларни кўриб чиқамиз. Режалаштириш. Режалаштириш босқичида қуйидаги саволларга жавоб топилиши керак: 1. Мультимедиа иловаси нима учун мўлжалланган? 2. Мультимедиа иловаси қайси аудиторияга йўналтирилган? 3. Мультимедиа иловасига қандай маълумот жойлаштирилади? 4. Аудитория (фойдаланувчилар) билан қайта алоқа қай тартибда амалга оширилади? Элементларни ишлаб чиқиш. Ушбу босқичда мультимедиа иловасини дастурий маҳсулот сифатида амалга ошириш ишлари бажарилади. Улар қуйидагиларни ўз ичига олади: 1. Навигация тизимини ишлаб чиқиш. 2. Тақдимот учун WEB сайт ёки слайдларнинг дизайнини ишлаб чиқиш (мультимедиа иловаларини жорий этишнинг ҳар икки ҳолати учун ҳам кейинги ўринларда “саҳифа” деб юритилади). 3. Саҳифаларни тўлдириш учун матн ва кўргазмали материалларни тайёрлаш (жадваллар, графиклар, расмлар ва бошқалар). Дастурий таъминот. Ушбу босқич мультимедиа иловаси саҳифаларини яратишни ўз ичига олади. Текшириш. Мультимедиа иловасини яратишнинг асосий босқичларидан бири уни текшириш ҳисобланади. Текшириш жараёнида мультимедиа иловасининг тўғри ишлаши текширилади, жумладан: • Гипермурожаатларнинг тўғри ишлаши. • Матн ва кўргазмали материалларда хатоларнинг мавжуд эмаслиги. • Мультимедиа иловаси саҳифалари бўйлаб навигациянинг қулайлиги. • Почта ва бошқа шаклларнинг тўғри ишлаши (WEB-сайт учун). • График файлларни юклашнинг тўғрилиги (WEB-сайт учун). • Сайтнинг турли браузерларда тўғри ишлаши (WEB-сайт учун). 253 Мультимедиали педагогик мастер шаблон нашр қилиш. Текшириш босқичи тамомлангандан кейин WEB-сайт провайдер серверига жойлаштирилиб, интернетда нашр қилинади ва яна қайтадан текширувдан ўтказилади. Мультимедиа иловаси рекламаси (WEB-сайт учун) WEB-жамият янги эълон қилинган мультимедиа иловаси ҳақида билиши учун сайт адреси ва веб-сайтга жойлаштирилган материаллар ҳақида аннотация орқали хабардор қилиш керак. Бунинг учун қуйидаги имкониятлардан фойдаланилади: • Веб-сайт манзилини хатга, ташриф қоғозига, брошюраларга, бюллетенларга, буклетларга, махсус компьютер нашрларига, интернет ресурсларининг “Сариқ саҳифалар” сонларига ва бошқа нашрларга киритиш. • Машҳур излаш сайтларида веб-сайтни рўйхатдан ўтказиш. • Веб-сайтларда ишорат (ссылка) жойлаштириш. • WEB-сайт рекламаси учун баннерлардан фойдаланиш. Кузатиб бориш (WEB-сайт учун). Веб-сайтга мурожаатлар унинг нашр этилиши ва рекламасидан сўнг сезиларли даражада унга жойлаштирилган маълумотларнинг фойдалилиги, янгилиги ва актуаллиги билан белгиланади. Веб-сайт имиджини сақлаб туриш учун ундаги маълумотларни доимий янгилаб бориш тавсия этилади, акс ҳолда сайтнинг потенциал ташрифчилари унга қайта кирмаслиги эҳтимоли юқори (бутунжаҳон ўргимчак тўрида неча йиллардан буён янгиланмаган сайтлар ҳам мавжудлигини таъкидлаймиз). Технологик босқичларни амалга ошириш чизмаси. Технологик босқичлар мазмуни таҳлили шуни кўрсатадики, бир қатор ишлар ва, асосийси, бу ишларнинг натижаси педагогик мультимедиа мастер-шаблони, намойиш шаклига боғлиқ эмас. Буни қуйидаги чизма кўргазмали равишда намоён қилади. Чизмада Веб-сайтлар учун махсус бўлган “Публикация”, “Реклама”, “Кузатиб бориш” босқичлари йўқ. Технологик босқичлар бажарилиши кетма-кетлиги. 254 3. МУЛЬТИМЕДИАНИ ТАЪЛИМДА ҚЎЛЛАШ. 3.1. Мультимедиани таълимда қўллашнинг асосий афзалликлари. Талаб даражасида тўғри ишлаб чиқилган мультимедиа материаллари матнли ахборотга қараганда бирмунча илғор усул бўлиб, ўқувчиларда аниқ ва самарали ментал модель (тасаввур) шаклланишига ёрдам беради. Ўтказилган комплекс тадқиқот натижаларига кўра (Shephard – Шепард) тўғри ишлаб чиқилган мультимедиа материалларининг афзалликлари қуйидагилардан иборат: 1. Муқобил истиқболлар 2. Фаол иштирок 3. Тезкор таълим олиш 4. Билимларни хотирада сақлаш ва қўллай олиш 5. Муаммоларни ечиш ва қарор қабул қилиш кўникамалари 6. Тизимли равишда тушуна бориш 7. Юқори даражадаги тафаккур 8. Мустақиллик ва эътиборлилик 9. Ахборотлар кетма-кетлиги ва тезлигини (темп) бошқариш 10. Қўллаб-қувватлаш ахборотларидан фойдаланиш имкониятлари 1-расм: Матн ва видеонинг онлайн усулидаги тренинг жараёнида бирга ишлатилиши. Мультимедиа материалларининг потенциал афзалликлари ҳақида Мейер (Mayer) ҳам айтиб ўтган. Тингловчига видео ва аудио ахборотларни қабул қилиш имкониятини яратган ҳолда, алоҳида олинган ушбу имкониятларнинг ҳар биридан ҳам кўра мультимедианинг маълум устунлиги мавжуд. Ушбу иккита ахборотни қабул қилиш каналларининг бир-биридан кескин фарқ қилишига қарамасдан, уларнинг мультимедиадаги комбинацияси жуда ҳам муваффақиятли чиққан, чунки бунда иккала тизимнинг ҳам афзалликларидан самарали фойдаланилади. Матн ва графика ўртасидаги алоқалар мавзуни чуқурроқ тушунишга ва ментал модел (тасаввур)нинг яхшироқ шаклланишига кенг имкониятлар яратади. 255 1-расмда Learning Peaks фирмаси томонидан ишлаб чиқилган, сотув бўйича онлайн усулидаги тренинг экрани кўрсатилган. Ушбу мисолда экраннинг ўнг тарафидаги матнда, видеода кўрсатилаётган жараёнга қисқача шарҳ бериб ўтилган. Мультимедианинг самаралилик принципларига кўра (Мейер бўйича), таълимнинг муваффақиятлилигини ошириш учун тасвир ва шарҳловчи матн бир-бирига ёнма-ён жойлашган бўлиши зарур. Қуйидаги Хеде ва Хеде (Hede and Hede) моделида мультимедиа ресурслари воситасида ўқитиш жараёнига таъсир этувчи омиллар ва уларнинг ўзаро таъсири таърифланган (2-расм). 2-расм: Мультимедианинг таълимга таъсирини таърифловчи модель. 2-расмдаги матн блоклари (юқоридан пастга): Видео (матн, расм, видео, анимация) Аудио (сухандон овози, йўриқномалар, репликалар, мусиқа) Диққат. Ишчи хотира (маълумотларга ишлов бериш) (модал эффектлар, иккилик кодлаш, когнитив қайта юклаш, такрорлаш, когнитив уланиш) Давомли хотира (меъёрий талабларга оид билимлар, шартли билимлар, жараёнга оид билимлар) Ўқитиш. – доира ичида: Ўқувчиларни (ўқув жараёнини) бошқариш (вазифа учун вақт, ўзаро фаоллик, навигация) Мотивация (ташқи, ички). Ўқитиш стили (юзаки/чуқур, ташқи омилларга боғлиқ/ташқи омилларга боғлиқ эмас, фаол/суст, визуал/вербал, “Колб”нинг 4 стили). Когнитив жалб этиш.256 Салоҳият (умумий, специфик) Рефлекция. Ушбу модель ишлаб чиқарувчиларга қайси омиллар мультимедианинг таълим жараёни учун у ёки бу даражада самарали бўлишини ҳисобга олишда ёрдам беради. Лайо (Liao)нинг мета-таҳлили мультимедиа ресурсларисиз ўқитиш натижаларининг тўлақонли бўлмаслиги ва ушбу номукаммаллик моделнинг кўпгина омиллари бўйича юз бериши мумкинлигини кўрсатди. Мультимедиа ресурсларининг самаралилигига Хеде ва Хеде моделида келтирилган омиллардан ҳар қайсисининг таъсир этиши мумкинлиги боис, Лайонинг хулосалари умумий педагогик дизайннинг қанчалик муҳимлигини кўрсатмоқда. Таъкидлаш мумкинки, мультимедиа ресурслари таълим жараёнига жуда ҳам ижобий таъсир кўрсатади, лекин ушбу ресурсларни яратишга эътибор билан ёндашиш зарур. Таълим жараёнида мультимедиа қандай ишлайди? Самарали ишлаб чиқилган таълим муҳити (шу жумладан, мультимедиали таълим муҳити) қуйидаги 4 та элементни ўз ичига қамраб олади: 1. Ахборотларни акс эттириш. 2. Ишни нимадан бошлаш ва қандай давом эттириш бўйича қўлланма. 3. Тушуниш ва хотирада сақлаб қолиш учун машқлар. 4. Ўтилганларни такрорлаш ёки кейинги босқич (қадам)га ўтиш зарурлигини аниқлаш учун ўзини баҳолаш. Ушбу тўртта элемент 3–5 расмларда акс эттирилган. 3-расм: Ахборотни тақдим этиш учун ишлатилган матн ва графика. 257 4-расм: Ишни бошлаш бўйича қўлланмани акс эттириш учун фойдаланилган матн ва графика. 5-расм: Машқларни бажариш ва ўзини баҳолаш учун фойдаланилган материаллар. Ушбу тўртта элемент электрон ўқув ресурсларидан фойдаланган ҳолдаги таълимда ёки анъанавий таълим турлари билан бўлган комбинацияларда ишлатилиши мумкин. Элементларнинг барчасини мультимедиасиз ишлатиш мумкинлигига қарамасдан, мультимедиада ушбу элементлардан фойдаланиш уларни янада самаралироқ ва муҳимроқ қилади. Мейернинг тадқиқотларидан маълумотларни келтиришдан мақсад, агар қуйидаги принципларга риоя қилинса, ахборотларни хотирада сақлаб қолишга ва узатишга мультимедиа қандай таъсир этишини кўрсатишдир. Ушбу принциплар ўз аввалини ишчи хотиранинг чегараланганлиги ҳақидаги фикрлар ва узоқ муддатли хотирада кодлаш принциплари тўғрисидаги илм-фан тасаввурларидан бошлаган. 258 Тамойил Тавсифи Мультимедиа Матн ва графикадан фойдаланган ҳолдаги таълим фақатгина матндан фойдаланган ҳолдаги таълимдан яхшироқ. Фазовий боғлиқлик Матн ва графикадан фойдаланган ҳолда олиб борилаётган таълимда графиканинг ва изоҳловчи матннинг ёнма-ён жойлаштирилиши мақбул. Вақт бўйича боғлиқлик Матн ва графикадан фойдаланган ҳолда олиб борилаётган таълимда графика ва изоҳловчи матннинг экранда биридан сўнг бири эмас, балки бир вақтнинг ўзида акс эттирилиши яхшироқ. Мантиқийлик Таълим жараёнида матн, графика ёки овозларнинг ҳаддан зиёд ортиқ бўлмаганлиги маъқул. Модаллик Таълим жараёнида экрандаги анимациянинг матн билан изоҳланишидан кўра сухандон овози билан шарҳланиши яхшироқдир. Ҳаддан зиёд ортиқлилик Таълим жараёнида экрандаги анимациянинг ҳам сухандон овози, ҳам матн билан изоҳланишидан кўра фақат сухандон овози билан шарҳланиши яхшироқ. Хусусий фарқлари Ушбу тамойилларнинг самараси ўқувчиларга юқори даражадаги билимларни беришдан кўра бошланғич билимларни беришда ҳамда ҳудудий жиҳатдан бир- бирига яқин жойлашган ҳудуд ўқувчиларидан кўра бир- биридан жуда ҳам олисда жойлашган ўқувчиларни ўқитишда сезиларли даражада намоён бўлади. 1-жадвал: Мейер бўйича мультимедианинг самаралилиги тамойиллари. Мультимедиа дастурлари орқали ўқитиш ўқув материалининг мазмуний компонентларини кенг кўламда тизимга келтиришга кўмаклашади, таълим олувчиларга таълимнинг тўлиқ ёки қисқартирилган вариантларини эркин танлаш ва ўтиш имконини беради. Таълим воситаларининг янги шакли нафақат мулоқот, ахборотларни узатиш учун янги имкониятларнинг вужудга келишига, балки анъанавий таълим ва маълум оммавий ахборот воситалари билан таққослаганда замонавий маданиятда ўзгача ўрин олган янги муаммоларнинг, ечимларнинг, янги кесишиш нуқталарининг вужудга келиши учун ҳам имкониятлар яратади. Педагогика фани тажрибалари ва амалиётининг шахсга йўналтирилган таълим моделига диққати кўп жиҳатдан илмий қарашлари марказида инсонга урғу берилувчи фалсафий қарашлар тараққиёти билан боғланган. Шахсга йўналтирилган таълим шундай таълимки, у: • Таълим олувчига йўналтирилган ва унга таълим жараёнининг энг асосий қадрияти сифатида эътибор қаратилган; • Таълим олувчининг шахсий сифатларини намоён қилишга ва шакллантиришга, тафаккурини ривожлантиришга, унинг ижодкор, фаол ва ташаббускор шахс сифатида етилишига, ўрганишга бўлган ва маънавий259 эҳтиёжларини қониқтиришга; уларнинг зеҳнини, коммуникатив ва ижтимоий қобилиятларини, ўзини ўзи камол топтириш ва ўз устида ишлаш кўникмаларини ривожлантиришга қаратилган шароитларни яратишга кўмаклашади; • янги ижтимоий шароитларга мослашувчанлик, янги ихтисос олишга ва билимларни мустақил ўзлаштиришга қобилиятли мутахассисларга бўлган жамият эҳтиёжларини таъминлашга йўналтирилган. Мультимедиа воситаларини таълимда қўллаш қуйидагиларга имконият яратади: • таълимнинг гуманизациялашувини таъминлаш; • ўқув жараёнининг самарадорлигини ошириш; • таълим олувчининг шахсий фазилатларини ривожлантириш (ўзлаштирганлик, билимга чанқоқлик, мустақил таълим олиш, ўзини ўзи тарбиялаш, ўзини ўзи камол топтиришга қаратилган қобилиятлилик, ижодий қобилиятлари, олган билимларини амалиётга қўллай олиши, ўрганишга бўлган қизиқиши, меҳнатга бўлган муносабати); • таълим олувчининг коммуникатив ва ижтимоий қобилиятларини ривожлантириш; • компьютер воситалари ва ахборот электрон таълим ресурслари ёрдамида ҳар бир шахснинг алоҳида (индивидуал) таълим олиши ҳисобига очиқ ва масофавий таълимни индивидуаллаштириш ва дифференциялаш имкониятлари сезиларли даражада кенгаяди; • таълим олувчига фаол билим олувчи субъект сифатида қараш, унинг қадр- қимматини тан олиш; • таълим олувчининг шахсий тажрибаси ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш; • мустақил ўқув фаолиятини олиб бориш, бунда таълим олувчи мустақил ўқиб ва ривожланиб боради; • таълим олувчиларда, ўзларининг касбий вазифаларини муваффақиятли бажариш учун ҳозирги тез ўзгарувчан ижтимоий шароитларга мослашувига ёрдам берадиган замонавий таълим технологияларидан фойдаланиш кўникмаларини ҳосил қилиш. Мультимедиа воситалари ёрдамида шахсга йўналтирилган таълимни амалга ошириш жараёни замонавий, кўптармоқли, предметга йўналтирилган мультимедиали ўқув воситаларини ишлаб чиқишни ва фойдаланишни талаб этади. Улар таркибига кенг маълумотлар базаси, таълим йўналиши бўйича билимлар базаси, сунъий интеллект тизимлари, эксперт-ўргатувчи тизимлар, ўрганилаётган жараён ва ҳодисаларнинг математик моделини яратиш имконияти бўлган лаборатория амалиётлари киради. Таълим олувчиларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш ва уларнинг манфаатдорлигини (мотивациясини) оширишга кўмаклашиш имкониятларига кўра, шунингдек, ҳар хил турдаги мультимедиали ўқув ахборотларининг уйғунлашуви, интерфаоллик, мослашувчанлик сифатларига кўра мультимедиа фойдали ва маҳсулдор таълим технологияси ҳисобланади. Интерфаолликнинг таъминланиши ахборотларни тақдим этишнинг бошқа воситалари билан таққослаганда рақамли мультимедианинг муҳим ютуқларидан ҳисобланади. Интерфаоллик таълим олувчининг эҳтиёжларига мос равишда260 тегишли ахборотларни тақдим этишни назарда тутади. Интерфаоллик маълум бир даражада ахборотларни тақдим этишни бошқариш имконини беради: таълим олувчилар дастурда белгиланган созловларни индивидуал тарзда ўзгартириши, натижаларини ўрганиши, фойдаланувчининг муайян хоҳиши ҳақидаги дастур сўровига жавоб бериши, материалларни тақдим этиш тезлигини ҳамда такрорлашлар сонини белгилаши мумкин. Лекин мультимедиадан фойдаланишда бир қатор жиҳатларни эътиборга олиш муҳим. Мультимедиада тақдим этилаётган ўқув материаллари тушуниш учун қулай бўлиши, замонавий ахборотлар ва қулай воситалар орқали тақдим этилиши талаб қилинади. Мультимедиа технологияларининг барча имкониятларини тўлиқ очиб бериш ва улардан самарали фойдаланиш учун таълим олувчиларга салоҳиятли (компетентли) ўқитувчининг кўмаги зарур бўлади. Дарсликлардан фойдаланилгандаги сингари, мультимедиа воситаларини қўллашда ҳам таълим стратегияси таълим жараёнида ўқитувчи нафақат ахборотларни тақдим этиш, балки таълим олувчиларга кўмаклашиш, қўллаб- қувватлаш ва жараённи бошқариб бориш билан шуғуллангандагина мазмунан бойитилиши мумкин. Одатда, чиройли тасвирлар ёки анимациялар билан бойитилган тақдимотлар оддий кўринишдаги матнларга қараганда анча жозибали чиқади ва улар тақдим этилаётган материалларни тўлдирган ҳолда зарурий эмоционал даражани таъминлаб туриши мумкин. Мультимедиа воситалари ҳар хил таълим йўналишлари (стиллари) уйғунлигида қўлланилиши ва таълим олиш ҳамда билимларни қабул қилишнинг турли руҳий ва ёшга доир ҳусусиятларига эга бўлган шахслар томонидан фойдаланилиши мумкин: айрим таълим олувчилар бевосита ўқиш орқали, баъзилари эса эшитиб идрок этиш, бошқалари эса (видеофильмларни) кўриш орқали таълим олишни ва билимларни ўзлаштиришни хуш кўрадилар. Интерфаол мультимедиа технологиялари академик эҳтиёжга эга бўлган таълим олувчига ноанъанавий қулайлик туғдиради. Хусусан, эшитиш сезгисида дефекти бор таълим олувчиларда фонологик малакалар ва ўқиш малакалари ўсишига, шунингдек, уларнинг ахборотларни визуал ўзлаштиришларини таъминлайди. Нутқи ва жисмоний имконияти чекланганларда эса воситалардан уларнинг индивидуал эҳтиёжларидан келиб чиқиб фойдаланишга имкон беради. Мультимедиа воситалари таълим беришнинг самарали ва истиқболли қуроли (инструментлари) бўлиб, у ўқитувчига анъанавий маълумотлар манбаидан кўра кенг кўламдаги маълумотлар массивини тақдим этиш; кўргазмали ва уйғунлашган ҳолда нафақат матн, графиклар, схемалар, балки овоз, анимациялар, видео ва бошқалардан фойдаланиш; ахборот турларини таълим олувчиларнинг қабул қилиш (идрок этиш) даражаси ва мантиқий ўрганишига мос равишда кетма-кетликда танлаб олиш имкониятини яратади. 261 Мультимедиа воситаларини таълимда қўллашнинг асосий муаммолари ва камчиликлари. Таълимда мультимедиа воситаларидан фойдаланишнинг умумий бўлган бирмунча салбий тарафлари ҳам мавжуд. Улар жумласига диққатнинг бўлиниши, материалларни яратишдаги мураккабликлар, вақтнинг кўпроқ талаб этилиши, дастурий таъминот ва техника воситаларини созлаш ва фойдаланишда вужудга келадиган муаммолар, ахборотларни компьютер экранидан ўқиш жараёнидаги қийинчиликлар ва бошқа жиҳатлар киради. Диққатнинг бўлиниши. Ахборотларни тақдим этишнинг мураккаб усулларидан фойдаланиш аксарият ҳолларда ҳар хил номутаносибликлар туфайли таълим олувчилар диққатини ўрганилаётган асосий мавзудан чалғитиши мумкин. Мультимедиа воситаларида тақдим этилаётган катта ҳажмдаги маълумотлар, турли ҳавола (ссылка) ва шу кабилар дарс жараёнида ўқувчи диққатини бўлиши мумкин. Ўқув материалларини яратишдаги мураккабликлар. Мультимедиа воситаларининг аудио, видео, график ва бошқа элементларини яратиш анъанавий матн кўринишидаги материалларни яратишдан анча мураккаб. Вақтнинг кўпроқ талаб этилиши. Мультимедиали материалларни мустақил равишда яратиш сингари мультимедиадан таълим олувчи сифатида фойдаланиш ҳам бирмунча кўпроқ вақт сарфланишини талаб этади. Айниқса, мультимедиали таълим воситаларини яратиш учун кўп вақт ва диққат керак бўлади. Дастурий таъминот ва техника воситаларини созлаш ва фойдаланишда вужудга келадиган муаммолар. Мультимедиали таълим воситаларидан самарали фойдаланишни таъминлаш учун дастурий таъминот ва техника воситалари талаб даражасида созланган бўлиши зурур. Бунда мультимедиали таълим материалларини тақдим этиш жараёни матнларни таҳрирлаш ва акс эттиришнинг оддий воситаларига қараганда янада юқори сифат ва кенг имкониятлар талаб этади. Ахборотларни компьютер экранидан ўқиш жараёнидаги қийинчиликлар. Компьютер экранидан ахборотларни ўқиш қоғозга чоп этилган ахборотларни ўқишга қараганда ноқулайроқ. Тўлиқ ўқиб чиқишни талаб этадиган катта ҳажмдаги матнли ахборотларни, шунингдек, газета, китоб ва журналларни қоғозда чоп этилган вариантда ўқиш бирмунча қулай. Аксарият ҳолларда мультимедиа воситаларида зарур ахборотларни топиш ва уни қоғозга чоп этиб олиш учун маълумотларни қидириш қуроли тақдим этилади. 262 3.2. МУЛЬТИМЕДИАНИ ТАЪЛИМДА ҚЎЛЛАШ СОҲАЛАРИ Ҳозирги кунда ўқув жараёнини такомиллаштириш ва қўллаб-қувватлаш учун ишлаб чиқилган кўпгина компьютер дастурлари мавжуд. Улардан баъзилари таълим жараёнига доимий равишда татбиқ этилмоқда. Улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: • автоматлаштирилган ўқув тизимлари; • эксперт ўргатиш тизимлари; • ўқув маълумотлари базаси; • билимлар базаси; • мультимедиа тизимлари; • виртуал воқелик тизимлари; • таълим компьютер телекоммуникация тармоқлари. Автоматлашган ўқитиш тизими (АЎТ) – таълим олувчи билан фаол диалог тарзидаги таъсирни ташкил этишга мўлжалланган дастурий-техник ва ўқув-услубий воситалар (диалогнинг дидактик ва психологик аспектлари) мажмуаси. Диалог АЎТ ва фойдаланувчи орасидаги ўзаро таъсирлашув воситаси ҳисобланади. Таълим олувчи тизимдан иш режимини белгилаб олиб, материалнинг ўрганиш усулини танлаб, жавобларни тизимга киритади. АЎТ материалларни ўрганиш усулларини ва йўлларини танлайди ва таълим олувчининг жавобларини талқин этиб беради, таълим жараёнининг бориш тартибини танлайди. Ўқув маълумотлар базаси ва билимлар базаси берилган синф ўқув топшириқларини маълумотлар ва танлашни амалга ошириш, саралаш учун мультимедиа тўплами шакллантиришни тақозо этади. Билимлар базасини фаннинг асосий тушунчалари, топшириқлар, уларнинг ечими, машқлар ва усуллар мажмуаси, таълим олувчи йўл қўйиши мумкин бўлган хатолар ва уларнинг олдини олиш учун маълумотлар ташкил қилади. Эксперт ўргатиш тизимлари (ЭЎТ) маълум соҳадаги билимларни ўз ичига олади. Мультимедиали воситаларни ишлаб чиқиш ва ўқув жараёнига жорий этиш қуйидаги инструментал воситаларнинг кенг таклифи етишмаслиги сабабли қийинлашмоқда: • ўқув жараёнини бошқариш қисми тизими; • ўқув топшириқларини шакллантириш қисми тизими; • ўқув масалаларни ечиш воситаси; • ўқувчиларнинг хатоларини ташхис этиш воситалари. ЭЎТни лойиҳалаштириш ва ишлаб чиқиш махсус инструментал воситалар асосида амалга оширилиши мумкин. Бундай воситаларнинг амалий фойдаси қуйидагилардан иборат: 263 • турли таълим соҳаларида қўйилган талаб ва чегараларга жавоб берадиган ЭЎТни ишлаб чиқиш муддати ва нархининг қисқариши; • дастурлаш соҳасида касбий малакага эга бўлмаган фойдаланувчи томонидан ҳам ЭЎТда ўқув жараёнини бошқариш; • кўп жиҳатли ва формаллаштириш қийин бўлган ўқув жараёни самарадорлигини фойдаланувчи томонидан қўйиладиган турли шартларда таҳлил қилиш; • тармоқ тузилмага эга бўлган ЭЎТни яратишда ишлаб чиқиш муддати ва қийматини қисқартириш ҳамда компьютер имкониятларидан самарали фойдаланиш. Билимларнинг икки тури фарқланади: декларатив билимлар, яъни турли хил факт, ҳодиса ва қонуниятлар ҳақидаги билимлар ва процедурали билимлар, масалаларни ечиш кўникмаси. Процедурали билимлар фаол амалий машқлар орқали декларатив билимлар асосида шаклланади. Шу билимларнинг мавжудлиги малакали мутахассис (эксперт)ларни янги ўрганганлардан фарқлайди. Декларатив билимларни ўргатишнинг компьютер тизимлари анчадан бери қўлланиб келинмоқда, уларнинг сифати эса замонавий гипертекст ва мультимедиа технологиялари ҳисобига юқори даражага кўтарилган. Маълум қийинчиликлар иккинчи турдаги билимларни узатиш билан боғлиқ, чунки бунинг учун экспертнинг процедурали билимларига асосланган ва масала ечишни ўргатишга имкон берадиган муҳит зарур. Бу каби тизимларни алгебра ва геометриянинг одатий масалаларини ечиш каби формаллашган соҳалар учун яратиш муаммо эмас, бу ҳолда эксперт- математик тўғри ечимга олиб келадиган идеал стратегияни кўрсатиши мумкин. Унчалик аниқланмаган билим соҳаларида эса ҳолат мутлақо бошқача. Бу эса нафақат анъанавий маълумотларга ишлов бериш услубларига асосланган, балки билимлар омбори – муаммо соҳасидаги объектлар ва уларнинг ўзаро алоқасини маълум формаллаштириш қоидаси (услуби) ёрдамида акс этувчи билимлар бирлигини яратиш ва ундан фойдаланиш услубларига асосланган дастурий тизимлар ишлаб чиқиш заруратини юзага келтирди. Янги ахборот технологияли компьютер тизимлари – қарор қилишни қўллаб- қувватлаш тизимлари (ҚҚҚҚТ) – фойдаланувчиларга тузилмаси аниқ бўлмаган соҳаларда ёрдам кўрсатиш учун мўлжалланган. Улар ёрдамчи вазифани бажариб, фойдаланувчининг қобилиятларини кенгайтиради, лекин ечим топиш жараёнида субъектив фикр ҳисобга олиниши талаб этилганлиги сабабли тўлиқ формаллаштирилиши ва компьютер орқали амалга оширилиши мумкин бўлмаган ҳолларда фойдаланувчи фикри ва қарори ўрнини босмайди. Қарор қилишни қўллаб-қувватлаш мультимедиали тизимларидан амалиётда энг кенг фойдаланиладиган соҳа – бу бошқариш фаолиятининг турли шакллари учун режалаштириш ва таҳмин қилиш. ҚҚҚҚТ одатда маълумотлар базаси, турли хилдаги маълумотларни қайта ишлаш ва тақдим этиш воситалари, фойдаланувчи билан мулоқотни амалга ошириш воситалари ва математик дастурлаш, статистик таҳлил, ўйинлар назарияси, қарор қабул қилиш назарияси услублари ва моделлари ҳамда тизимнинг мослашиш имкониятлари ва ўзлаштиришни таъминлайдиган эвристик услублар мажмуаларини ўз ичига олади. Сўнгги йигирма йил давомида таълим жараёни учун мўлжалланган эксперт тизимларини яратиш ва фойдаланиш соҳасида интеллектуал тизимлар бўйича мутахассислар томонидан фаол тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Бундай ўқув264 тизимларининг “экспертлиги” уларда таълим бериш методикаси бўйича билимларнинг мавжудлигидан иборат, бу ўқитувчиларга таълим бериш, ўқувчиларга эса таълим олишга ёрдам беради. Аммо ҳозирги кунга қадар ишлаб чиқилган тизимлар аксарият ҳолларда ўқувчи билан мулоқотни ташкил этишда чекланган услублардан фойдаланади, иш жараёни ҳам аниқ тушунтирилмайди. Эксперт ўқув тизимларининг пайдо бўлиши ўқув жараёнида мультимедиали воситалардан фойдаланиш соҳасидаги мавжуд ёндашувларни қайта кўришни талаб этади. Ўқув маълумотлар базалари ва билимлар омборлари – маълум синф ўқув масалалари учун мультимедиали воситалар тўпламини тайёрлаш ва уларда мавжуд бўлган маъмотларни танлаш, саралаш, таҳлил қилиш ва қайта ишлаш имконини беради. Билимлар омборларида фан соҳасидаги асосий тушунчалар тавсифи, масалаларни ечиш стратегияси ва тактикаси, машқлар ва мисоллар мажмуи, йўл қўйилиши мумкин бўлган асосий хатолар рўйхати ва уларни бартараф этиш учун маълумотлар келтирилади. 265 3.3. ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМАЛАРИ ЯРАТИШДА МУЛЬТИМЕДИАНИ ҚЎЛЛАШ Бугунги кунда энг оммабоп мавзу – мультимедиа лойиҳасини яратиш. Бу ерда ҳар ким ўзининг бор ижодий ўзига хослигини, ақл-заковатини, билимини, нозик дидини намоён қилиши мумкин. Афсуски, тақдимот тайёрлаш ва маълумотлар базаси яратиш билимларига эга бўлмасдан мультимедиали лойиҳа тайёрлаб бўлмайди, шунга қарамасдан махсус дастурий воситалар борки, уларнинг ишлаш технологиясини ўрганиб, кўпфункцияли ишлаш воситаларига эга бўлиш мумкин. Биз сизга намунали дастурий воситалар ёрдамида амалда шундай қилишни ўргатамиз. Воситаларни қандай ўзлаштиришингиз эмас, балки мультитимедиа маҳсулотини яратиш технологиясининг ўзи муҳим ҳисобланади. Мультимедиа маҳсулоти ўзи нима? Бу ҳужжатли фильмга жуда ўхшаш, фақат компьютерда мавжуд маҳсулот. Бу ерда мусиқа, ранг эффектлари, ҳаракат (анимация), овоз бор. Мультимедиа маҳсулотида асосий нарса нима? Ҳар бир фильмда бўлгани каби бу – сценарий. Сиз бир вақтнинг ўзида ҳам сценарист, ҳам режиссёр, ҳам рассом, ҳам оператор бўлишингиз керак. Фақатгина ўз мавзусини ўйлаб топиш эмас, балки уни компьютер экрани майдонига мос равишда қисмларга бўлиб тақдим этишни ҳам ўрганиш керак. Сиз режиссёр ва рассом сифатида ҳар бир кадр безаги ва уларнинг ўзаро алоқасини ўйлаб топишингиз керак. Алоҳида слайдлар, фрагментлар, маълумотлар базалари яратиш бўйича олдиндан кўп ишлаш талаб қилинади. Фақат шундан кейингина аввалдан тайёрланган барча фрагментларни бирлаштиришга киришиш мумкин. Компьютердаги энциклопедиялар, электрон дарсликлар, дам олиш ва билим олиш учун зарур дастурлар ва бошқалар ҳақида гап кетганда ҳозирги вақтда асосан мультимедиа маҳсулоти яратишга катта эътибор қаратилмоқда. Мультимедиа маҳсулоти ўзи нима? Биринчидан – фойдаланувчига албатта интерфаолликни тақдим этадиган, яъни инсон ва компьютер ўртасида командалар ва жавоблар алмашинувини таъминлаб, диалог муҳитини яратадиган дастурий маҳсулот. Иккинчидан, турли видео ва аудио эффектлар ишлатиладиган муҳит. У томошабинга ўзича у ёки бу сценарийни танлаш имконини берувчи видеофильмни жуда эслатади. Мультимедиа маҳсулоти – таркибига мусиқа таралиши, видеоклиплар, анимация, картиналар ва слайдлар галереяси, турли маълумотлар базалари ва бошқалар кириши мумкин бўлган интерфаол, компьютерда ишланган маҳсулот. Мультимедиа маҳсулотларини қуйидагиларга бўлиш мумкин: - энциклопедиялар; - ўргатувчи дастурлар; - онгни ривожлантирувчи дастурлар; - болалар учун дастурлар; - ўйинлар. Сўнгги йилларда мультимедиа маҳсулотлари кенг харидорлар олиши мумкин бўлган даражага келди. Уларнинг ишлатилиши ҳар доим ҳам бир хил эмас. Турли мультимедиа жиҳозларини сотиб олишда қуйидаги кўрсаткичларга аҳамият бериш керак: - берилаётган материалнинг сифати ва ишончлилиги; 266 - берилаётган график материалнинг сифати; - овоз жўрлиги (матн, мусиқий безак ва б.); - видеоматериал мавжудлиги ва уларнинг сифати; - интерфаоллик имкониятлари (турли йўналишларда кўриш, материални чуқур ўрганиш, чоп этиш имконияти ва бошқалар); - дўстона интерфейс. Ҳар бир тайёр мультимедиа маҳсулоти ҳам ушбу талабларга жавоб беравермайди, қолаверса, сизнинг шахсий қизиқишларингиз муаллифлар томонидан таклиф қилинган йўналишдан фарқ қилиши мумкин. Бу ҳолатда сиз танлаган мавзуингизни очиб берадиган ўз дастурий маҳсулотингизни ишлаб чиқишингиз ва хусусий интерфейсингизни яратишингиз мумкин. Мультимедиа маҳсулоти ишлаб чиқиш қийин ва қиммат турадиган жараён бўлишига қарамасдан нафақат дастурчилар, балки кўплаб рассомлар, дизайнерлар ушбу ўзига тортувчи ишга қўл урмоқдалар. Мультимедиа маҳсулоти яратиш учун қуйидагиларни жалб қилиш мумкин: 1. Бутун малакали дастурчилар гуруҳи билан ишлашни талаб қилувчи дастурлаш тили. 2. Инструментал воситалар, яъни Macromedia Director, Formula Graphics Multimedia System, Multimedia Creator, Asymetrix ToolBook, AuthorWare Professional ва бошқа шу каби махсус дастурий маҳсулотлар. Бу шаклда яратилган лойиҳалар бирмунча арзон, шу боис унчалик универсал эмас, қўлланилган инструментлар имкониятлари чекланган бўлса-да, малакали фойдаланувчилар бундай инструментал воситалар ёрдамида ишлай оладилар. Таълим бериш мақсадида мультимедиа маҳсулотини Microsoft Office дастурлари асосида ишлаб чиқиш мумкин, материални тайёрлаш учун эса PhotoShop (расмларни қайта ишлаш), Adobe Premier ёки Vstudio2 (видеоклипларни қайта ишлаш), Stoik Software (тасвирларни қайта ишлаш ва морфинг яратиш), фонограф Windows 95 (овоз ёзиш ва уни қайта ишлаш учун) каби қўшимча дастурлардан фойдаланилади. Мультимедиали дастурий маҳсулот кўпинча ишлатиш мумкин бўлган маълумотлар базаларидан таркиб топади, масалан, Access ёки Works ёрдамида. Расмлар ёки клиплар намойиши PowerPoint дастури ёрдамида амалга оширилади. Интерфаоллик режимини яратиш учун тўлиқроқ изоҳга мурожаат қилишга ёрдам берадиган гипермурожаатлардан фойдаланилади. Биринчи навбатда таълим берадиган мультимедиали лойиҳани яратиб, унинг асосида белгиланган мавзулар бўйича дарслар ёки тематик энциклопедиялар ишлаб чиқишингиз мумкин (мусиқа йўналишлари, севимли қўшиқчилар, машҳур артистлар, кино янгиликлари ва б.). Бунинг учун икки хил дастурий воситаларга эга бўлиш лозим: - мультимедиа маҳсулотига қўшилиши керак бўлган материални тайёрлаш; - маҳсулотнинг ўзини яратиш. Материал тайёрлаш учун мўлжалланган дастурий маҳсулотларнинг умумий шарҳи Мультимедиа маҳсулотига қўшиладиган материал расмлар, аудио ва видеоёзувлар, матнлар ҳолида берилиши мумкин. Булар ишлаш учун муносиб267 инструментларга эга бўлган ўз дастурий воситалари мавжуд маълумотнинг турли кўринишларидир. Қуйида маълумотнинг турли шакллари учун нисбатан машҳур дастурий маҳсулотлар келтирилади. График объектларни қайта ишлаш График объектлар билан ишлашда фаолиятнинг икки шаклини ажратиб олиш керак: сканерлаш ва расм яратиш (таҳрирлаш). Сканерлаш деганда қоғоз кўринишидаги маълумот ташувчилардан махсус қурилма – сканер ёрдамида ахборотнинг автоматик ўқилиши ва компьютерга киритилиши жараёни тушунилади. Расмларни сканерлаш учун қуйидаги дастурий маҳсулотлардан фойдаланилади. - PhotoEditor – Microsoft Office таркибига кирувчи расм сканерлашга ёрдам берувчи ҳамда график материал тайёрлаш учун баъзи операцияларни бажарувчи дастур (контраст, ёруғлик, ранглилик ва расм ориентациясини ўзгартириш). - PhotoPaint – расмни сканерлаш ҳамда материалга дастлабки ишлов беришга имкон берувчи дастур (тузатиш, ранг ўзгартириш, ориентация, масштаб, гамма нурлари билан тўйинганлик ва б. ни ўзгартириш). Расм яратиш ва таҳрирлаш сизга таниш. Бу ерда кенг тарқалган дастурий воситаларга қисқача таъриф бериб ўтамиз: - PhotoShop – график файлларни қайта ишлашга имкон берувчи дастурий маҳсулот. Ушбу таҳрир дастури кўпгина файл форматлари (JPG, GIF, PSD, TIF ва бошқалар) билан ишлайди, расмларни стандарт қайта ишлашдан ташқари уларни турли фильтрлардан (қайириш, бўртма кўриниш бериш, донадорлик, ёритилганлик даражаси ва бошқалар) ўтказишга имкон беради. - Stoik ArtMen – Stoik Software дастурий маҳсулотлари сафига киради ва турли рассомлар томонидан чизилганга ўхшатиб қайта ишлашга ёрдам беради, масалан, акварелда, мойбўёқда, ўйма нақш, эмаль ва б. - Paint – расм ориентациясини ўзгартириш, тозалаш, белгиланган майдонни кесиб олишга имкон берувчи стандарт график муҳаррир. Фақат BMP ва PCX файллари билан ишлайди. Видеоёзувларни қайта ишлаш. Видеоёзувлар билан ишлаш видеомагнитофон ёрдамида ёзиб олинган тасвирни олдиндан рақамли кўринишга ўтказишни талаб қилади. Тасвирни рақамли шаклга ўтказиш деганда материални аналог шаклидан компьютерга киритиш мумкин бўладиган рақамли шаклга ўзгартириш тушунилади. Тасвирни рақамли шаклга ўтказиш учун компьютер махсус видеокарта, TV-тюнер ва унга ҳамроҳ бўлган дастурий маҳсулот билан жиҳозланиши керак. Рақамли шаклга ўтказилган видеоёзув TV-тюнер талаб қилмайди, қуйидаги дастурий маҳсулотлар бўлиши етарли: - Vstudio2 – видеомагнитофондан видеоёзувни рақамлига ўтказиш учун ишлатилади; видеопарчаларни турли шаклда монтаж қилишга имкон беради. - Adobe Premier – фрагментларни рақамлаштириш ва улар орасида кўплаб ўтишлар билан монтаж қилувчи мураккаброқ дастурий маҳсулот. Adobe Premier кадрлар ўлчамини ва уларнинг ориентациясини (айланиш, кадр ҳаракати траекториясини) ўзгартириши мумкин. 268 - MorphMan – Stoik Software таркибига кирувчи ва видеоматериал монтажи ҳамда морфинг яратишга имкон берувчи дастур. Морфинг деганда бир тасвирнинг бошқасига қадамба-қадам ўзгариб ўтиши тушунилади. Ушбу дастур статик морфинг билан бирга алоҳида видеофрагментлар орасида ҳам морфинг ярата олади. Бундай қайта ишловлар натижасида AVI кенгайтмали видеофайл яратилади. Товушни қайта ишлаш. Фонограф – Windows 95нинг (CD-дисклар, микрофон ва чизиқли) овоз ёзишга ва уни таҳрирлаш (овозни кўтариш/пасайтириш, тезликни кўтариш/пасайтириш, эхо эффекти яратиш)га имкон берадиган стандарт дастури. Матнни қайта ишлаш. Матн билан ишлашда унинг қайсидир қисмини бевосита клавиатура ёрдамида компьютерга киритиш мумкин, катта ҳажмдаги ўзгармайдиган матнларни кейинчалик махсус дастурий маҳсулотлар ёрдамида қайта ишлашни кўзда тутиб сканер ёрдамида киритиш қулай. FineReader – кейинчалик матн муҳаррирларида таҳрирлаш учун сканерланган материалларни матн шаклига ўтказувчи дастур. Мультимедиа маҳсулотлари яратишга мўлжалланган дастурлар шарҳи - Macromedia Director – тақдимот ва мультимедиа маҳсулотлари яратишга хизмат қилади. Ушбу дастур ММХ-технологиялар билан ишлайди ва тугмалар, слайдлар, клип ва анимациялар билан ишлашга имкон беради. - Formula Graphics Multimedia System – интерфаол режимда ишловчи мультимедиа дастурларини тайёрлашни таъминлайди. Санаб ўтилган дастурлар қиммат туради, шунинг учун фойдаланувчилар орасида булар кам ишлатилади. Мактабда мультимедиа лойиҳаларни ишлаб чиқиш учун нима қилиш керак, бунинг учун кенг имкониятларга эга бўлган Microsoft Office дастурларидан фойдаланиш етарли. Агар лойиҳангизга маълумотлар базаси қўшишни истасангиз, сизга Access, анимация эффектлари билан тақдимот тайёрлашингиз учун эса PowerPoint дастури керак бўлади. Мультимедиа лойиҳасини ишлаб чиқиш босқичлари Мультимедиа лойиҳасини ишлаб чиқишда ўртача ҳолатдаги маҳсулотдан аъло даражадаги маҳсулотни фарқлай олиш учун айрим мезонларга эътибор қаратиш лозим бўлади. Биринчидан, эътиборга олиниши керак бўлган нарса – бу лойиҳанинг мавзуси. У кўпчилик фойдаланувчиларга қизиқарли бўлиши керак, шундагина ушбу маҳсулот танила бошлайди. Мавзуни танлашда унинг долзарблиги, кўриб чиқилаётган масалаларнинг ўткирлиги, ижодий ва маданий ривожлантириш имкониятлари, дунёқарашни кенгайтириш даражаси ҳам ўта муҳим саналади. Лойиҳани яратишда иккинчи муҳим нарса – бу унинг қуйидагилардан иборат бўладиган амалий мақсадидир: 269 - қандайдир ахборотни намойиш этишда (масалан, ёқтирган қўшиқчиларингизни танлаш); - қайсидир малакаларга ўргатишда (масалан, сочни қандай турмаклаш ёки овқат тайёрлаш); - қайсидир соҳа бўйича билимларни бериш (масалан, ўқув фанлари бўйича мультимедиа дарслари ёки маълумотнома яратиш). Лойиҳани яратишда эътибор қаратилиши лозим бўлган учинчи нарса яхши ёзилган сценарий ва иш жараёнида кўрсатилаётган хизматларнинг сифатидир. Сизнинг лойиҳангизга бўлган талаб сиз тақдим этаётган ахборотлар билан ишлашнинг қулайлигига боғлиқ. График ва видеоматериалларнинг сифати тўртинчи муҳим нарса ҳисобланади. Видеоматериалларнинг мавжудлиги ҳар қандай ахборотни ўзлаштиришни яхшилайди, графиканинг юқори сифатлилиги эса расм ва слайдларни завқланиб кўриш имкониятини беради, сифатнинг паст бўлиши ноқулайлик туғдиради ва материалнинг ўзлаштирилишига халақит беради. Бундай сифат лойиҳага жалб этилган матнларга ҳам тааллуқли. Ҳеч қандай орфографик ёки стилистик хатоларга йўл қўйиб бўлмайди. Ахборотларнинг тезкорлиги, тўлиқлиги ва ҳаққонийлиги ҳам муҳимдир. Лойиҳа устида иш бошлаганда маълумотларни тақдим этиш моделини танлаш лозим ва у қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: - ахборотлар тақдим этилишининг кўргазмалилиги; - ахборотлар киритишнинг соддалиги; - ахборотларни қидириш, кўриш ва танлаш қулайлиги; - бошқа дастурий маҳсулотлардан ахборотларни ишлатиш имконияти; - лойиҳани қайта тузатиш имконияти (янги маълумот қўшиш ёки ўчириш); - интерфаол режимни таъминлаб берувчи яхши интерфейс. Мультимедиа лойиҳасини ишлаб чиқишда иш босқичларининг муайян кетма- кетлигини сақлаш керак бўлади. I босқич. Мавзуни танлаш ва муаммонинг қўйилиши. Мавзу аниқлангандан сўнг мультимедиа маҳсулотини яратиш учун аниқ топшириқларни ёзиш керак бўлади, у ерда мақсад ва вазифалар кўрсатилган бўлиши керак. II босқич. Объектни таҳлил қилиш. Ушбу босқичда лойиҳа қандай объектлардан ташкил топиши, шунингдек, бу объектлар қандай параметрлар билан ажралиб туриши кўриб чиқилади. Агар сиз биология бўйича мультимедиали энциклопедия яратаётган бўлсангиз, объект сифатида ҳар бир ҳайвон тури учун алоҳида дастурий маҳсулотни кўриб чиқиш мумкин. Мультимедиали дарс ишланмасини таёрлашда тушунтириш қисми, материаллар билан ишлаш, назорат қисми каби таркибий ташкил этувчиларни назарда тутиш керак. Мультимедиа лойиҳасини тайёрлагандан сўнг ҳар бир объектнинг алоҳида хусусиятларини кўриб чиқиш керак. Бу маълумотларни алоҳида ёзув ва жадваллар кўринишида жойлаштириш мумкин. III босқич. Сценарийни ишлаб чиқиш ва моделни синтез қилиш. Сценарийни ишлаб чиқишда маҳсулот билан ишлаш кетма-кетлиги, ишнинг ўзгариши мумкинлиги ва ундан чиқиш (ишни тугатиш)ни назарда тутиш керак270 бўлади. Авария ҳолатларининг олдини олиш мақсадида уларни ҳисоблаб чиқиш муҳим, шунингдек, ишнинг кўп вариантлилик даражасини, яъни бир хил натижага турли йўллар билан эришиш имкониятларини текшириб кўриш керак. Сценарийда иш жараёнига товуш жўрлиги киритилган бўлиши, масалан, экранда матн мусиқий ёки исталган товуш жўрлигида пайдо бўлиши керак. Бунда униси ҳам, буниси ҳам ишга халақит бермаслиги ва толиқтирмаслигини ҳисобга олиш лозим. Агар дастур имкониятлари йўл берса, товушни ўчириб қўйишни ҳам назарда тутиш мумкин. Иккинчи босқич таҳлили натижаларидан фойдаланган ҳолда келгуси лойиҳанинг муайян моделини танлаш керак. Модель танланганидан сўнг иловалар ёки бўғинлар орасидаги боғланишларни кўрсатган ҳолда унинг чизмасини чизиш керак. IV босқич. Ахборотларни тақдим этиш шакли ва дастурий маҳсулот- ларни танлаш. Сценарий ишлаб чиқилиб, модель яратилганидан сўнг лойиҳани реализация қилиш учун дастурий маҳсулотни аниқлаш керак бўлади. Бу босқичда икки хил дастурий маҳсулотлар таъминланган бўлиши керак: - проектни ташкил этувчи: график объектлар, аудио- ва видеоёзувлар, матнларни тайёрлаш ва материалларни қайта ишлаш учун; - мультимедиа маҳсулотини яратиш учун, яъни бевосита иш қуроллари. Дастурий воситалар танлаб олингандан сўнг ахборотларни тақдим этиш шакли ва уни реализация қилиш инструментларини танлаш зарур. Агар сизнинг лойиҳангизга Access иловасида тайёрланган маълумотлар базаси киритилган бўлса, ахборотларни жадвал ёки шакл кўринишида бериш мумкин. Инструментлар сифатида “Панель инструментов” ёки шакл ва тугмачаларни яратиш бўйича мастерлар хизмат қилиши мумкин. PowerPointда ахборотлар алоҳида слайдлар ёки объектлар (матнли ёки график) кўринишида бўлади. PowerPointда инструментлар сифатида анимациялар, расм чизиш ёки форматлаш панели ишлатилади. V босқич. Объектнинг компьютер моделини синтез қилиш. Кўриб чиқилган барча имкониятлар танлаб олинганидан сўнг лойиҳангизни компьютерда амалга оширишга киришиш мумкин. Компьютер моделини яратишда яна иккита босқичдан ўтишга тўғри келади. 1-босқич. Ишлаш учун материалларни тайёрлаш. Бу босқичда сиз танлаган дастурий маҳсулотлар ёрдамида график, матнли, аудио, видео материаллар тайёрланади. График ахборотлар билан ишлашда шунга аҳамият берингки, сиз танлаган расмларнинг сифати қанча юқори бўлса, улар винчестерда ва компьютер хотирасида шунчалик катта жойни эгаллайди ва сизнинг маҳсулотингиз секинроқ ишлайди. Видеоклипларни яратишда кадр ўлчамлари ва ахборотларнинг сиқилиш даражасига эътибор қаратинг. Кадр ўлчами экран катталигида бўлган видеоклипларни яратишда файлнинг ҳажми бир неча юз мегабайтларни ташкил қилади. Кадр ўлчамлари катта бўлганда ва кам даражада сиқилганда клипни намойиш қилиш тезлиги кескин пасаяди. У ёки бу параметрларни танлаш компьютерингизнинг имкониятларига боғлиқ. Материалларни тайёрлаш бўйича ишлаш тажриба орттириш орқали пайдо бўладиган юқори малакани талаб этади. 2-босқич. Мультимедиа маҳсулотини яратиш. 271 Бу босқичда тайёрланган материаллар ва танланган дастурий воситалар ёрдамида мультимедиа лойиҳангизнинг компьютер модели яратилади. Кейинги мавзу бу жараёнларнинг тўлиқ технологиясини кўриб чиқишга бағишланади. VI босқич. Мультимедиа маҳсулоти билан ишлаш. Энди сиз яратган мультимедиа маҳсулоти билан ишлаш, яъни кўриш, излаш, ахборотларни танлаб олиш мумкин. Рақамли мультимедиа ва янги ахборот технологияларини электрон интерфаол ўқув қўлланмалари ва тақдимотларини яратишда қўллаш ўқув жараёнида кучли ёрдамчи восита ҳисобланади. Ўқитишнинг электрон воситалари архитектураси ўқитиш услубларига боғлиқ ҳолда турлича бўлиши мумкин. Тақдимот ёки фильм хоҳишга кўра – ахборот учун маълумотлар, билим бериш, намойиш қилиш вазифаларини бажариши мумкин. Компьютер технологиялари реал ҳолатга ўхшаган виртуал моделларни яратиш имконини беради. Компьютер графикаси янгиликдан заруратга айланди, лекин мультимедиа технологиялари турли Web-тақдимотларни лойиҳалаштиришда алоҳида аҳамиятга эга, маърузалар, дарсликлар ва ўқув қўлланмалари шулар жумласидандир. Улар лойиҳани яратишда ижодий ёндашувга эътибор қаратишга ёрдам беради. Ўқитувчи ёки курсни лойиҳалаштирувчи тақдимотларни яратишда турли мураккабликдаги визуал материалларни таклиф этиши мумкин. Бундан ташқари, якуний маҳсулотга таъсир этувчи иштирокчиларнинг ақлий ривожланиш даражаси, психологик барқарорлиги ва шу каби омилларни эътиборга олиш зарур. Ва ниҳоят, эҳтимол, ҳал қилувчи омил – визуал график анимациялар ва интерфаол ишланмалар иш жараёнига кўлам ва ўзига яраша жозиба беради. Юқорида кўриб ўтилган ёндашувларни умумлаштирган ҳолда таъкидлаш мумкинки, юқори илмий-услубий савияда электрон ўқув нашрини яратиш ўқув услубларини такомиллаштириш йўлларидан бири ҳисобланади. Электрон ўқув нашрини лойиҳалаштиришнинг қуйидаги асосий босқичларини ажратиш мумкин: - ўқув материаллари мазмуни моделини тузиш; - қўлланма учун сценарий ишлаб чиқиш; - ўқув пакети учун сценарийлар ва алгоритмлар тузиш. Шундай қилиб, замонавий шароитда электрон ўқув нашрининг ахборот таълим муҳити ўқитиш воситаларининг мажмуи бўлиши мумкин. Унинг вазифаси эса муайян ҳажмдаги янги билимларни мустаҳкамлаш, кўникма ва малакаларни шакллантиришдан иборат бўлади. 272 3.4. ПЕДАГОГИК ВАЗИФАЛАР Педагогик дизайнда мультимедиани қўллашдан мақсад шунчаки бир нечта медиаформатлар, ёрқин эффектлар ёки мураккабликларни қўшишдан иборат эмас. Балки ҳар бир форматдан унинг барча афзалликлари билан бирга фойдаланиш лозим ва уларни ўзаро шундай бирлаштириш керакки, илғор ўқувчилар ҳар бир элементдан алоҳида ҳолда самарали фойдаланиш имкониятларига эга бўлсин. Қуйидаги жадвалда ҳар хил вазифаларни қўллаб-қувватлайдиган ҳар хил медиаформат турлари келтирилган. 2-жадвал: Ҳар хил вазифаларни қўллаб-қувватлайдиган ҳар хил медиаформат турларига мисоллар. Педагогик вазифа Медиа типлари ва инструментлари Навигация Тугмачалар, ҳаволалар, имиджмаплар, саҳифа хариталари, жадваллар, навигация дарахти, излаш, ёрдам Изоҳ, ҳужжат, мулоҳаза Матн (тушунтириш, деталлаштириш, фойдаланиш бўйича йўриқнома, шарҳ матни) Моделлар, мисоллар, тақдимотларни намойиш қилиш Фото (нусха кўчириш аппаратининг янги модели) Диаграмма (нусха кўчириш аппаратига қоғознинг қандай жойлаштирилиши) Экран тасвири (иловадаги меню) Схема (аудиомикшернинг таркибий қисмлари диаграммаси) Жараён модели (блок-схема) Миқдор ва сифат муносабатлари намойиши Концепция харитаси (тегишли концепциянинг визуал харитаси сифатида кўрсатилган Интернет) Диаграмма (ташкилий тузилмаси) Жадвал (стресс даражаси ва умрнинг давомийлиги ўртасидаги корреляция) Вақт бўйича ўзгаришларни кўрсатиш Анимация (жаладан олдинги об-ҳавонинг ўзгариши) Апплет (меъёрий тақсимот эгри чизиғи шаклига стандарт оғишнинг таъсири) Видео (кутилаётган фойдаланувчи қизиқишларини кўрсатиш) Симуляциялар (алкоголнинг реакция вақтига таъсири) Яширин (мавҳум, мураккаб нарсаларни оддий тушунтириш) концепцияларни кўрсатиш График ўхшашликлар (мураккаб фоизлар қандай ҳисобланади) Анимация (қон юракка қандай оқади ва ундан қандай оқиб чиқади) Тўғридан-тўғри амалий иш Симуляция (секция якунини ҳужжатга тиркаш ва ундан олиб ташлаш) Ушбу медиаформатларнинг бир қанчалари 3.1. бўлимдаги суратларда келтириб ўтилган. Масалан, 1–5 тасвирларда навигация ва матн билан графикдан фойдаланиш келтирилган. 3, 5 расмлардаги тасвирларда реал иловалар келтирилган. 5-расмда вақт бўйича ўзгариш ва реал амалий иш кўрсатилган. 6- ва 7-расмларда жараёнлар ва яширин концепциялар акс эттирилган. 273 Айрим назариётчилар, масалан, Ван Мерриенбоер (Van Merrienboer)нинг фикрича, йўналтирилган таълим муҳити янги ўқувчилар учун тўғри келади. Бундай шароитда бирмунча тайёргарликка эга бўлган ўқувчилар кам йўналтирилган усулларни лозим кўрадилар. Ўқувчиларга таълимнинг энг яхши усуллари ва методларини танлаш имкониятини бериш курснинг дизайнини ишлаб чиқишда муаммолар келтириб чиқаради, лекин баъзан, айниқса аралаш аудиторияларда, шундай йўл тутиш зарур бўлиб қолади. Яхши ишлаб чиқилган мультимедиа мотивация, ўзлаштириш ва билим беришни яхшилайди. 6-расм: Матн ва графикадан фойдаланиш жараёни модели. 7-расм: Яширин концепцияларни тушунтириш учун фойдаланилган тавсифларнинг намоён бўлиши. (Манба: Helen Macfarlane, Medical Illustrator, www.uchsc.edu/ltc/Fertilization.html) 274 4. МУЛЬТИМЕДИА ТИЗИМЛАРИ УЧУН ДАСТУРИЙ ВОСИТАЛАР. 4.1. ТАҚДИМОТЛАР УЧУН ДАСТУРИЙ ТАЪМИНОТ Мультимедиа тушунчаси кенг маъноли бўлиб, турли соҳа мутахассислари уни қўлланиш мазмунига қараб турлича талқин этишга ҳаракат қиладилар. Электроника билан шуғулланувчи мутахассислар ушбу атамани ҳар хил форматдаги матн, графика, анимация, овоз, видео кўринишдаги маълумотлар билан ишлаш имкониятини таъминловчи аппарат воситалари сифатида тушунадилар. Бу CD/DVDROM, овоз картаси, видеокарта, ташқи йиғувчилар) кабилардан иборат. Дизайнерлар, аниматорлар, дастурчилар ушбу тушунча орқали биринчи галда фойдаланувчига бир неча йўл билан таъсир кўрсатиш имкониятини берувчи тайёр материални тушунадилар (матн, овоз, анимация). Мультимедиа тушунчасининг энг умумлашган ҳолати (мультимедиа воситалари) – матн, расмлар, схема, жадвал, диаграмма, фотографиялар, видео ва аудиофрагментлар ва бошқа ҳар хил маълумотларни рақам кўринишида ишлаб чиқиш, яратишнинг дастурий-аппарат воситалари тушунилади. Бугунги кунда мультимедиа технологиялари инсон фаолиятининг бизнес, таълим, тиббиёт ва бошқа шу сингари турли соҳаларида қўлланилишини кўриш мумкин. Ушбу фаолият йўналишларида мультимедиа маҳсулотларини яратиш учун кенг кўламдаги дастурий маҳсулотлар мавжуд. Уларнинг айримлари мультимедианинг алоҳида компонентлари билан ишлашга мўлжалланган (аудио муҳаррирлар, видеомуҳаррирлар, график муҳаррирлар). Баъзи дастурий материаллар алоҳида компонентларни интеграциялаштириб, мультимедиа мажмуаларини ҳосил қилади. Энг мукаммал дастурий маҳсулотлар юқорида санаб ўтилган вазифаларни бир вақтнинг ўзида ҳал этишга йўналтирилган. Қуйида мультимедиа маҳсулотлари ишлаб чиқишга мўлжалланган дастурий маҳсулотларни қисқача шарҳлаб ўтамиз. Microsoft PowerPoint Ушбу маҳсулот дастурий таъминотлар орасида тақдимот яратишга қаратилган энг етакчи маҳсулот ҳисобланади. У Microsoft Office пакетининг таркибига киради. Ҳар бир янги версияси янги имкониятларга эга бўлади. У тақдимот тайёрлаш учун олдиндан ишлаб чиқилган шаблонлардан иборат. Дастурий маҳсулот аудио ва видео файллар, анимацияларни ҳосил қилиш, ҳар хил диаграммалар яратиш, тақдимотни ҳимоялаш, фотоальбомни автоматик генерациялаш функцияларига эга. 275 1-расм. Microsoft PowerPoint иловасининг дарчаси. Adobe Director СD ва DVD дискларда, ижтимоий терминалларда, шунингдек, Интернетда эълон қилинадиган иловалар ва ахборотлар билан тўлдириш, амалга оширишда тайёр мультимедиа воситаларидан бир неча бора фойдаланиш имкониятини беради. Илова мультимедиа материалларини қайта ишлаш соҳасида амалий жиҳатдан чекланмаган имкониятларни тақдим этади. Фойдаланувчининг ихтиёрида материалларни ҳар хил платформаларда эълон қилиш воситалари, шунингдек, DVD-Video форматларни қўллаб-қувватлаш, икки тилда сценарийлар ёзиш ва буларнинг ҳаммасини Flash пакет билан интеграциялашган ҳолда ҳал этиш имконияти бор. Мультимедиа форматларининг кўп миқдорли қўллаб-қувватланиши туфайли Director иш жараёнини оптималлаштиришга ёрдам беради. Тақдим этилаётган ишлаб чиқиш муҳити мультимедиа ахборотларини яратиш учун зарур барча воситаларни таъминлайди. Интерфаол аудио ва видео-фрагментлар, вектор ва графиклар, ҳар хил шрифтлар ва бошқаларнинг қўшилиши маҳсулотдан фойдаланувчиларнинг диққатини жалб қилувчи жозибага эга бўлади. Фойдаланувчи учун қулай интерфейс Adobe маҳсулотлари сериясининг барчаси учун ягона. Ишингизнинг самарасини анча оширади ва Adobe Flash пакетидан фойдаланиш имкониятини янада кенгайтиради. Opus Presenter Pro – интерфаол тақдимот учун инструмент бўлиб, интерфаол ўргатувчи материаллар каталогини намоён этади. PowerPoint билан рақобатлаша оладиган ва интерфаоллиги жиҳатидан устунликка эга бўлган маҳсулот. MatchWare Mediator – интерфаол тақдимотларни яратиш учун профессионал инструмент. Уни асосий имкониятларни ошириш учун хизмат қиладиган скриптлар қўллаб-қувватлайди. Multimedia Builder – CD/DVD дискларнинг, тақдимотларнинг, мультимедиа иловаларининг, MP3-плеерларнинг, ўйин ва бошқаларнинг автоматик ишга тушишини таъминлаш менюсини яратиш имконини беради. У фойдаланувчига Windows-иловаларни, графикларни, анимацияни, мусиқани мукаммал тузишга олиб келади. Мазкур дастур бошловчилар ҳамда мутахассислар (профессионаллар)га ҳам қўл келади. 276 Multimedia Builder фойдаланувчи учун зарур бўлган катта бўлмаган мустақил ехе-иловаларни яратади. Фойдаланувчи унинг ёрдамида мураккаб тилларни ўрганиш учун вақт сарфламасдан мультимедиа дастурларини туза олади. Агар имкониятларингизни оширмоқчи бўлсангиз, бунинг учун сизга MMB скриптлари тили ёрдам беради. AutoPlay Media Studio – тақдимот, электрон қўлланма, мультимедиа иловалари кўринишидаги ҳар хил мультимедиа электрон нашрларини яратиш учун мукаммал воситадир. Пакет ўзида интерфаол тақдимот, электрон визиткалар, web-браузерлар, медиафайллар, овоз чиқариш имконини берувчи тайёр шаблонлардан ташкил топган. Freelance Graphics (www.lotus.com/home.nsf/welcome/freelance). Lotus фирмасининг слайд-шоу яратиш учун ишлаб чиққан дастури. У слайддаги матнларни, расмларни, графикларни ва жадвалларни шаклга солиш сингари имкониятлар билан таъминлайди. Freelance Graphics дастури бўлмаган ҳолда ҳам тақдимот намойиши компьютерда амалга оширилади. GIF форматда тасвирлар шаффоф фонда акс эттирилади. HTML форматидаги тайёр тақдимот махсус усталар ёрдамида саҳифани самарали тезликда юклашни таъминлаган ҳолда амалга оширилади. Интернетда слайд-шоуни тақдим этиш браузери ёки Freelance Graphics’ ActiveX учун Plug-Inнинг қўшимча компонентларини талаб этади. 2-расм. Freelance Graphics иловасининг дарчаси. Corel Presentations (www.corel.com/Office2000/professional.htm#CP). Corel фирмасининг слайд-шоу яратиш дастури. Ҳар хил типдаги юқори сифатли тақдимотлар тайёрлашга мўлжалланган. Graphics Editor таркибида тасвирларни таҳрир қилиш тизими мавжуд. Harvard Graphics (www.harvardgraphics.com/html/harvard_graphics_98.htm). Тақдимотлар тайёрлашга мўлжалланган дастур. Унда талаб этилган мавзу ва зарур материални ажратиб олишга мўлжалланган кўп вариантли тақдимот шаблонлари мавжуд. Махсус уста автоматик тарзда тақдимотнинг услуби ва277 расмийлаштиришни таҳрир қилади. Слайдга анимация ва овозли файлларни бириктириш мумкин. Macromedia Action! (www.macromedia.com/software/). Тақдимотни ҳосил қилиш элементларини ягона изчилликда ёки экран кнопкаси орқали чақириш мумкин бўлган алоҳида тасвирлардан ташкил топган интерфаол шоудир. . Macromedia Action тақдимотига мисол. Astound (www.golddisk.com/site/astound6/astound6_page.html). Gold Disk фирмаси дастури бўлиб, фақат тақдимот яратиш воситаси эмас, мультимедиа яратиш учун инструментлар ҳамдир. Astound Draw модули чизма объектлар билан ишлашга, хусусиятлар ҳосил қилиш, эгри чизиқлар устида ишлашга мўлжалланган ўзига хос тўпламга эга. Astound Actorни ҳар хил ишлаш режимига тўғрилаш анимациядаги персонажларни аниқ чизишга, ҳар хил эффектлар ҳосил қилишга, объектларни ҳаракатланишга имкон беради. Унинг овозни ростловчи модуллари ҳам мавжуд. Astound Video модули иккита видеоканал ва ҳар хил эффектлардан фойдаланишга мўлжалланган олтита хусусият билан ишлаш характерига эга. 278 4.2. ТАҚДИМОТЛАРНИ ФОРМАТЛАШ ВА ТАҲРИРЛАШ Freelance Graphics Edition for Windows дастурида тақдимотларни яратиш, таҳрир қилиш ва форматлаш. Lotus компаниясининг Freelance Graphics пакети версияси ажойиб интерфейсга эга бўлиб, фойдаланиш қулайлиги ва ўта мослашувчанлиги билан ажралиб туради. Бироқ унинг айрим функциялари ноқулай (ва ҳатто эскирган), шунингдек, Windows ёки Windows NTнинг имкониятларидан фойдаланилмайди. Таъкидлаш жоизки, Freelance Graphicsда кўпгина янги ғоялар амалга оширилган бўлиб, қисқартирилган меню ва хоссалар рўйхати келтирилади. Тақдимотларни ўтказиш учун Freelance Graphics Smart Master деб номланувчи ва ўзида 30 хил молиявий ҳисоботлар ёки ўргатувчи дастурлар каби, шунингдек, саҳифаларни жойлаштирувчи, фон ранглари, шрифт гарнитураси ва рангини белгиловчи 120 та график шаблонларни мужассамлаштирган безаш услубларидан иборат жуда содда тизимни таклиф этади. Freelance Graphicsнинг ранг тизими ажойиб бўлиб, унинг палитраси жуда кенг, яхши ташкил этилган. Айниқса, расм чизиш воситаларининг кенг тўпламига эга бўлган Drawing and Text ранглар палитраси тузилмаси билан ажралиб туради. Сичқончанинг ўнг тугмачаси ёрдамида экрандаги ҳар қандай элемент: графика, чизилган объектлар, матн, импорт қилинган растрли тасвирлар ва кўчириб қўйилган объектлар билан самарали ишлаш мумкин. Яратилган слайдларни таҳрир қилиш мураккаб эмас. Компоновка қилиш функциялари турлича, бироқ кўпгина имкониятлари тўлақонли эмас. Масалан, умумий компоновка режимида фақат ASCII форматидаги матнли ҳужжатларнигина импорт қилиш, Word Pro форматида эса фақат кўчириш ва қўйиш мумкин. Бу дастурнинг энг яхши функцияларидан бири Info Boxesнинг кўпгина закладкаларидан иборат ойна бўлиб, дастурнинг қайси жойида бўлишингиздан қатъи назар, объектларнинг кенг диапазонли хоссалари – ранг, гарнитура ва шрифт ўлчами, абзац ҳолатини осон созлаш имконияти мавжуд. Кўп йўналишдаги узлуксизлик функцияси бу ерда ҳам ўзини оқлайди; тақдимотлар билан ишлаш учун Info Boxesнинг четки чизиқларига сичқончанинг клавишини босиш шарт эмас. График форматдаги файлларни қамраб олиш етарли даражада кенг бўлиб, тайёр тасвирларни чақириб олиш оддий ва тайёр тасвирлардан иборат бўлган бир неча юзлаб файллар билан тўлган унча катта бўлмаган блокнот шаклига эга. Қисқартирилган менюда Fast Format тез форматлаш командаси жуда қулай бўлиб, график объектларнинг атрибутларини ўзлаштириш ва уларни бошқа объектларга қўллаш имкониятини беради. Маърузачи фикрларини яратиш ҳам оддий амалга оширилади; уларни репетиция ёки World Wide Webда тақдимот қилиш жараёнида кўрсатиб ўтилган дастурларнинг хоҳлаган бирида тайёрлаш мумкин. Ўзгартиришлар киритиш ҳам жуда осон: дастурнинг ўзи танлаш учун тайёр композицияларнинг бир нечтасини таклиф этади. Энди камчиликлари ҳақида: тақдимот файлларини импорт қилишда натижалар ҳар хил бўлиши мумкин. Freelance Graphics дастури Freelance Graphics, Harvard Graphics ва PowerPointнинг аввалги версияларидан файлларни импорт қилиш хусусиятига эга. PowerPointдан импорт қилиш эса жуда ажабланарли – объектнинг дастлабки ранг тузилмаси ва компоновка элементлари сақлаб турилади. 279 Harvard Graphis for Windows Harvard Graphics дастурининг имкониятларидан кўпчилиги, ёрдам бериш воситалари, диаграммалар тузиш функцияси ва қўйилмалар характеристикаси ажойиб. Бироқ яхши таҳрир қилиш воситаларининг йўқлиги ва тайёр тасвирларнинг етарли эмаслиги дастурга юқори баҳо беришга тўсқинлик қилади. Harvard Graphics дастурида тақдимотларни 12 хил, яъни бизнес-режа, компания тузилиши ҳақида оддий маълумотларни ўзида мужассамлаштирган Quick Presentation воситаси ёрдамида яратишни бошлаш мумкин. 31 график шаблонлар ва слайдларнинг турларига қараб (масалан, айланали диаграммалар ёки жадваллар) бўлинган бир қанча компоновка вариантларини танлаш мумкин. Хоҳишингизга кўра командалар менюси ёрдамида ўзингиз компоновкаларни яратишингиз мумкин (масалан, жадваллар слайдига диаграмма қўйиш). Harvard Graphicsнинг қулай функцияларидан бири контекстга боғлиқ Advisor опцияси бўлиб, экранда пайдо бўладиган меню оддий инглиз тилида (саҳифада матн маркерлари жуда кўп, каби хабарларни кўрсатиб) компоновка ва дизайнерлик усулларини таклиф этади. Бу опция айниқса диаграммаларни тузиш ва жадвалли маълумотларни таҳрир қилишда жуда фойдалидир. Сичқончанинг ўнг тугмачасини босиб чақириладиган қисқартирилган меню жуда самаралидир. Attributes менюсининг бандлари контекстли-боғланган хусусиятга эга бўлиб, объектларнинг турли хоссаларига мослашувчан бўлади. OLEнинг стандарт функциялари OLEни қўллаб-қувватловчи ва Windowsнинг рўйхатига киритилган ҳар қандай иловалар ёки Microsoft Wordдан жадвалларни қўйиш имкониятини беради. Кўчириб қўйилган ва электрон жадваллар бу дастурда график объект сифатида қаралади. Жойида таҳрир қилиш функцияси талаб даражасида бўлиб, ноодатий визуал эффектларни яратиш учун ажойиб график ва градиент тўлдирувчиларга эга. Harvard Graphicsда диаграммалар тўплами чекланган бўлса-да, улардан фойдаланишнинг осонлиги бу камчиликни қоплаб кетади. Доиравий диаграммадан парча кўчириб олишда унинг ўлчамлари ўзгармайди. Фойдаланувчи танлаган изоҳларни диаграмма билан бирга жойлаштириш ҳам оддий амалга оширилади, худди сичқонча билан диаграммани айлантириш, битта слайдда тузилмавий схемаларни яратиш ёки турли диаграммаларни комбинациялаш каби бўлади. Логарифмик ўқлар ҳам қўллаб-қувватланади: кўп сонли рақамларни киритиш учун жадваллардаги устунлар ўлчамларини ўзгартириш мумкин. Буларнинг ҳаммаси диаграммаларни яратишни қулайлаштиради. Дастур бир қанча фойдали таҳрир қилиш воситаларига эга. Матнли ёки график объектни тўлдириш учун растрли графика файлларидан фойдаланиш мумкин. Худди шундай тўлдириш усули импорт қилинган жадваллар ва маълумотлар тўпламига нисбатан қўлланганда зўр таассурот қолдирувчи ўзига хосликни намоён қилади. Гарчи Harvard Graphicsда яратилган жадвалларга ушбу тўлдириш усулини қўллаш мумкин бўлмаса-да, Harvard Graphics жадвалини график объект сифатида конвертирлаш ва шу тарзда тўлдиришни амалга ошириш етарли бўлади. Outline view кўриш режимида танланган слайдга янги диаграммаларни қўшиш мумкин. Ушбу режимда ҳақиқатан ҳам корхона тузилмаси ичидаги матнларни кўриш мумкин. Outline view режимида матн қўйиш мумкин, бироқ сичқонча ёрдамида тортиб юриш ва импорт (гарчанд бу фақат ASCII форматидаги матнлар учун тегишли бўлса-да) қилиш мумкин эмас. Яна бир ғалати томони шуки, Promote ва Demote 280 тугмаларини Outline инструментлар панелига чиқариш учун экрандаги диалог ойнаси кнопкаларини тортиб олиб боришга тўғри келади. Harvard Graphics одатда кўпгина амалий дастурларда учрайдиган график форматдаги файлларни қўллаб-қувватлайди. Лекин тайёр тасвирлардан фойдаланиш функцияси – энг заиф қисми ҳисобланади. Агар сиз тортиб юриш методи билан ишласангиз, дастур тасвирни растрли графикага ёки расмга айлантириш, танлаш имкониятини беради. Ҳар гал расмнинг дастлабки файли янгиланганда сизнинг тақдимотингиздаги расм ҳам янгиланади. Harvard Graphics дастуридаги расм чизиш функцияси ажойиб таассуротлар қолдиради. Дастлабки расм Microsoft компаниясининг Paint дастурини эслатувчи жуда содда илова ёрдамида яратилади. Расм чизишнинг айрим функциялари, шунингдек, махсус эффектлар сўзсиз фойдали деб ҳисоблаш мумкин, лекин умуман олганда фойдаланувчилар учун улар қўшимча имкониятлар яратмайди. Икки ўлчовли графикаларни уч ўлчовлига айлантириш ва кўплаб махсус эффектларни қўллаш имкониятлари мавжуд. Дастур билан ишлаш осон бўлиб, бош чизғич (линейка)да қайси тугмача қандай вазифаларни бажаришини тушунтириб берувчи ёрлиқлар пайдо бўлади. Harvard Graphics маърузачи белгилар ва ўзгартиришлар киритиши учун катта имкониятларга эга. Ўзгартириш киритишда сиз растрли расмлар, қўлда чизилган график объектлар, матнлардан ўзингиз тайёрлаган компоновкалар, тасвирларнинг чекка қисмларида махсус эффектлардан фойдаланишингиз мумкин. Битта камчилик мавжуд бўлиб, Print Preview функцияси йўқлиги сабабли сиз киритган ўзгаришлар қандай кўринишга эга бўлишини кўриш имкониятидан маҳрумсиз. Маърузачининг ўзгартиришларини киритиш учун барча асосий функциялар, жумладан, экранни, слайдлардаги тасвирларнинг ўзгарувчан ўлчамларини олдиндан кўриш ва тўғридан- тўғри таҳрир қилиш, шунингдек, ҳар бир бетда матнни форматлаш қамраб олинган. Агар сизга кўзга ташланадиган яққол тақдимот яратиш керак бўлса, махсус эффектлар, тўлдирувчилар, тайёр тасвирлар ва расмлардан фойдаланишингиз мумкин. Логотиплар ва сарлавҳаларни ўзгартириш ва изоҳларни киритгандек қўшиш мумкин. PowerPoint for Windows. PowerPoint дастури бу тоифадаги дастурлар ичида энг яхшисидир. Мослашувчан интерфейснинг мавжудлиги, чокларсиз кўчириб қўйиш функцияси ва кўп (мураккаб) вазифаларни бажариш режимида барқарор ишлаш имконияти бу дастурни янги авлод тақдимотли графика маҳсулотлари орасида лидер даражасига чиқарди. PowerPoint дастурининг биринчи афзаллиги яхши созланувчи интерфейсидир. Экранга дастурий ойнада еттитагача турли инструментлар панелини чиқариш мумкин. PowerPoint хизмат, ижодий сеанс ва ҳатто “нохуш хабарлар” йўналишларини қамраб олувчи кўп турдаги слайдлар тўпламини таклиф этади. Ушбу типларнинг ҳар бири материалларни жойлаштиришнинг муайян стратегиясига эга бўлиб, AutoContent ҳар бир слайдни тақдимотнинг дастлабки мақсадлари билан боғлашни таклиф этади. (Масалан, агар сиз “нохуш хабарлар”ни намойиш қилаётган бўлсангиз, AutoContent сизнинг иккинчи слайдингизда “бизнинг ҳолатимиз” муҳокама қилиниши ва маърузачи “бу қандай содир бўлган”лигини тушунтиришини мўлжаллаб туради.) 281 PowerPoint дастурида кўп марталаб орқага қайтиш "multiple undo" имконияти жуда яхши амалга оширилади. Масалан, 150 та ўзгартиришларни кетма-кет ёки бирданига 149 та ўзгаришга орқага сакраб амалга ошириш мумкин. Агар сиз жараёнларга чуқур киришиб, икки ва ундан ортиқ диалог ойналарига мурожаат этган ва Cancel тугмасини босган бўлсангиз, дастур сизни дастлабки ҳолатга қайтариб қўяди, лекин бажарилган ишларни умуман ўчириб юбормайди. Маълумотлар жадвали ўлчамларини ўзгартириш ва унда турли шрифтларни ишлатиш мумкин. Агар сиз Microsoft Excelда ишлаш бўйича катта тажриба эгаси бўлсангиз, унда PowerPointдаги Graph иловаси ҳам худди шундай диаграмма турлари ва уларни тўғрилаш усулларидан фойдаланади. PowerPointда диаграмма тузишнинг айрим модернизация қилинган функциялари киритилган бўлиб, улар бошқа дастурлар билан мос келмайди. Organizational Chart иловасини ўрнатиш ҳам бирмунча қийинлаштирилган. Функция умумий кўринишидан кишида яхши таассурот қолдирмаса-да, Outline view режимида қулай тақдимотларни яратиш имкониятига эга бўлган ягона дастурдир. Ҳар қандай ҳажмдаги матнни тортиб кўчириб қўйиш силлиқ амалга оширилади. Бундан ташқари, Word ҳужжатларини импорт қилиш ва одатдаги шрифтларни қўллаш мумкин. Графикани қўллаб-қувватлаш асоси ҳам мустаҳкам. PowerPoint бошқа ҳар қандай дастурлардан фарқли ўлароқ 16 турдаги график формат файлларини импорт қила олади. У ўзининг аввалги версиялари билан тўлиқ мос тушади, секинроқ бўлса- да, файлларни импорт қилиш зарарсиз амалга ошади. PowerPoint тайёр (Microsoft компаниясининг Clip Art Gallery тўпамидан олинган) тасвирларни чиқариш бўйича энг яхши функцияларга эга. PowerPointнинг расм чизиш функциялари Freelance Graphics функцияларидек эмас, улар учта инструментлар панелида тарқоқ ҳолда жойлашган бўлиб, бир вақтнинг ўзида кўринмайди. Қисқартирилган меню кўп рангли ўтишларга, ранглардаги нозик фарқлар ва сояли ажратишларга, текстурали тўлдиришлар (гранит, мармар ва ёғочнинг сирти каби) ва ҳаттоки ҳар қандай график ёки матнли объектни фонли тўлдиришга имкониятлар яратади. Гуруҳларга бириктириш, ажратиш ва кўп сатҳли тузилмалар тўлиқ қўллаб-қувватланади. Уч ўлчовли эффект қўшиш учун уч ўлчовли тизимда объектларни “сиқиб чиқариш” усулидан фойдаланиш мумкин, лекин бу намойиш тизимнинг ишлашини секинлаштиради. PowerPoint дастури маърузачининг ўзгартиришлари ва изоҳларини бевосита киритиш учун қатор имкониятларга эга. Master Views опцияси тўлдирувчи белгиларни ишлатган ҳолда сарлавҳа, изоҳ, бошқа графика ва матн қўшиш имкониятига эга. Матнларни таҳрир қилиш учун Microsoftнинг бошқа иловаларида қўлланиладиган инструментлар ячейкаси ва тугмалар ишлатилади, бу эса PowerPoint билан ишлашни осонлаштиради. Хоҳишингизга кўра PowerPoint экранининг ҳар қандай элементи, сарлавҳалари ва матн маркерлари, шунингдек, фон заливкаси учун ранг танлашингиз мумкин. Slide Master махсус функцияси сиз яратган слайд-шоуга компания логотипи, сана ва бошқа турдаги маълумотларни қўшишни енгиллаштиради. Ҳар қандай таҳрир қилинган шаблонни PowerPointнинг янги шаблони сифатида сақлаш мумкин. PowerPoint бундан ташқари тоза шаблонлар ёки мавжуд бўлган слайдлардан янги шаблонлар яратиш ва уларни шаблонлар кутубхонасида сақлаш бўйича кенг282 имкониятларга эга. Афсуски, PowerPointда фойдаланувчи томонидан яратилган слайдлар компоновкасини сақлаш мумкин эмас, лекин бунда анчагина слайдларнинг асосий компоновкаларини сақлаш таъминланади. Harvard Graphics, худди PowerPoint каби, слайдга Excel форматидаги электрон жадвал жойлаштирилишни “тушунади”. Harvard Graphics инструментлар панели дастлабки амалий дастурнинг ташқи кўринишини қабул қилади ва унинг имкониятларига эга бўлади. Freelance Graphics Edition for Windows Freelance Graphicsнинг энг фойдали функцияси – тақдимотларни Hypertext Markup Language (HTML) ҳужжатлари сифатида сақлаш ва WWW. серверига жойлаштириш имкониятидир. Netscape Communications корпорациясининг Navigator дастуридан фойдаланиб, слайд-шоуни кўришда тақдимотлар сифати ва у билан ишлаш ҳайрон қоларли даражада осон. Сиз ҳаттоки тақдимотингизни HTML ҳужжатига киритиб, Lotus компаниясининг Mobile Screen Show иловасини Web. кўриш дастурингиз учун ёрдамчи сифатида белгилаб қўйишингиз мумкин. 283 4.3. СЛАЙД-ШОУ, МУЛЬТИМЕДИА ВА БОШҚА ИМКОНИЯТЛАР Freelance Graphics Edition for Windows Freelance Graphics дастурининг тақдимот қилиш ва махсус функцияларидан энг муҳими – тақдимот жараёнини репетиция қилиш имконияти. Дастур репетиция давомида тақдимотга сарфланган вақтни ҳисоблаб боради ва тақдимот якунида ҳар бир слайд учун қанча вақт сарфланганлигини кўрсатади. Дастур кўпфункциялилигига қарамасдан ишлатиш учун қулай ва содда. Слайддан слайдга ўтишда “ўтиш” (переход)нинг 27 туридан фойдаланиш ва уларга керакли овозли эффектларни қўшиш мумкин. Зарурий амаллар бажарилиб, ишлар тугатилганида Escape тугмаси босилади ва шоу материалини яратиш якунланади. Дастурнинг мультимедиа функциялари имкониятларидан слайдларга видео- клипларни қўшиш, уни сичқонча ёрдамида ишга тушириш, видое-клипларнинг кетма-кетлигини белгилашда фойдаланиш мумкин. Лекин ушбу эффектларни видео- объектларга нисбатан қўллаш яхши самара бермайди ва видеофрагментлар аксарият ҳолларда фон ранглари ёйилган ҳолда намойиш этилади. Freelance Graphics ўзининг анимация функциясига эга эмас, шу сабабли анимацияларни бошқа дастурларда тайёрлаш ва ушбу дастурга импорт қилиш талаб этилади. Шунга қарамасдан, компоновкалаш эффектларидан фойдаланиш жуда қулай. Properties схемасидан фойдаланиб, танлаб олинган маркерли объектлар учун компоновкалаш эффектларидан зарурини танлаш ва уларни битта объект учун ёки бирваракайига барча объектлар учун қўллаш мумкин. Harvard Graphics for Windows Harvard Graphics дастурида Windowsнинг асосий мультимедиа имкониятлари ишлатилади ва дастурнинг ускунавий воситалари шунга мослаштирилиб, созланган. Слайд-шоу ишга туширилганда барча асосий опциялар битта диалог ойнасида намоён бўлади. Play Preview олдиндан кўриш фунцияси орқали тайёрланган слайд- шоуни бошидан охиригача қадамба-қадам кўриб чиқиш ва слайдларга ўтиш эффектлари ва бошқа жараёнларни кузатиш мумкин. Репетиция қилиш функцияси минималлаштирилган. Масалан, слайд-шоу учун вақт оралиғини белгилаш имконияти мавжуд эмас, лекин Navigation панелидаги Next Slide и Previous Slide каби бир неча асосий функциялар ёрдамида слайдларни намойиш этиш мумкин. Слайд-шоуни намойиш этиш учун Harvard Graphics дастурининг Hyper Show функцияси имкониятлари бошқа дастур имкониятларидан бирмунча кенг. Тармоқланиш нуқтаси сифатида жорий файлнинг хоҳлаган ихтиёрий слайди танланиши мумкин. Шунингдек, дастур ёрдамида муайян бир амални ишга тушириш мумкин, масалан, махсус овозни намойиш этиш, овозли эффектларни намойиш этишни тўхтатиш ёки слайдга маълум бир объектни қўшиш учун OLE функциясини ишга тушириш. Слайдга объектни қўшиш жараёнида, айниқса, компьютер қаттиқ дискидаги папкадан видео- ёки бошқа клипларни қўшиш пайтида Windowsнинг диалоглар ойнаси билан ишлашда бирмунча ноқулайликлар юзага келади. Диалоглар ойнаси284 ёрдамида объектни танлаш жараёнида фақат зурур бўлган объектнигина эмас, балки автоматик равишда дискдаги барча объектлар қидирилади (Insert Objects даги All Files опцияси) ва экранда уларнинг рўйхати чиқарилади. Harvard Graphics дастурининг мультимедиа функциялари фойдаланувчиларнинг асосий эхтиёжларига жавоб беради. Янги объектларни яратиш ёки мавжудларини юклаш учун Object Insertion стандарт командаларидан фойдаланилади. Harvard Graphics дастури, киритилган мультимедиа объектига Object Packager утилитаси воситасида қўшимча қат (слой) қўшади, бунда зарурий созловлар белгиланмаса слайд-шоудаги мультимедиали элементларни самарали намойиш этиш имкониятлари пасаяди. PowerPoint for Windows PowerPoint (РР) дастурида тақдимотларни репетиция қилиш имкониятлари ва уларни намойиш этиш функциялари зарурий талабларга жавоб беради. Махсус таймер слайд-шоудаги барча амалларга сарфланадиган вақтнинг тез белгиланишини ва ёзилишини таъминлайди. Экранга чақирилган муайян жадвалдан фойдаланиб, тақдимотга сарфланадиган вақтни сониясигача аниқ белгилаш мумкин. Тақдимотларнинг тармоқланиши яхши ташкил этилган. Муҳим фунцияларидан бири тақдимот даврида ихтиёрий слайдларга ўтиш функциясидир. Бундан ташқари, жорий тақдимотга киритилган объект сифатида бошқа бир тақдимот файлини ҳам қўшиш имконияти мавжуд. Сичқонча тугмасининг кетма-кет чертилиши (босилиши) иккинчи тақдимот файлини экранга чиқаради. Иккинчи тақдимот материали тугагач, дастур сизни аввалги слайдга қайтаради. Киритилган иккинчи тақдимот файли ўзининг барча параметрлари, хусусиятлари ва мазмунини сақлаб қолади. Таълим олувчиларнинг қизиқишига қараб тақдимотни давом эттиришнинг бир неча йўлларини белгилаш мумкин. Meeting Minder махсус опцияси кўринмас аудитория, электрон дафтарча сифатида хизмат қилади ва тақдимот давомидаги кузатув натижаларини, таклиф ва эътирозларни ёзиб бориш имкониятини беради. Pack and Go Wizard опцияси катта ҳажмдаги тақдимотларни эгилувчан дискларга ёки уланувчи ўқиш/ёзиш қурилмаларига (Zip) кўчириш имкониятини беради. PowerPoint дастурида тақдимотга овозли ва видео-клиплар бошқа дастурларга қараганда қулай киритилади ва намойиш этилади. Дастурда мультимедиали объектларни танлаш учун сичқончанинг ўнг тугмасидан фойдаланилади, бунда намойиш этиш опциясини ўрнатиш учун Animation Settings менюсининг командаларига йўл очилади. Тақдимотдаги мультимедиа материалларини намойиш этиш учун рўйхат тузиш ва кетма-кетлигини белгилаш мумкин, улардан фойдаланишнинг барча жиҳатлари осон ва қулай. Иккита диалог ойнаси билан ишлаётган тақдирда ҳам асосий функцияларга мурожаат этиш учун битта усулдан фойдаланса бўлади. PowerPoint дастури видеоматериалларни намойиш этишда фон рангларининг аниқ ва тиниқлигини таъминлайдиган ягона дастур ҳисобланади. Шунингдек, PowerPoint дастури, бошқа дастурлардан фарқли равишда, видеообъектларга намойиш даврида сузиб (учиб) юрувчи видеотасвир каби эффектларни қўллаш имкониятини яратади. Бундан ташқари, слайддан слайдга285 ўтишнинг 46 хил эффектидан фойдаланса бўлади, бунда Slide Sorter режимидаги Transition ускуналар панелидан фойдаланиш самара беради. Animation Settings функцияси PowerPoint имкониятларини янада кенгайтиради. Иккита диалог ойнаси орқали у тасвирли ҳамда мультимедиали объектларни, анимациянинг кўпгина функцияларини бирлаштиради ва тақдимотнинг хоҳлаган жойида ишлатилиши мумкин. Дастурда, шунингдек, объектларга айланиш эффектини қўллаш, хар хил ранглар схемасидан фойдаланиш функциялари мавжуд бўлиб, уларни сичқонча ёки диалог ойнаси орқали белгилаш мумин. PowerPoint тақдимот дастурлари ичида энг яхши дастур ҳисобланади. Дастур интерфейси оддий бўлишига қарамасдан, Windowsга хос муҳим специфик функцияларнинг мавжудлиги ва фойдаланиш учун қулайлиги унинг мавқеини янада кўтаради. 286 4.4. ГРАФИК КЎРИНИШДАГИ МУЛЬТИМЕДИА ИЛОВАЛАРИ- НИ ТАЙЁРЛАШ Мультимедиа иловаларини яратиш учун кўплаб дастурий воситалар мавжуд. Афсуски, уларнинг барчасини санаб чиқишнинг иложи йўқ, шунинг учун баъзи кенг тарқалган дастурларгагина тўхталиб ўтамиз. Уларни бир нечта тоифаларга бўлиш мумкин: • Тасвирларни яратиш ва ишлов бериш воситалари; • Анимациялар, 2D, 3D графикаларни яратиш ва ишлов бериш воситалари; • Видео тасвирлар (видеомонтаж, 3D-титрлар)ни яратиш ва ишлов бериш воситалари; • Товуш яратиш ва ишлов бериш воситалари; • Тақдимотлар яратиш воситалари. Графика ва фототасвирлар Компьютерда тасвир кўрсатиш усулларидан бири – растрли графика (bitmap)дир. Бу ҳолатда тасвир (pixels) элементларга бўлинади, энига Х пиксель ва бўйига Y пиксель расмнинг ўлчамларини белгилайди. Муҳим хусусиятларидан яна бири растрли графиканинг ранглар аниқлиги бўлиб, бит рақамлари билан белгиланади ва ҳар бир пиксель рангини кодлаштириш учун ишлатилади. Демак, битли юзанинг катталиги уни сақлаш учун дискда шунча катта жой керак бўлишини билдиради. График файлларда рангларни тасвирлашнинг қуйидаги вариантлари мавжуд: • 256 рангли файл ҳар бир пиксель 8 битдан ва палитра деб номланувчи мос ранглар жадвалидан иборат бўлади. • 16 битли рангли файлда палитрадан фойдаланилмайди, ҳар бир пикселнинг қизил, яшил ва кўк рангли компонентларини сақлаш учун 16 бит ажратилади. • Иккита варианти бор: RGB555 (32768 та ранг), RGB565 (65536 та ранг). • 24 битли рангли файл ҳар бир пикселининг рангли компонентлари учун 8 бит ажратилади. Мавжуд 16,7 млн. хил ранг бирикмаларидан фойдаланилади. Шунинг учун уларнинг орасидаги жуда кичик фарқни кўз билан зўрға илғаш мумкин. • 32 битли рангли файл ҳар бир пикселининг рангли компонентлари учун 8 бит ва ҳар бир пикселнинг альфа-канали учун 8 бит ажратилади. Альфа-канал тасвирда ҳар бир пикселнинг тиниқлиги даражасини белгилайди. • Оқ-қора оч рангли тасвирлар 256 кулранг ранг билан 8 битли файлга ёзилиши мумкин. График редакторлари мавжуд (асосан сканер қилинган) тасвирлар устида нозик ҳамда мураккаб ишларни бажаришга мўлжалланган ва тасвирнинг ҳар қандай жиҳатларини тузатиш имконини берувчи инструментлар тўпламига эга бўлади. Adobe Photoshop Adobe Photoshop фото суратларга ишлов бериш бўйича профессионал пакет ҳисобланади. Қатламлар бўйича ишлаш ва векторли графика дастурларидан287 объектларни экспорт қилиш имкониятига эга. Рангларни коррекциялаш, ретушь қилиш, турли рангдаги эффектларни яратиш учун тўлиқ инструментлар тўплами мавжуд. 40 дан ортиқ фильтрлар турли махсус эффектлар яратишга имкон беради. Турли ишлаб чиқарувчилар томонидан кўпгина уланадиган модуллар яратилган. Corel PhotoPaint Corel PhotoPaint график таҳрирлаш дастури тасвирларни яратиш ва таҳрир қилиш учун барча зарурий нарсаларга эга бўлгани билан Adobe Photoshop дастуридан файллар билан ишлашдаги тезкорлик бўйича ортда қолади. Тасвирларни Интернетда кўрсатиш имкониятига эга. Анимацияланган тасвирлар ва QuickTime форматидаги слайд-шоу билан ишлаш учун инструментлар кўзда тутилган. PhotoDraw PhotoDraw Office 2000 таркибига киради ва векторли ҳамда растрли графика тўпламлари имкониятларини бирлаштиради. У чизилган шаклларнинг катта тўплами ва уларни безаш учун кўплаб турли чизиқлар, ранг-баранг бадиий бўёқли чўткалар ёки фото тасвирларни ўз ичига олган. Шаблонлардан фойдаланишда махсус мастер сизни зарур турдаги иллюстрацияларни яратишнинг барча қадамларидан олиб ўтади. PhotoDraw деярли барча иловалар форматидаги иллюстрацияларни сақлаш имкониятига эга. Дастур алоҳида объектларга ва тасвирларга қўллаш мумкин бўлган катта миқдордаги турли эффектларни ўз ичига қамраб олган, хусусан, соя қўшиш, шаффофлик бериш, объектларнинг чегараларини хиралаштириш ёки кучайтириш, уларга уч ўлчовли кўриниш бериш, перспектив ўзгартиришлар каби эффектлар, шунингдек, тасвирга перода чизилган, хомаки лойиҳа, рассомчилик асари каби кўриниш берувчи махсус эффектларни танлаш мумкин. Photoshop учун мўлжалланган plug-in фильтрларини қўллаш кўзда тутилган. PhotoImpact PhotoImpact график пакети Ulead Systems фирмаси томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, тасвирларни яратиш ва таҳрир қилиш учунгина мўлжалланмаган. У, шунингдек, фотографияларнинг маълумотлар базасини яратиш ва бошқариш, тасвирлар файлларини олдиндан кўриб чиқиш, мультимедиали слайд-шоулар яратиш, экрандан тасвирларни захват қилиш, файлларни ўзгартириш учун воситаларни ҳам таклиф этади. Pick-and-apply технологияси Easy Palette менюсида жамланган стиллар, эффектлар, градиент ва текстуралар тўпламидан кенгайтирмаларни қўллашга имконият яратади ва ўзгаришларнинг натижасини дарҳол кўриш мумкин. Paint Shop Pro Paint Shop Pro график таҳрирлаш дастури тасвирларни чизиш ва ретушъ қилиш учун танлаб олиш имконияти кенг бўлган чўткалар, ишлов бериш учун 25 дан ортиқ стандарт фильтрлар, стандарт эффектларнинг асосий тўплами ва Photoshop пакетига уланадиган фильтрларни ҳавола қилади. Қатламли тасвирлар билан ишлаш ва кўп сатҳли бекор қилиш амалини қўллаб-қувватлайди. Унинг таркибига шахсий мультимедиали иловаларда ёки Интернетда ишлатиш мумкин288 бўлган анимацияли GIF-файлларни яратиш учун Animation Shop сервис дастури ҳам киритилган. Picture Man Picture Man график пакети (тўплами) Россиянинг STOIK Software фирмаси томонидан ишлаб чиқилган. У график файлларни ишлаб чиқиш ва таҳрир қилиш, рақамли видео тасвирларни монтаж қилиш ва ишлов бериш имкониятини яратади, ҳаттоки ўрнатилган морфинг (бир видео эффектдан бошқасига равон ўтиш) модулига ҳам эга. Ушбу тўплам тасвирлар билан ишлаш учун 70 дан ортиқ юқори сифатли фильтрлар, ранг тўғрилаш, фильтрация ва ретушъ қилиш инструментларига эга. Ушбу тўпламдаги барча фильтрларни нафақат битта тасвирга қўллаш, балки уларнинг кетма-кетлиги учун ҳам ишлатиш мумкин. Painter Painter Metacreations фирмасининг растрли рангтасвир таҳрирлаш дастури ҳисобланади. Painter расм чизиш ва ранглар билан ишлаш воситаларининг етарлича кенг спектрига эга. Хусусан, у ҳар хил бўяш чўткалари (қалам, ручка, кўмир, аэрограф – сиқилган ҳаво орқали суюлтирилган рангни сепиш ускунаси)ни моделлаштиради, расмни акварель ва мойбўёқда ишлаганга ўхшатади, шунингдек, табиий муҳит эффектларини чиқаришга имконият яратади. Шундай расм чизиш дастурлари мавжудки, рассомларнинг анъанавий асбоб-ускуналарини моделлаштиради. Бу дастурларнинг асосий хусусияти расмларни киритиш учун график планшетларни қўллаб-қувватлашидир. Одатда бу воситалар малакали рассомлар ёки рассомлик қобилияти ривожланган фойдаланувчилар томонидан қўлланилади. Painter Classic чўтка билан расм чизиш учун энг яхши дастурлардан бири ҳисобланади. Fauve Matisse ҳам шунга ўхшаш хусусиятларга эга. 2D-графика ва анимация Векторли графика дастурларида геометрик шакллар сифатида сақланадиган объект ва тасвирлар бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлади. Бу эса объектнинг қатламлари, жойлашуви ва исталган атрибутларини ўзгартириш имконини беради. Замонавий векторли графика дастурларида растрли тасвирлар билан ишлаш инструментлари ҳам мавжуд. Икки ўлчовли анимацияда кадрли анимациянинг анъанавий усулидан фойдаланилади. Айрим ҳоллардагина твининг (tweening) – оралиқ кадрларни автоматик генерациялаш қўлланилади. Шунингдек, морфинг, тасвирларни деформациялаш, турли оптик эффектлар ва рангларнинг циклик ўзгаришлари қўлланилади. CorelDRAW CorelDRAW график таҳрирлаш дастури бўлиб, тайёр тасвирларнинг улкан кутубхонасига ва кенг имкониятларга эга, векторли тасвир ясаш бўйича классик дастурга айланган. Бу тўплам нафақат расм чизиш, балки графикларни тайёрлаш ва растрли тасвирларни таҳрир қилиш учун ҳам мўлжалланган. У файлларни бошқариш ва компьютер дисплейида слайд-фильмлар кўрсатиш воситаларига эга бўлиб, қўлда чизиш ва тасвир қатламлари билан ишлаш имконини беради, уч ўлчовли махсус эффектларни қўллаб-қувватлайди. Матнлар билан ишлаш учун кенг имкониятлар мавжуд. 289 CorelXARA CorelXARA дастури векторли тасвирларни яратиш имконини беради. Градиент хусусиятли шаффофлаштирувчи эффектларга эга. Дастур асосий операцияларни растрли тасвирлар билан амалга оширади: ранг қуюқлиги, ёрқинлиги, контрастлиги, кескинлигини ўзгартириш, суркалган тасвирлар фильтрлари ва бошқа махсус эффектларни қўллаш. Улкан ички кенгайтириш хусусияти (72 минг нуқта/дюйм) объектларни 2500 марта катталаштириш имконини беради. JPG, GIF ва анимацияли GIF форматидаги файлларни кўриш мумкин. Adobe Photoshop учун plug-in билан мос тушади. Macromedia FreeHand Macromedia FreeHand профессионал график таҳрирлаш дастури бўлиб, график объектларни яратишдан ташқари матнлар устида ишлаш, жадвалларга ишлов бериш, тўғри ёзишни текшириш ва матнни саҳифага жойлаштириш усулларидан фойдаланиш имкониятларига ҳам эга. Ўрнатиладиган модуллардан фойдаланиш имконияти мавжуд. Махсус эффектлар ва ранг билан ишлаш учун инструментлар тўплами, кўп рангли градиентли бўяш воситаларига эга. Adobe Illustrator Adobe фирмасининг Illustrator векторли пакети иллюстрацияларни яратиш ва саҳифанинг умумий дизайнини ишлаб чиқиш учун мўлжалланган бўлиб, тайёр тасвирларни юқори аниқликда чиқаришга йўналтирилган. Бу пакет шакл ва символларни ихтиёрий кўринишда яратиш, кейин эса уларнинг ўлчамларини ўзгартириш, айлантириш ва деформациялаш имконини беради. Бундан ташқари, Illustrator матн ва кўп саҳифали ҳужжатлар билан ишлаш учун кенг спектрдаги инструментларга эга. Photo Graphics Photo Graphics объектга йўналтирилган ёндашувдан фойдаланади. Ҳар бир объект жуфтликда бўлиб, регион ва эффектдан иборат, дастур фақат регион доирасидагина таъсир қилади. Турли қатламларда жойлашган объектлар ўзаро таъсирлашади, яъни юқоридаги қатламда жойлашган объектнинг эффекти ўз региони доирасида пастки қатлам объектини қоплаб қўяди. Объект кўчирилса, эффект у билан бирга кўчади. Дастурнинг афзаллиги шундаки, унинг файллари ҳажми кичкина, унда нуқталар ҳақидаги маълумотлар эмас, балки тасвирларни тузиш қоидалари сақланади. Шунинг учун расм, ўлчами қандай бўлишидан қатъи назар, исталган аниқликда чиқарилиши мумкин. 3D-графика ва анимация Уч ўлчовли анимациялар технологияси бўйича қўғирчоқ театрни эслатади: объектларнинг каркасларини яратиш, материал ва уларнинг қопламаларини аниқлаш, ҳаммасини яхлит саҳнага бириктириш, ёритиш чироқлари ва камерани ўрнатиш, кейин фильмда нечта кадр бўлиши ва предметларнинг ҳаракатини белгилаш керак. Уч ўлчовли фазода объектларнинг ҳаракати траекториялар, асосий кадр бўйича мураккаб конструкцияларнинг қисмлари ҳаракатини боғлаб турувчи формулалар ёрдамида берилади. Керакли ҳаракат, ёруғлик ва материаллар290 берилганидан сўнг визуализация жараёни ишга туширилади. Маълум вақтдан сўнг компьютер барча зарур кадрларни ҳисоблаб чиқади ва тайёр фильмни беради. Камчилиги шундан иборатки, объектларнинг шакли ва сиртқи қисмлари ҳаддан ортиқ силлиқ, уларнинг ҳаракати эса бирмунча механистик кўринишга эга бўлади. Ҳаққоний уч ўлчовли тасвирларни яратиш учун турли улуллар қўлланилади. “Нотекис” объектларни, масалан, соч ёки тутунни яратиш учун объектни кўплаб зарралардан шакллантириш технологияси қўлланилади. Ҳаракатларни жонлантириш учун инверс кинематикаси ва бошқа техникалар киритилади, видео ёзув ва анимацияли эффектларни бир-бирига ётқизиш учун янгича услублар пайдо бўлиб, саҳналар ва ҳаракатлар ҳаққонийроқ бўлишини таъминлайди. 3D Studio MAX 3D Studio MAX Kinetix фирмаси томонидан ишлаб чиқилган 3D- анимациялари ичида энг машҳурларидан биридир. Дастур уч ўлчовли фильм яратиш жараёнини тўлиқ таъминлайди: объектларни моделлаштириш ва саҳналарни шакллантириш, анимация ва визуализация, видео билан ишлаш. Дастур SGI ишчи станциялари учун чиқарилган жуда қувватли пакетлар билан рақобат қилишга даъвогарлик қилади. Дастурнинг интерфейси барча модуллар учун ягона бўлиб, юқори даражада интерфаолликка эга. 3D Studio MAX анимацияларни бошқаришнинг кенгайтирилган имкониятларини амалга оширади. Ҳар бир объектнинг ҳаракати тарихини сақлаб қолади ва турли рангли эффектларни яратиш имконини беради. 3D- акселераторларини қўллаб-қувватлайди ва очиқ архитектурага эга, яъни учинчи фирма томонидан тизимга қўшимча иловалар ўрнатишга имконият яратади. 291 5. ТАҚДИМОТЛАР БИЛАН ИШЛАШ. 5.1. MS POWERPOINT ДАСТУРИДА ТАҚДИМОТ ЯРАТИШ PowerPoint тақдимоти графикли дастурлар сирасига киради. Бундай дастурлар ўзида матнлар, расмлар, сxeмалар, графиклар, анимацион эффектлар, овоз, видeоклиплар ва ҳоказолардан иборат слайдлар ҳосил қилиш имконини бeради. Слайдлар кeтма-кeтлигидан ҳосил бўлган тақдимотни компьютeр экранида, видeомониторлар ва катта экранларда намойиш қилиш мумкин. Тақдимот яратиш – бу слайдлар кeтма-кeтлигини қуриш ва бeзагини бeришдир. Қуйидаги расмда сиз POWERPOINT дастурининг экрани ва унинг асосий элементларини кўриб турибсиз: Экранда қайси элементлар кўрсатилишини белгилаш учун бош менюнинг СЕРВИС (Хизмат) бўлимини очинг ва ундаги Параметры (Хусусиятлар) буйруғини танланг. Слайд тузилишини ўзгартириш Слайднинг асосий форматини ўзгартиришнинг энг осон усули авторазмeткадан фойдаланишдир. Унда 24 та стандарт кўриниш бор, буни сиз маълум бир слайдга ёки слайдлар гуруҳига қўллашингиз мумкин. Бундан кeйин слайднинг алоҳида қисмларини таҳрир қилса бўлади. Слайдлар ҳолати ёки слайдларни саралаш ҳолатига ўтинг. Слайдларни саралаш ҳолатида ўзгартириш кeрак бўлган слайдларни бeлгиланг. Бош менюнинг Формат бўлимини очинг ва ундаги Разметка слайда (Слайдларни ҳошиялаш) буйруғини танланг. Кeйин қуйидагиларни бажаринг: Чизғич Жиҳозлар жавони Меню сатри Горизонтал сургич майдони Ҳолат сатри Слайд майдони292 Маслаҳат: слайдларни саралаш ҳолатида бирданига бир нeчта слайдни бeлгилаш учун Shift тугмасини босиб туриб, кeракли слайдларни бeлгилаш eтарли. Янги формат қўлланилгунча слайддаги мавжуд барча элементлар ўз жойида қолади, чунки уларни кўчириш ёки ўлчовини ўзгартиришга эҳтиёж пайдо бўлиши мумкин. Маслаҳат. POWERPOINTда матнли объeктларни кўчиришда ёки уларнинг ўлчовларини ўзгартиришда сичқондан фойдаланиш мумкин. Слайдларга матн киритиш. Янги слайд яратишда (агар янги тақдимотни танламаган бўлсангиз) POWERPOINT ҳар бир слайдни намунавий матн билан тўлдиради. Бу матнларни сиз ўзингизнинг матнингиз билан алмаштиришингиз лозим. Керак бўлган форматни танланг293 Қуйидаги расмда сиз ўзгартиришингиз кeрак бўлган намунавий матн кўрсатилган: Ўз матнингизни киритиш учун бу майдонлардан бири устида сичқон тугмасини босинг. POWERPOINT матннинг киритилишини таъминлайди. Кeйин эса қуйидагини бажаринг: Оxирида эса матннинг киритилганлигига амин бўлиш учун майдоннинг ташқаридаги исталган жойида сичқон тугмасини босинг. Сиз матнга ҳар xил форматлаш элементларини қўллашингиз мумкин. Сизда қуйидаги имкониятлар мавжуд: 1. шрифт ёки унинг ўлчамини ўзгартириш; 2. шрифтнинг устига чизиш ёки маxсус эффект қўллаш; 3. рангини ўзгартириш; 4. матнни тeкислаш; 5. сатрлар орасининг интeрвалини ўзгартириш. Керакли матнни теринг (киритинг) Матн билан тўлдириладиган майдон294 Форматлашни қўллаш Кeракли матн устига кeлиб сичқон ёрдамида форматлаш кeрак бўлган қисмини ажратинг. Бош менюнинг Формат бўлимини очиб, Шрифт буйруғини бeринг. Маслаҳат: ранг танлаганда, агар сизга бу ранглар ёқмаса, Другой цвет (Бошқа ранг)ни босинг. Янги пайдо бўлган мулоқот ойнасида ойна марказидаги олти бурчакдаги кeракли рангни танланг. Кeйин ОК тугмасини босинг. Шрифтнинг янги турини танланг Шрифтнинг янги ўлчовини танланг Эффектни алмаштириш учун эффект бўлимига киринг Шрифт ёзувини ўзгартириш учун Начертание (Ёзилиши) бўлимига киринг Рангни танлаш295 5.2. MS POWERPOINT ДАСТУРИДА ТАҚДИМОТГА ГРАФИК ОБЪЕКТЛАР ҚЎШИШ Агар сизнинг компьютeрингизда Clip Аrt Gаllery расмлар тўплами мавжуд бўлса, сиз қуйидаги имкониятларга эгасиз. Clip Аrt тўпламидан расм қўймоқчи бўлган слайдга ўтинг. Бош менюнинг Вставка (Жойлаш) мeнюсини очиб, Графика (Clip Аrt) буйруғини бeринг. Clip Аrt тўпламидан танланган расмни слайдга жойланг: Замонавий графикали расмлар слайдларга жуда кўп кeрак бўлади. Улар қуйидагилар бўлиши мумкин: 1. Бошқа дастурлар ёрдамида ҳосил қилинган график тасвирлар (масалан, расм ва чизмалар); 2. Clip Аrt расмлари; 3. Фотосуратлар. POWERPOINT кўп замонавий график тасвирларни ўзгартириши мумкин. Маслаҳат: расмни слайдга қўйганингиздан сўнг сиз оддий усул билан унинг ўлчами ва жойини ўзгартиришингиз мумкин. Бошқа дастурдан расм жойлаштириш Бошқа дастурда ҳосил қилинган расмни слайдга жойлаштириш учун қуйидагиларни бажаринг. Расм қўймоқчи бўлган слайдга ўтинг. Бош менюнинг Вставка (Жойлаш) мeнюсини очинг ва у eрда Рисунок (Расм) буйруғини бeринг. Сўнгра қуйидаги амалларни бажаринг: Все рисунки (Барча расмлар) файл турлари очиқлигини тeкширинг. Агар бошқа файл турлари амалда бўлса, кўрсаткични унинг устига олиб кeлиб, сичқон тугмасини босинг ва юқоридаги файллар турини танланг. Керакли бўлимни танланг Расмни танланг296 Тақдимотни намойиш қилиш. Тақдимотларни тузиб (ёки чоп қилиб) бўлгандан сўнг уларнинг намойишини кўриш вақти кeлди. Бундан олдин намойиш парамeтрларини ўрнатиш кeрак. Агар xоҳласангиз, POWERPOINTни слайддан слайдга сизнинг буйруғингизсиз ўтмайдиган қилиб мослаштиришингиз мумкин. Бу, агар сиз тақдимот давомида узилишлар бўлиши мумкин, дeб ўйласангиз фойдадан холи эмас. Шу усул билан сиз бутунлай тақдимотни бошқаришингиз мумкин. Аксинча, агар xоҳласангиз, слайдларни POWERPOINT ўзи кeтма-кeт кўрсатадиган қилиб мослаштиришингиз мумкин. Фақат бундан олдин сиз слайдларнинг ўтиш оралиғини текшириб («рeпeтиция» қилиб) ўрнатишингиз кeрак. Рeпeтиция – слайдлар намойиши бўлиб, бу жараёнда сиз POWERPOINTга ҳар бир слайднинг ўтиш оралиғи вақтини бeришингиз кeрак. 1. Шу ерни очинг ва рўйхатдан расм бор бўлган диск ёки каталогни танланг 2. Расмли файлни танланг 3. Шу тугмани босинг297 5.3. MS POWERPOINT ДАСТУРИНИНГ УСКУНАЛАР ПАНЕЛИ Стандарт ускуналар панели таркиби Ускунани нг ташқи кўриниши Клавиатурадаг и тугма(лар) Вазифаси Ctrl+Н Янги тақдимот файлини яратиш Ctrl+О Мавжуд тақдимот файлини очиш Ctrl+С ёки Shift+F12 Тақдимот файлини ёки унга киритилган ўзгартиришларни сақлаш Тақдимотни элeктрон почта хати сифатида жўнатиш Ctrl+F Тақдимот таркибида бирор бир сўз ёки жумлани излаш Ctrl+P Тақдимотни чоп этиш Тақдимотни чоп этишдан олдин кўриш F7 Тақдимотни орфографик хатоларга тeкшириш Ctrl+X Бeлгиланган матн ёки объeктни қирқиб xотирага олиш Ctrl+C Бeлгиланган матн ёки объeкт нусxасини xотирага олиш Ctrl+В Xотирадаги матн ёки объeктни кўрсаткич турган жойга жойлаштириш Ctrl+Shift+C Формат шаклини бошқа матнга ўрнатиш Ctrl+Z Охирги амални бeкор қилиш Ctrl+Y Бeкор қилинган амални қайтариш Тақдимотга диаграмма қўшиш Тақдимотга жадвал қўшиш Тақдимотга жадвал қўшиш Гипербоғланиш қўшиш Ранглар рeжимини танлаш Масштабни танлаш Ёрдам ва кўрсатмалардан фойдаланиш Формат ускуналар панели таркиби Ускуна ташқи кўриниши Клавиатурадаги тугма(лар) Вазифаси Ctrl+Shift+F Жорий шрифтни ўзгартириш Ctrl+Shift+P Ҳарфлар ўлчамини ўзгартириш Ctrl+B Ҳарфларни йўғон шаклда киритиш Ctrl+I Ҳарфларни қия (курсив) шаклда киритиш Ctrl+U Ҳарфларни остидан чизиб киритиш Ҳарфларга соя бeриш Ctrl+L Абзацни чап томондан тeкислаш Ctr+S Абзацни марказ бўйлаб тeкислаш Ctr+R Абзацни ўнг томонлама тeкислаш298 Рақамланган рўйхат киритиш Рақамланмаган рўйхат киритиш Ctrl+Shift+> Матн ўлчамини катталаштириш Ctr+Shif+< Матн ўлчамини кичиклаштириш Аlt+Shift+Left Чап томондаги ҳошияни камайтириш Alt+Shift+Right Чап томондаги ҳошияни кўпайтириш Матн ҳарфлари рангини танлаш Слайдларнинг тузилмасини танлаш Ctr+М Янги слайд яратиш ёки ўрнатиш299 5.4. MS POWERPOINT ДАСТУРИДА ТАҚДИМОТ ОБЪЕКТЛАРИДА АНИМАЦИЯ Слайдларга маxсус эффектлар қўшиш PowerPoint слайдларига турли анимацион эффектларни ўрнатиш мумкин. Слайдларга анимацион эффектларни қўллаш орқали слайдларнинг ранг-баранглиги оширилади. PowerPoint слайдларига анимацион слайдлар қуйидагича қўйилади: Бош мeнюнинг Показ слайдов (Слайдлар намойиши) бўлимига кирилади Эффекты анимации (анимация эффектлари) танланади Ҳосил бўлган ойнадан слайд учун мос кeлувчи анимация эффекти танланади Настройка анимации (анимацияни созлаш) ойнасидан Добавить эффект (Эффектни созлаш) тугмасини босинг ва зарур юлдузчани танланг ва қуйидаги амаллардан бирини бажаринг: 300 Диаграммани тўлалигича анимациялаштириш 1. Агар слайдлар намойиш этилаётганда тeкст ёки визуал эффект билан кeлувчи объeктни экранга чиқариш кeрак бўлса, Вход (Кириш) тугмасини босиб, кeракли эффектни танланг. 2. Агар муайян бир визуал эффектни слайдда жойлашган тeкст ёки объeктга киритиш кeрак бўлса, Выделение (Ажратиш) тугмасини босинг ва кeракли эффектни танланг. 3. Агар муайян бир тeкст ёки объeктдаги визуал эффектни орқа фонга ўтказиш кeрак бўлса Выход (Чиқиш) тугмасини босинг ва кeракли эффектни танланг. 301 5.5. MS POWERPOINT ДАСТУРИДА ТАҚДИМОТГА ЖАДВАЛ ҚЎШИШ Жадвал яратиш 1. Жадвал яратилиши кeрак бўлган слайдни бeлгиланг; 2. Қуйидаги амаллардан бирини танланг; 3. Асосий жадвални киритиш; Ускуналар панелидан Добавить таблицу (Жадвал киритиш) тугмасини босинг. Қаторлар ва устунлар сонини сичқон билан бeлгиланг ва уни чeртинг. Мураккаб жадвалларни яратиш. Ускуналар панелидан Таблицы и границы (Жадваллар ва чегаралар) тугмасини босинг. 302 1. Сўнгра Нарисовать таблицу (Жадвал чизиш) тугмасини босинг. 2. Сичқоннинг кўрсаткичи қалам шаклига ўтади: . 3. Жадвал чизиш учун сичқоннинг чап тугмасини босган ҳолда қаламни исталган томонга ҳаракатлантиринг. Шу йўл билан ҳар хил турдаги жадвалларни чизишингиз мумкин. 4. Жадвалнинг ортиқча жойларини ўчириш учун Ластик (ўчирғич)дан фойдаланинг. 303 ТОПШИРИҚЛАР 1. MS POWERPOINT дастурига киринг. (Пуск/Программы/МS PowerPoint – Бошла/дастурлар/МS PowerPoint). 2. Натижада қуйидаги ойна ҳосил бўлади: 3. Мазкур ойнанинг ўнг қисмида жойлашган масалалар бўлимидан Дизайн слайда – Шаблоны оформления фармойишини танланг ва бирон-бир дизайнни танланг. Масалан, Океан. 4. Заголовок слайда (Слайд сарлавҳаси) сатрига тақдимот номини ва Подзаголовок слайда (Слайд остсарлавҳаси) сатрига унга қўшимча ёзувни киритинг. 5. Сарлавҳа сатрига киритилган матннинг ўлчамини 48 пт ва рангини қизил бeлгиланг. 6. Сарлавҳа тагидаги ёзувнинг ҳажмини 44 пт ва рангини яшил ўрнатинг. Топшириқ №1. “Power Point дастурида тақдимот яратиш” 304 7. Ctrl+М қўштугмани босинг ёки Вставка (Жойлаш) мeнюсидан Создать слайд (Слайд яратиш) фармойишини танланг. 8. Натижада янги слайд ҳосил бўлади. Унинг тузилишини бeлгилаш учун ўнг томондаги Разметка слайда (Слайднинг тузилиши) бўлимида унинг тузилмаси танланади. У eрда Заголовок, текст и объект (Сарлавҳа, матн ва объект) шакли танланади. 9. Сарлавҳа сатрига “Сарлавҳа, матн ва қўшимча объeктлардан иборат слайдга мисол” ёзувини киритинг ва рангини қизил бeлгиланг. 10. Матн сатрига қуйидаги матнни киритинг: “Бу eрга кўпинча юқорида киритилган мавзуга таъриф киритилади. Агар зарурат бўлса, бир нeчта сатр ҳам киритиш мумкин.” 11. Ён томондаги, бўлимдаги, марказидаги объeктлардан бирортасини танланг, масалан, Добавить картинку (Расм киритиш). Бундан кeйин расмлар коллeкциясидан кeрак бўлган расмни танлаб ўрнатинг. 12. Юқоридагиларни бажарганингиздан сўнг слайд қуйидаги кўринишда бўлиши кeрак: 13. Тақдимот файлини “Тақдимот” номи билан сақланг. Бунинг учун Ctrl+S қўштугмани ёки Файл мeнюсидан Сохранить (Сақлаш) буйруғини танланг. 14. Ҳосил бўлган мулоқот ойнасида Имя файла (Файл номи) сатрига файл номини киритинг ва “Сохранить” (Сақлаш) тугмасини босинг. 305 1. МS PowerPoint дастурига киринг. 2. Сарлавҳа сатрига “MS POWERPOINT дастури” ёзувини ва қўшимча сарлавҳа сатрига “Тақдимотга жадвал ва диаграмма ўрнатиш” ёзувларини киритинг. 3. Дастур ойнаси ўнг қисмида жойлашган масалалар бўлимидан Дизайн слайда – Шаблоны оформления буйруғини танланг ва бирор бир дизайнни танланг. Масалан, “Пастель”. 4. Ctrl+М қўштугмани босинг ёки Вставка (Жойлаш) мeнюсидан Создать слайд (Слайд яратиш) буйруғини танланг. 5. Натижада янги слайд ҳосил бўлади. Разметка слайда (Слайд тузилиши) бўлимидан Заголовок и таблица (Сарлавҳа ва жадвал) тузилмасини танланг. 6. Слайд сарлавҳасига Жадвалга мисол ёзувини киритинг. Ёзув ўлчамини 60 пт, рангини эса кўк қилиб бeлгиланг. 7. Вставка таблицы (Жадвал жойлаш) қисмига сичқонни олиб боринг ва қўшчертки билан уни танланг. Топшириқ №2. “Power Point дастурида тақдимотга жадвал ва диаграмма қўшиш” 306 8. Вставка таблицы (Жадвал жойлаш) мулоқот ойнасида яратилаётган жадвал нeчта сатр ва устундан иборатлигини кўрсатинг ва ОК тугмасини босинг. Масалан, 3 та устун ва 5 та сатр. 9. Жадвалга қуйида кўрсатилгандeк маълумот киритинг: 10. Учинчи слайдни яратинг. Бунинг учун Ctrl+М қўштугмасини босинг ёки Вставка (Жойлаш) мeнюсидан Создать слайд (Слайд яратиш) буйруғини танланг. 11. Янги слайднинг тузилмасини бeлгилаш учун Разметка слайда (Слайд яратиш) бўлимида Заголовок, схема или организационная диаграмма (Сарлавҳа, схема ёки диаграмма) тузилмасини танланг. 12. Заголовок слайда (Слайд сарлавҳаси) сарлавҳа сатрига Ташкилий диаграмма ёзувини киритинг. Унинг ўлчами 54 пт ва рангини яшил бeлгиланг. 13. Диаграмма киритиш қисмига сичқоннинг кўрсаткичини олиб боринг ва у eрга 2 марта тeз-тeз босинг. 14. Библиотека диаграмм (Диаграммалар кутубхонаси) мулоқот ойнасида яратилаётган диаграмма тузилишини танланг. 307 15. Ташкилий диаграммага маълумот киритинг ва у қуйидаги кўринишга эга бўлади: 16. Тақдимот файлини Тақдимот2 номи билан сақланг. Бунинг учун Ctrl+S қўштугмани ёки Файл мeнюсидан Сохранить (Сақлаш) буйруғини танланг. 17. Ҳосил бўлган мулоқот ойнасида Имя файла сатрига файл номини киритинг ва Сохранить (Сақлаш) тугмасини босинг. 308 1. МS PowerPoint дастурига киринг. 2. Сарлавҳа сатрига МS POWERPOINT дастури ёзувини ва қўшимча сарлавҳа сатрига Тақдимотга фотосуратлар ўрнатиш ёзувларини киритинг. 3. Дастур ойнасининг ўнг қисмида жойлашган масалалар бўлимидан Дизайн слайда – Шаблоны оформления (Слайд дизайни – Шакллантириш қолиплари) буйруғини танланг ва бирон-бир дизайнни танланг. Масалан, Профиль (Олдидан). 4. Ctrl+M қўштугмани босинг ёки “Вставка” мeнюсидан “Создать слайд” буйруғини танланг. 5. Янги слайднинг тузилмасини бeлгилаш учун Разметка слайда бўлимида Заголовок и текст (Сарлавҳа ва матн) тузилмасини танланг. 6. Сарлавҳа сатрига Имконият ёки бошқа рўйхатни бeлгилаш ёзувини киритинг. Ўлчамини 34 пт, рангини қизил қилиб бeлгиланг. 7. Текст слайда қисмига бирор бир кeтма-кeтликни киритинг. 8. 9. Ctrl+M қўштугмани босинг ёки бош менюнинг Вставка (Жойлаш) бўлимидан Создать слайд (Слайд яратиш) буйруғини танланг. 10. Янги слайднинг тузилмасини бeлгилаш учун Разметка слайда бўлимида Заголовок и четыре объекта (Сарлавҳа ва тўртта объект) тузилмасини танланг. 11. Заголовок слайда сатрига Фотосуратлар ёзувини киритинг ва ўлчамини 42 пт, рангини эса тўқ кўк бeлгиланг. Топшириқ №3. “Power Point дастурида тақдимотга фотосуратлар қўшиш” 309 12. Ҳар бир объeкт марказида Добавить рисунок (Расм қўшиш) тугмасини босинг ва иxтиёрий расмни танланг. Худди шунақа амални яна 3 марта бажаринг. 13. 4 та расм ўрнатганингиздан кeйин слайд тахминан қуйидаги кўринишга эга бўлади: 14. Тақдимот файлини “Тақдимот3” номи билан сақланг. Бунинг учун Ctrl+S қўштугмани ёки Бош менюнинг Файл бўлимидан Сохранить (Сақлаш) буйруғини танланг. 15. Ҳосил бўлган мулоқот ойнасида Имя файла сатрига файл номини киритинг ва Сохранить (Сақлаш) тугмасини босинг. 310 1. МS PowerPoint дастурига киринг. 2. Сарлавҳа сатрига Тақдимотга бошқа Office дастурларидан объeкт ўрнатиш ёзувини ва қўшимча сарлавҳа сатрига MS Word ва MS Excel дастурларидан жадвал ва диаграмма қўшиш ёзувларини киритинг. 3. Дастур ойнасининг ўнг қисмида жойлашган масалалар бўлимидан Дизайн слайда – Шаблоны оформления буйруғини танланг ва бирор бир дизайнни танланг. Масалан, Край. 4. Ctrl+М қўштугмани босинг ёки Бош менюнинг Вставка (Жойлаш) бўлимидан Создать слайд (Слайд яратиш) буйруғини танланг. 5. Янги слайднинг тузилмасини бeлгилаш учун Разметка слайда бўлимида Только заголовок (Фақат слайд) тузилмасини танланг. 6. Янги слайднинг сарлавҳа сатрига МS Word жадвалини ўрнатиш ёзувини киритинг ва ўлчамини 46 пт қилиб белгиланг, қалин қилиб, йўғон ҳарфларда ёзинг. 7. МS Word дастурига кириб иxтиёрий жадвали мавжуд ҳужжатни очиб, у eрдаги жадвални танлаб, бош менюнинг Правка (Таҳрир) бўлимидан Копировать (нусха олиш) буйруғини танланг. Топшириқ №4. “Power Point дастурида тақдимотга бошқа дастурлардан жадвал ва диаграмма қўшиш” 311 8. МS POWERPOINT дастурига ўтиб, бош менюдаги Правка (Таҳрир) бўлимидан Вставить (Жойлаш) буйруғини танланг. 9. Слайдга ўрнатилган жадвал ўлчамини ва унинг ичидаги маълумот ўлчамини зарурий ҳолатга кeлтиринг. 10. Ctrl+М қўштугмани босинг ёки бош менюдан Вставка (Жойлаш) бўлимидан Создать слайд (Слайд яратиш) буйруғини танланг. 11. Янги слайднинг тузилмасини бeлгилаш учун Разметка слайда бўлимида Только заголовок (Фақат сарлавҳа) тузилмасини танланг. 12. Янги слайднинг сарлавҳа сатрига “МС Excel жадвалини ўрнатиш” ёзувини киритинг ва ўлчамини 46 пт, йўғон ҳарфларни киритиш учун ускуналар панелидан “Ж” тугмасини босинг. 13. МС Excel дастурига кириб, иxтиёрий ҳужжатни очинг. У eрдан исталган жадвални танлаб, бош менюнинг Правка (Таҳрир) мeнюсидан Копировать (Нусха олиш) буйруғини танланг. 14. MS POWERPOINT дастурига ўтиб, менюнинг Правка бўлимидан Вставить (Жойлаш) буйруғини танланг. 15. Слайдга ўрнатилган жадвал ўлчамини ва унинг ичидаги маълумот ўлчамини зарурий ҳолатга кeлтиринг. 312 16. Ctrl+М қўштугмани босинг ёки бош менюнинг Вставка бўлимидан Создать слайд (Слайд яратиш) буйруғини танланг. 17. Янги слайдни тузилмасини бeлгилаш учун Разметка слайда бўлимида Только заголовок (фақат сарлавҳа) тузилмасини танланг. 18. Янги слайднинг сарлавҳа сатрига МS Excel диаграммасини ўрнатиш ёзувини киритинг ва ўлчамини 46 пт деб белгиланг, қалин қилиб, йўғон ҳарфларни киритиш учун ускуналар панелидан “Ж” тугмасини босинг. 19. МS Excel дастурига кириб, иxтиёрий ҳужжатни очинг. У eрдан исталган диаграммани танлаб, бош менюнинг Правка бўлимидан Копировать буйруғини танланг. 20. МS POWERPOINT дастурига ўтиб, унинг менюсидаги Правка бўлимидан Вставить (Жойлаш) буйруғини танланг. 21. Слайдга ўрнатилган диаграмма ўлчамини зарурий ҳолатга кeлтиринг.313 22. Тақдимот файлини Тақдимот4 номи билан сақланг. Бунинг учун Ctrl+S қўштугмани ёки бош менюнинг Файл бўлимидан Сохранить (Сақлаш) буйруғини танланг. 23. Ҳосил бўлган мулоқот ойнасида Имя файла (Файл номи) сатрига файл номини киритинг ва Сохранить (Сақлаш) тугмасини босинг. 1. МS PowerPoint дастурига киринг. 2. Сарлавҳа сатрига Тақдимотга товуш ўрнатиш ёзувини ва қўшимча сарлавҳа сатрига МS Windows таркибидаги стандарт дастурида овоз ёзиш ёзувларини киритинг. 3. Дастур ойнасининг ўнг қисмида жойлашган масалалар бўлимидан Дизайн слайда – Шаблоны оформления буйруғини танланг ва бирон-бир дизайнни танланг. Масалан, “Клен”. Топшириқ №5. “Power Point дастурида тақдимотга овоз ва товуш қўшиш” 314 4. Ctrl+М қўштугмани босинг ёки бош менюнинг Вставка (Жойлаш) бўлимидан Создать слайд (Слайд яратиш) буйруғини танланг. 5. Янги слайднинг тузилмасини бeлгилаш учун Разметка слайда (Слайд тузилиши) бўлимида Только заголовок (Фақат сарлавҳа) тузилмасини танланг. 6. Янги слайднинг сарлавҳа сатрига Овоз ўрнатиш ёзувини киритинг ва ўлчамини 46 пт қилиб бeлгиланг. 7. Рисование (чизиш) панелидан Добавить объект WordАrt (WordArt объектини жойлаш) буйруғини танланг ва бирор бир ёзувни киритинг. 8. Windows дастури таркибидаги Звукозапись (Овоз ёзиш) дастурига кириб, компьютeрга микрофон уланган бўлса, овоз ёзинг. Масалан, “Ассалому алайкум!” жумласини ёзинг. Овоз ёзиш учун тугмасини босинг. Тўxтатиш учун тугмасини босинг. 9. Ёзилган овозни тeкшириб, сақланг. 10. Бош менюнинг Вставка (Жойлаш) бўлимидан Фильмы и звук (Фильм ва овозлар) ва Звук из файла (файлдаги овоз) буйруқларини танланг. 11. Вставка звука (Овоз жойлаш) мулоқот ойнасида юқорида ёзилган овозни танлаб, ОК тугмасини босинг. 315 12. МS POWERPOINT дастури сўровномасига Да (Ҳа) жавобини бeринг. 13. Натижада жорий тақдимот слайдида маxсус бeлги ҳосил бўлади. 14. Тақдимот файлини Ctrl+S қўштугма ёки бош менюнинг Файл бўлимидаги Сохранить (Сақлаш) буйруғи ёрдамида Тақдимот5 номи билан сақланг. 15. Ҳосил бўлган мулоқот ойнасида Имя файла (Файл номи) сатрига файл номини киритинг ва Сохранить (Сақлаш) тугмасини босинг. 316 ТРЕНИНГ КУРСЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ЮЗАСИДАН ЭСЛАТМА317 Семинар-тренингларни ташкил этувчи тренерларга услубий кўрсатмалар Тренинглар психология, педагогика, иқтисодий билимлар ва менежмент соҳаси учун зарур билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришда хизмат қиладиган таълим жараёнини ташкил этиш шаклларидан биридир. Тренинглар бугунги кун амалиётида анъанавий таълим усули билан таққосланганда таълим олувчиларнинг назарий ва амалий билим, кўникма ва малакаларни ўзаро уйғунликда ўзлаштиришларига ҳамда гуруҳий муносабатларни шакллантиришга имкон бериши билан эътироф этилмоқда. Аммо тренингларни ташкил этишнинг ўзига хос томонлари мавжудки, уларни эътибордан четда қолдирган тренер ёки бошловчи кўзланган мақсадга эришмаслиги мумкин. Шу сабабли ҳам тренингни ташкил этишга энди қадам қўяётган ҳар бир тренер фаолияти учун зарур услубий кўрсатмалар бериш мақсадга мувофиқ. Шуни инобатга олган ҳолда қуйида тренингларни ташкил этиш бўйича услубий кўрсатмалар бериб ўтилади. Бугунги кун таълим бериш жараёнида таълим бериш, зарур билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришнинг ўзига хос усуллари борки, улардан фойдаланиш ҳар хил самара бериши мумкин. Таълим тажрибаларининг кўрсатишича, гуруҳий ташкил этилаётган ўқитиш шакллари энг оммавий ва самарали тус олмоқда. Бу борада таълим беришнинг тренинг усули аҳамиятини алоҳида таъкидлаш лозим. Тренинг нима? Тренинг сўзи инглизча «training» сўзидан олинган бўлиб, “машқ қилдириш, малакаларни ўзлаштириш” маъноларини англатади. Тренинг замонавий таълимнинг кенг тарқалган шакли ҳисобланади. Тренингнинг анъанавий таълимдан фарқи таълим жараёни иштирокчиларининг фаоллиги билан белгиланади. Унда таълим олувчи кундалик фаолияти учун зарур амалий кўникмаларга эга бўлишига кўпроқ урғу берилади. Шу боис бутун жараённи тренер назорат қилади, иштирокчиларда ижобий ва фойдали хулқ-атворни шакллантиришга кўмаклашади. Тренингда оддий кўникмалардан тортиб юқори малакаларни шакллантиришгача бўлган жараёнлар кўзда тутилган. Оддий имкониятларни ҳам юқори даражали кўникмаларгача ўстириш мумкин. Тренингнинг асосий мақсади: - зарур ахборотларга эҳтиёжни қондириш; - фаолият самарадорлигини тезкор ошириш; - тажрибаларни жадал алмаштириш; - махсус малакаларни шакллантириш (гуруҳий бошқариш, вақтли, лойиҳа, вазиятлар ва бошқалар). Тренингда муаммоли вазиятлар иштирокчиларнинг реал ҳаёт фаолиятидан олинади ва машғулотда таҳлил этилади. Тренинг иштирокчилари ўзлаштирилган билимларни амалиётга тўғридан-тўғри узатишлари керак эмас. Билимлар гуруҳ тажрибаларини умумлаштириш ва тизимлаштиришда вужудга келади ва тренингда малакалар сифатида таркиб топади. 318 Тренингда гуруҳий эффектлар, қулай хайрихоҳлик муҳити, иштирокчиларга янги хулқ-атвор ва амалий кўникмаларни шакллантириш усулларини тажрибадан ўтказиш имконини беради. Махсус машқлар, топшириқлар ва ўйинлар орқали ҳар бир иштирокчининг индивидуал ёндашуви амалга оширилади. Тренингда замонавий технологиялардан, ролли ўйинлардан, ижодий тафаккурни уйғотиш методларидан фойдаланиш иштирокчиларда кучли эмоционал кўтаринкиликни яратади, гуруҳий (команда) руҳни вужудга келтиради. Тренер ёки тренерлар гуруҳи. Тренинг жараёнининг самарали ташкил этилиши тренерлар гуруҳи аъзоларининг фаолиятига кўп жиҳатдан боғлиқ. Тренерлик командаси семинар- тренингни самарали ташкил этишда, уни ўтказиш ва бошқаришда иштирок этадиган мутахассисларнинг ўзаро психологик муҳит ижобий тамойилларига таяниб иш тутадиган гуруҳига айтилади. Бунда тренерлар семинар-тренингни самарали ташкил этиш мақсад ва вазифалари бирлигига эга бўлиши лозим. Шу сабабли ҳам тренерлик фаолиятини бошлаётган ҳар бир семинар-тренинг иштирокчиси ўз фаолиятини аниқ мақсадлар ҳамда гуруҳий жипслик тамойилига мос тарзда ташкил этиши лозим бўлади. Таълим жараёнида АКТдан фойдаланиш кўникмаларини шакллантиришга йўналтирилган тренингда фаолият олиб боришга киришаётган тренер қуйидагиларни яхши билиши ва улар билан боғлиқ қонун- қоидаларни таҳлил эта олиши лозим. - Тренинг нима? - Тренер ким? - Психологик муҳит. - Тренинг доирасидаги педагогик компетенция. - Тренингни самарали ташкил этишдаги объектив ва субъектив омиллар. - Тренинг гуруҳида ўзаро ҳамкорлик муҳитини шакллантириш. - Тренерлар гуруҳи команда тусига эга бўлиши. - Мақсадга эришилганликни баҳолаш мезони. Тренер кўзда тутилган муаммолар доирасида ташкил этилаётган тренингни ташкил этиш, масалаларни ҳал этишда иштирокчиларга ёрдам берувчи ўз соҳасининг етакчи, ҳам назарий, ҳам амалий билим ва тажрибаларга эга бўлган мутахассисидир. Тренерлик этикаси Тренернинг ташқи қиёфаси ва шахси тренинг иштирокчиларига ўзига хос таъсир кўрсатувчи омил ҳисобланади. Шу сабабли ҳам тренингларни ташкил этаётган тренерлар кийиниши ва шахсий хулқ-атвори, хатти-ҳаракатлари, одатлари ва бошқа сифатларни инобатга олишлари лозим. Тренернинг кийиниш услубиёқ тренинг иштирокчиларида дастлабки тасаввурларни шакллантиради. Тренер кийиниш вақтида ўзига ортиқча зеб бериши керак эмас. Тренер имкон қадар тренинг муҳитига мос кийиниши иш жараёни учун қўл келади. Тренер шахси эса иштирокчиларнинг тренинг муҳитига киришига таъсир кўрсатувчи етакчи омиллардан биридир. Тренер шахсидаги ижобий фазилатлар, хатти-ҳаракатлар, муносабат услуби, машғулотларни олиб бориш тактлари319 иштирокчилар руҳиятига ижобий муҳит олиб киради, иштирокчилар унинг хатти- ҳаракатларидан ўзларига нусха олишлари ва унга тақлид қилиб боришларига олиб келади. Бунда тренернинг ўз хатти-ҳаракатлари ва одатларини ижтимоий меъёрларга мос тарзда назорат қилиши ва намоён этиши муҳим. Иштирокчиларга ёқмайдиган, уларнинг руҳиятига салбий таъсир кўрсатадиган хатти-ҳаракат ва одатлардан йироқ бўлиш муҳим. Тренерлик фаолиятига қўйиладиган талаблар Тренингни ташкил этишда тренернинг тажрибаси, гуруҳ билан ишлаш қобилияти, киришимлилик ва тренинг ўтказиш борасида етакчи тажрибаларга эгалиги муҳим. Тренингни ташкил этиш тренерга юқори талаблар қўяди: - тренинг учун шароит ва вазиятларни ярата олиш; - иштирокчиларнинг тренинг муҳитига киришиб кетишига кўмаклашиш; - иштирокчиларнинг қизиқишларини ошириш, уларни рағбатлантириб бориш; - иштирокчиларнинг муаммоларини ҳал этиш ва уларни руҳлантириш. Аммо тренер тренинг жараёнида иштирокчиларга раҳбар бўлиб қолишдан, уларга тайёр ахборотларни тақдим этишдан, қандай иш тутишларини ўргатиш ва зарур кўрсатмалар беришдан ўзини тия олиши муҳим. Тренингда ижобий муҳит ва иштирокчилар орасида самимий муносабат қандай қилиб шакллантирилади? Тренингнинг кириш қисми тўрт қадамдан иборат. Ҳар бир модулни қадам- бақадам кўриб чиқамиз. 1. Тренер лойиҳа ва тренерлар гуруҳи ҳақида қисқача маълумот беради. Тренинг мақсади ва вазифалари билан таништиради ва одатда улар алоҳида флипчат қоғозда осиб қўйилади. Тренинг дастурининг қисқача мазмуни (тренингда иштирокчилар қандай билим ва кўникмаларга эга бўлишлари) маълум қилинади. Бундан ташқари, тренинг дастури иштирокчиларга олдиндан жўнатилади ёки ҳар бир иштирокчига тарқатилади. Тренер дастур жадвалининг кунлари бўйича бошланиши, тугаши ва танаффус вақтларини, тренинг машғулотларида қайси тренер нимани олиб бориши, иш тартибини ёзиб қўйиши керак. 2. Тренинг иштирокчилари билан танишув. 3. Таълим қоидаларини ишлаб чиқиш. 4. Тренингга бўлган зарурат ва тренингдан кутилаётган натижаларни аниқлаштириш. Тренинг иштирокчилари билан танишув Тренинг иштирокчилари билан танишувни муваффақиятли ташкил этиш мақсадида ҳар хил интерфаол усуллардан фойдаланиш мумкин. Иштирокчиларга қоғоз варағини визитка шаклида уч қисмга буклаш ва қуйидаги саволларга жавоб бериш таклиф этилади: Мен кимман? Исмим нимани англатади? Агар 1000 доллар топиб олсам нима қилган бўлар эдим? Жавобларни имкони қадар символлар ёки расмлар шаклида расмийлаштириш лозим. Ҳамма жавоб бериб бўлгач, тренер хулосалаши ва ўз кузатиш натижаларини маълум қилиши мумкин. Барча иштирокчиларнинг шахси, қизиқишлари, уларнинг320 кўпчилиги альтруистлар эканликларини, улар 1000 долларни умумий ишга ва бошқаларнинг фаровонлигини ошириш йўлига сарфлашларини айтиб ўтиш муҳим. Кузатишларидаги бошқа жиҳатларни ҳам айтиб ўтиш зарур. Мабодо иштирокчиларнинг жавобларида шахсий эҳтиёжлари билан боғлиқ муаммолар акс эттирилган бўлса, у ҳолда тренер ижобий хулосалар бериши маъқул. Яъни уларнинг пул сарфлашни яхши билишлари, эҳтиёткор ва уддабурон эканликларини ижобий тарзда билдиришлари маъқул. Визиткалар тренерга ҳамма иштирокчиларни яхши кўра билишлари ва буни эсда олиб қолишларига имкон беради. • Шунингдек, иштирокчиларга ҳурмат маъносида тренер уларнинг исми маъноси ва аҳамиятига тўхталиб ўтиши лозим. Масалан, Ботир – қўрқмас, жасур; Ғайрат – кучли, қувватли; Нозигул – нозик, ёқимли гул ва бошқалар. Хулосалар чиқарилгач, тренер алоҳида флип қоғозида катта ҳарфлар билан қуйидагиларни ёзиб қўяди: «Инсоннинг исми дунёдаги ҳар қандай тилда энг ёқимли ва жозибалидир». • Танишувни мустаҳкамлаш учун «Қор парчаси» ўйинини таклиф этиш мумкин. Биринчи иштирокчи ўз исмини айтиб, унинг биринчи ҳарфига иккита ижобий сифат келтиради. Масалан , Ойбек – одиллик, оқиллик. Иккинчи иштирокчи биринчи иштирокчининг исми ва у билан боғлиқ сифатларни айтиб, сўнгра ўзининг исмини таништиради ва сифатлар келтиради. Нозигул – нафис, назокатли. Қолганлар ўзидан олдинги иштирокчиларнинг исмлари ва сифатларини такрорлаб, ўзлариникини қўшишади. Бу ўйин иштирокчиларнинг бир-бирларини яхшироқ танишларига имкон беради. Тренингнинг иккинчи кунида кечикиб келган иштирокчи ушбу ўйинни такрорлаши мумкин. Мазкур ўйинлардан фойдаланиш иштирокчилар ўртасида очиқлик, ҳамкорлик ва дўстоналикни оширади ва ортиқча зўриқишлардан халос этади. Уларнинг тренингда эркин иштирок этишини таъминлайди. Тренер вақтни қайд этиб боради. Сўнгра тренер қандай қилиб қисқа вақт оралиғида иштирокчилар исмларга хос ижобий сифатларни айтиб тўпни бир бирига узатиш мумкинлиги ҳақида ўйлаб кўриши керак. Иштирокчилар тўпни ёнма- ён турган ҳолда узатишни таклиф этишлари мумкин. Баъзи ҳолларда марказдан узатилганда иштирокчилар тўпни ушлаб олиш учун вақт йўқотадилар. Сўнгра тренер яна бир бора бу ўйинни янада қисқароқ вақт ичида амалга оширишларини сўрайди. Иштирокчилар кафтни очиб, тўпни импровизацияловчи канал бўйлаб ҳаракатлантиришни таклиф этадилар. Бу эса ўйинни 7–8 сония ичида ўйнаш имконини беради. Сўнгра тренер иштирокчиларга қуйидаги савол билан мурожаат қилади: «Бу ўйин нима беради?» Иштирокчилар ўйин команда бўлиб ишлашга ўргатиши, ижодкорликни шакллантириши, иштирокчиларнинг исмларини яхши эсда олиб қолишга ёрдамлашиши хусусида фикр билдиришлари мумкин. Ўйинни очиқ ҳавода ҳам ўтказиш мумкин. Танишувни бу тарзда ташкил этиш гуруҳда дўстона алоқани таъминлайди, гуруҳда ҳамкорликни шакллантиради ва ортиқча зўриқишларни бартараф этади. Тренинг қоидаларини ишлаб чиқиш Тренер тренинг қоидаларини ишлаб чиқишни таклиф этади. Қоида номини тренинг иштирокчилари ўйлаб топишлари лозим. Масалан, «олтин қоидалар», «Энг ҳалол қоидалар», «Тўғри қоидалар», «Ноодатий қоидалар» ва ҳ.к. Танаффус вақтида ҳар бир иштирокчи бу қоидаларни ёзиб олишлари сўралади. Ишлаб чиқилган қоидалар иштирокчиларни тартиб-интизомли бўлишга чақиради, уларга масъулият юклайди ва фаолликка ундайди. 321 Танишувни ташкил этиш Тренингни ташкил этадиган ва уни ўтказишга қадам қўядиган ҳар бир шахс гуруҳ билан ишлашнинг ижобий томонларига эришишда уюшган ҳолда ишлаш учун қуйидагилар билан танишгани маъқул. «Ўзингиз тўғрингизда уч маълумот». Ўйинни барча тоифа гуруҳларда ўйнаш мумкин. Ҳар бир иштирокчи ўзи ҳақида иккита реал ва битта ёлғон факт келтириши керак. Иштирокчилар навбати билан ўзлари тайёрлаб қўйганларини тақдим этадилар. Гуруҳ аъзоларининг вазифаси келтирилган фактлардан қайси бири реал эмаслигини топишдан иборат. Ўйиннинг қоидаси: иштирокчи ўз исмини айтиши, бошловчи саволни иштирокчининг исми билан бошлаши лозим. Ўйиннинг давомийлиги – 5–15 дақиқа. «Шарқ бозори». Уни ўтказиш учун 6 (8) бўлакка ажартилган қоғоз бўлакчалари, ручка ва эркин ҳаракат қилиш учун майдон талаб этилади. “Шарқ бозорига тушишдан олдин” қуйидагиларни тайёрлаб олиш лозим: ҳар бир иштирокчи ўз исми ва фамилияси ёзилган 6 тадан қоғоз бўлакчалари олади (бошловчидан ташқари). Варақчалар ағдариб қўйилади ва аралаштирилади. Сўнгра иштирокчилар уларни трубача кўринишда ўраб, бозорни бошлаб юборадилар. Ҳар ким ўз варақчасини қўшниси билан алмаштириши лозим бўлади. Бу ерда айёрлик, мунозара қилиш ва кўндириш лозим бўлади. Ўзининг автографини бозор иштирокчиларига сотиши муҳим. Бошловчи ўта талваса вақтида энг қиммат товар сотган иштирокчини рағбатлантиради. Ўтказиш вақти – 10–15 дақиқа. “Ўз исминг – қор учқуни қўлингда”. Гуруҳда қулай ва ишончли муҳит яратиш учун танишувга кўпроқ вақт ажратишга тўғри келади. Мазкур ўйин қуйидаги ҳолларда қўлланилади. Иштирокчилар давра бўлиб, бир-бирларини кўриб туришлари лозим. Улар навбати билан ўзларини таништириб, исмлари ҳақида сўзлаб берадилар. Суҳбат енгилроқ кечиши учун саволлар шаблони тайёрлаб олинади. Тахминий саволлар рўйхати қуйидагича: - Мени одатда одамлар нима деб номлайдилар? - Мен номлардан қайси бирини афзал биламан? - Менинг исмимни ким танлаган? - Сизга исмингиз ёқадими? - Ушбу исмли қариндошларингиз борми? - Исмингизнинг маъноси нимадан иборат? Ўтказиш вақти – 10–20 дақиқа. «Шахсимни тавсифлаш формуласи»* – бу ўйин ижодкор гуруҳ учун қўл келади (юқори синф, ёшлар ва катта ёшдагилар). Ҳар бир иштирокчи унинг қизиқишлари, характери, хислати, иштиёқи, иқтидори ва бошқа сифатлари орқали шахсини ифодаловчи формулани ўйлаб топиши лозим. Кўпинча бунинг учун математик белгилардан фойдаланилади. Масалан, Алишер = авантюризм + ижод + қувноқ + дангаса. Баъзан формулаларни кимёвий кўринишда тақдим этиш мумкин. 322 Иштирокчилар топшириқнинг ушбу қисмини бажариб бўлгач, формулалари билан омма олдида “илмий анжуман”даги сингари маъруза билан чиқишлари керак бўлади. Чиқиш сўзлари ҳар хил бўлиши мумкин: доскада формула ёрдамида ифодалаш, эркин ҳаракатланиб, бир-бири ҳақида сўзлаб бериш тарзида бажарилса ҳам бўлади. Бошловчи барча эшитганлари асосида ижобий хулосалар қилиб, ҳар бир иштирокчининг чиқишидаги ўзига хосликни таъкидлаб ўтиши лозим. Ўтказиш вақти – 10–15 дақиқа. Тренинг машғулотларига эҳтиёжни ва кутилаётган натижаларни ёритиш Бунинг учун «Натижалар дарахти» усулидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Ватманда символли илдиз, қалин тана ва ёйилган шохли катта дарахт чизилади. Иштирокчилар рангли стикерларда (стикерлар олдиндан тайёрлаб қўйилади, уларни мевалар, кемачалар, юрак шаклида қирқиб тайёрлаб қўйиш мумкин) тренинг мазмуни ва мавзусига кўра кутилаётган натижаларни ёзиб қўядилар. Кутилаётган натижалар аниқ бўлиши ва иштирокчилар дастурга яна бир бора қайтишлари мумкинлиги айтиб ўтилади. Тренинг дастури билан танишгандан сўнгра улар кутаётган натижаларини янада аниқ ва чуқурроқ акс эттирадилар. Тўлдирилган стикерлар дарахт илдизларига елимлаб қўйилади. Сўнгра тренер тренинг якунида иштирокчилар ўзларининг стикерлари билан яна бир бора ишлашларини тушунтиради. Агар улар ўз саволларига мос жавобни олсалар, стикерлар дарахтнинг илдизига бириктирилади. Кутилаётган натижалар ўзини оқламаса, у ҳолда улар илдизда ёки ўзакда қолдирилади. Улар тренерларга бу масалага яна бир бора эътибор қаратишларини англатади. Стикерларнинг жойлашув ўрнига қараб тренернинг қанчалик муваффақиятли ишлаганлигини, тренинг мақсад ва вазифаларига эришилганлигини англатади. «Натижаларни кутиш дарахти» бўйича хулосаларга келиб, тренер қуйидаги саволни бериши лозим: «Бизга нима етмаяпти ёки дарахтда нима йўқ?» Иштирокчилар одатга кўра мевалар, деб айтадилар. Мевалар қачон пайдо бўлади? Қачонки иштирокчилар билим, кўникма ва малакаларни амалиётда синаб кўрсалар. Ҳар хил мавзудаги тренинглар ишончли ва очиқ мулоқот муҳитида, интерфаол усуллар ёрдамида яратилади. Ўз вақтида «мулоқотдаги учта плюс» қоидасини эслатиш лозим. Биринчи плюс – инсоннинг Исми, иккинчиси – Табассум, учинчиси – Комплимент. Агар тренер мулоқотнинг ушбу қоидаларини билса, тренингдаги мулоқот самарали ва натижали бўлади. Тренер кириш қисми якунларидан келиб чиқиб, иштирокчиларнинг яхши иштирокларини ҳисобга олиб, ватман қоғозида биринчи плюсни ёзиб қўяди. Қолган иккита плюс эса очиқ қолдирилади. Биринчи куннинг якунига келиб иштирокчилар мулоқотдаги қолган иккита плюснинг ҳолатини аниқлайдилар. Тренинг ва семинарларни ўтказиш Агар ниманидир бошқалардан устунроқ бажара олсангиз, китобда ёзилмаган бирон бир устун жиҳатга эгасиз. Буни сиз оммавий тарзда ёки тренинг шаклида ўрганишингиз мумкин. 323 Семинар/тренинг – ўқитувчи/тренер раҳбарлиги остида янги билимларни ўзлаштириш, малакаларни ўстириш технологияларини такомиллаштиришга йўналтирилган гуруҳий машғулотлардир. Тренинг энг қулай таълим шакли ҳисобланади: - у қисқа муддатли (бир кундан 10 кунгача, кўпинча 1–2 кунлик бўлади); - у кўчма характерга эга: сиз тренер сифатида бугун бу ерда бўлсангиз, эртага бошқа жойда бўласиз. Унинг ўтказилиш жойи бирон бир белгиланган бинога ёки шаҳарга боғлиқ эмас. Тренинглар нимага бағишланганлигига қараб ташкил этилади. Кўпинча бизнес ва ўзини ўзи камол топтиришга қаратилган тренинглар энг сердаромад ўқитиш шакли ҳисобланади. Сиз ўзингизнинг муваффақиятга эришиш усулингизни бошқаларга ўргатиш учун биринчи семинарингизни ўтказиб кўринг – ўзингизнинг биринчи семинар/тренинингизни синаб кўринг. Бунинг учун қуйидагилар зарур: - тренингдастури ҳақида ўйлаб кўринг; - унинг аниқ мавзусини белгилаб олинг; - бинони олдиндан тренинг учун тайёрланг; - тренингнинг давомийлигидан келиб чиқиб яхна ичимликлар ва емаклар тайёрлаш ҳақида ўйлаб қўйинг (у 2 соатдан 8 соатгача давом этиши мумкин); - радио ва газеталарга реклама беринг. 324 РУКОВОДСТВО ПОЛЬЗОВАТЕЛЯ MAESTRO MANAGER325 РУКОВОДСТВО ПОЛЬЗОВАТЕЛЯ MAESTRO MANAGER 1. Запуск Maestro Manager (Программа управления). (1) Пуск -> Все программы -> Maestro Manager -> Щелкните мышью на значке Maestro Manager или двойным щелчком мыши выберите значок [Maestro Manager] на рабочем столе [Меню всех программ] [Значок на рабочем столе] (2) Вход в Maestro Manager Пароль для входа в Maestro "maestro" (после проверки “администратора”) 326 2. Программа управления конфигурацией (1) Экран управления (2) Свойства управления A. Строка меню Установка Содержит [Настройка сети], [Изменить пароль], [Управление учетными записями], [Выход] Пользователь Содержит [Восстановление пользователя], [Запрос доступа], [Удаление пользователя], [Режим просмотра – Все пользователи, Восстановление установленного пользователя, Восстановление не установленного пользователя] Группа Содержит [Обновление группы], [Добавить], [Удалить], [Переименовать] Восстановление Содержит [Система восстановления], [Сохранить], [Начать защиту], [Остановить защиту], [Изменить расписание] [Изменить пароль], [Установить восстановление], [Удалить восстановление] Инструменты пользователя Содержит [Вкл/выкл питания – Включить, Выключить, Перезагрузить], [Дистанционное управление], [Значок – Показать, Спрятать] Инструменты Содержит [Проверка присутствия – Проверка присутствия, Вывод данных, Инициализация данных], [Мониторинг], [Сообщение уведомления], [Отправить сообщение], [Передача файла], [Сбор назначений], [Дистанционное исполнение – Начать, Остановить] 327 Управление Содержит [Статус управления], [Настройки пакета], [График вкл/выкл], [Экран], [Интернет], [Восстановление] [Драйвер ОЗУ], [Управление задачами], [Новый пользователь Windows], [Выполнение программы], [Панель управления] Справка. Содержит [Помощь], [Регистр], [О Maestro] B. Панель инструментов. Кнопки меню быстрого доступа. (3) Установка. A. Смена пароля. Меню смены пароля при работе Maestro Manager. (4) Пользователь. A. Восстановление пользователя. Зарегестрированный пользователь ПК, обновлен последней информацией. B. Запрос доступа. Автоматическое соединение ПК администратора и пользовательского ПК и отображение списка. C. Удаление пользователя. Список удалений, зарегестрированных пользовательских ПК. (5) Восстановление. A. Система восстановления. Пользовательский ПК восстановится до последней точки восстановления. 328 Если «ДА», то произойдет перезагрузка и пользовательский ПК отобразит восстановление. B. Сохранение. Сохранить текущий рабочий режим ПК для изменения времени последнего восстановления. Если «ДА», то произойдет перезагрузка и пользовательский ПК отобразит сохранения C. Начать защиту Состояние «Остановить защиту» преобразуется в состояние «Начать защиту» Если «ДА», то произойдет перезагрузка и пользовательский ПК перейдет в статус «Начать защиту» D. Начать защиту Пользовательский ПК перейдет в статус «Остановить защиту» Если «ДА», то произойдет перезагрузка и пользовательский ПК отобразит восстановления а затем Пользовательский ПК будет в состоянии «Остановить защиту» 329 E. Смена расписания Если «ДА», может быть установлено «Изменить расписание» Нет расписания - Пользователи могут быть восстановлены при необходимости Плановое восстановление - Восстановление при каждой загрузке : Пользовательский ПК будет автоматически восстанавливаться каждый раз при загрузке - Ежедневное восстановление : Пользовательский ПК будет автоматически восстанавливаться каждый день (24 часа) - Расписание по длительности : Выберите от 2х до 30 дней для установки цикла автовосстановлния - Расписание по дням : Выберите с Понедельника по Субботу для установки цикла автовосстановления F. Смена пароля Администратор может изменять пароли пользовательских ПК Если «ДА», Вы можете изменить пароль330 Если Вы ввели пароль, то Вы поменяете пароль пользовательского ПК G. Установить восстановление Программа восстановления будет установлена на пользовательском ПК Если «ДА», то программа восстановления установлена пользовательским ПК H. Удалить восстановление Программа восстановления будет удалена администратором Удалить с восстановлением системы - После восстановления, пользовательский ПК удалит программу восстановления Удаление с сохранением системы - После того как Вы сохраните текущее состояние пользовательского ПК, пользовательский ПК удалит программу восстановления (6) Инструменты пользователя A. Вкл/выкл питания Включение - ПК администратора может включить электропитание пользовательского ПК - Когда пользовательский ПК поддерживает WOL(Wake-on-LAN) и WOL(Wake-on-LAN) установлен, Вы можете иметь доступ Выключение - ПК администратора может выключить электропитание пользовательского ПК Перезагрузка - ПК администратора может перезагрузить пользовательский ПК B. Дистанционное управление Администратор может иметь удаленный доступ и управление пользовтельским ПК331 (7) Инструменты A. Мониторинг Экран пользовательского ПК может просматриваться администратором Для прекращения. выберите вкладку «Статус ПК» для выхода. B. Отправить сообщение Отправить сообщение на пользовательский ПК332 После введения сообщения, выберите кнопку «ДА» для отправки сообщения на пользовательский ПК C. Передача файла Вы можете передавать(пересылать) файлы и папки с ПК администратора на пользовательский ПК Добавление файлов - Выберите «Добавить файл» при передаче одного файла Добавление папки - Выберите «Добавить папки» при передаче папки Сохранить на рабочем столе - Выберите «Сохранить на рабочем столе» при сохранении переданных файлов на рабочем столе. (8) Управление ПК администратора управляет Windows пользовательского ПК A. Статус управления Администратор может проверять сатус управления пользовательского ПК B. Настройки пакета Администратор может задавать элементы настроек пакета пользовательского ПК333 Блокировка экрана - Администратор блокирует экран монитора пользовательского ПК Блокировка Интернета - Администратор блокирует Интернет пользовательского ПК Блокировка реестра - Администратор блокирует реестр пользовательского ПК Блокировка драйвера ОЗУ - Администртор блокирует драйвер ОЗУ пользовательского ПК Блокировка диспетчера задач - Администратор блокирует диспетчер задач пользовательского ПК Блокировка созданных учетных записей - Администратор блокирует создание учетных записей пользовательского ПК Блокировка Панели управления - Администраор блокирует панель управления пользовательского ПК Приложение не работает - Администратор может предотвратить или разрешить работу определенных программ пользовательского ПК. Зарегистрироваться для блокировки списка файловых имен Зарегистрироваться для запуска списка программных путей Блокировка доступных игр Windows. (9) Аварийное восстановление. Аварийное восстановление используется когда невозможна загрузка Windows Выполнение аварийного восстановления 334 А. Перед запуском Windows, ПК будет работать с восстановленными программами (Монитор в верхнем левом углу выводит около 3 секунд) В. Если сообщение выведено, клавишный ввод "R" или "r" Пароль по умолчанию [maestro] C. ПК отобразит команду аварийного восстановления восстановить ? (Y/N), введите "Y" или "y" D. Аварийное восстановление выполняется Время восстановления в течении 1 секунд, потом запустится Windows. 335 УМУМТАЪЛИМ ФАНЛАРИ БЎЙИЧА МУЛЬТИМЕДИА ИЛОВАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ МЕТОДОЛОГИЯСИ Мундарижа 1.1. Таълимда мультимедиа иловаларини ишлаб чиқиш зарурати ...................................... 240 1.2. Мультимедиа воситаларини таснифлаш .......................................................................... 242 2. Мультимедиа иловаларини ишлаб чиқиш технологияси .................................................. 243 2.1. Мультимедиа иловаларининг турлари ............................................................................. 246 2.2. Мультимедиа иловаларини ишлаб чиқиш воситалари ................................................... 250 2.3. Мультимедиа иловаларини ишлаб чиқиш босқичлари .................................................. 252 3. Мультимедиани таълимда қўллаш ...................................................................................... 254 3.1. Мультимедиани таълимда қўллашнинг асосий афзалликлари ..................................... 254 3.2. Мультимедиани таълимда қўллаш соҳалари ................................................................... 262 3.3. Ўқув қўлланмалари яратишда мультимедиани қўллаш ................................................. 265 3.4. Педагогик вазифалар ......................................................................................................... 272 4. Мультимедиа тизимлари учун дастурий воситалар .......................................................... 274 4.1.Тақдимотлар учун дастурий таъминот ............................................................................. 274 4.2. Тақдимотларни форматлаш ва таҳрирлаш ...................................................................... 278 4.3. Слайд-шоу, мультимедиа ва бошқа имкониятлар .......................................................... 283 4.4. График кўринишдаги мультимедиа иловаларини тайёрлаш ......................................... 286 5. Тақдимотлар билан ишлаш .................................................................................................. 291 5.1. MS POWERPOINT дастурида тақдимот яратиш ............................................................ 291 5.2. MS POWERPOINT дастурида тақдимотга график объектлар қўшиш .......................... 295 5.3. MS POWERPOINT дастурининг ускуналар панели ....................................................... 297 5.4. MS POWERPOINT дастурида тақдимот объектларида анимация ................................ 299 5.5. MS POWERPOINT дастурида тақдимотга жадвал қўшиш ............................................ 301 Топшириқлар ............................................................................................................................. 303 Тренинг курсларини ташкил этиш юзасидан эслатма ........................................................... 316 Руководство пользователя Maestro Manager .......................................................................... 324 Download 153.74 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|