Umurtqasiz hayvonlar

Umurtqasizlar zoologiyasi
Umurtqasizlar zoologiyasi tirik mavjudotlarning rivojlanish sabablarini, shuningdek Yer yuzida ularning yashash sharoitlarini o'zgarishini o'rganmoqda. Bizni birinchi tirik mavjudotlarning paydo bo'lishidan ajratib turadigan vaqt davomida iqlim va boshqa sharoitlar o'zgarib, o'simliklar va hayvonlar o'zgargan.
O'simliklar va hayvonlarning ko'p turlari yangi hayot sharoitlariga moslasha olmadi va nasl qoldirmay yo'q bo'lib ketdi.
Zamonaviy hayvonlarning eng qadimiylari eng sodda, 1977 yildan beri ular alohida shohlikka - protistlarga aylantirilgan.
Qadimgi cho'kindi jinslarni, masalan ohaktoshlarni, qazilma protozoa qoldiqlari saqlanib qolganini o'rgangan olim-zoologlar zamonaviy protozoyalar ular paydo bo'lgan ibtidoiy organizmlarga nisbatan allaqachon yuqori rivojlanganligini isbotladilar.
Zamonaviy protozoyalar orasida eng oddiylari amoeba bo'lib, uning tanasida qobig'i yo'q.
Boshqa barcha oddiy hayvonlar asta-sekin amoebalarga o'xshash qadimgi bir hujayrali hujayralardan paydo bo'lgan. Ushbu qadimgi bir hujayrali hujayralar zamonaviy amoebalarga qaraganda ancha sodda tuzilishi bilan ajralib turishdi.
Ko'p hujayrali hayvonlar bir hujayrali organizmlardan paydo bo'lgan. Chuchuk suv gidralari va boshqa koelenteratlarning rivojlanishi bir hujayrali bosqich - tuxumdan boshlanadi. Bitta hujayradan - tuxum hujayralari bosqichma-bosqich ikki hujayradan, so'ngra to'rtdan, sakkizdan va hokazolardan shakllanadi. Oxirida bitta hujayradan ko'p hujayrali hayvon paydo bo'ladi.
Gidra va boshqa ko'p hujayrali organizmlarning rivojlanishini taniqli rus darvinist olimi I.I.Mechnikovning nazariyasi tasdiqlaydi, unga ko'ra ko'p hujayrali hayvonlar eng qadimgi bir hujayrali organizmlardan kelib chiqqan.
Zamonaviy ko'p hujayrali hayvonlar orasida ichak bo'shliqlari tuzilishning soddaligi bilan ajralib turadi. Qadimgi ichak bo'shliqlari hayvonlar dunyosining ikkita katta guruhining ajdodlari bo'lgan: qurtlar va xordatlar.
Tarkibida ham, rivojlanishida ham erkin tirik (parazitar bo'lmagan) yassi qurtlar ayniqsa ichak bo'shlig'iga yaqin joylashgan bo'lib, qadimgi ajdodlari, ichak bo'shlig'idan farqli o'laroq, suzuvchi hayot tarzidan suv havzalarida suzishga o'tishgan.
Qadimgi yassi qurtlardan dumaloq va annelidlar uchraydi. Bo'rilar ichakdan murakkab tuzilishi bilan ajralib turadi. Ularda mushaklarning qopqog'i bor, uning ichiga ovqat hazm qilish, chiqaruvchi, jinsiy organlar va asab tizimi kiradi.
Anjelidlar bilan umumiy bo'lgan ajdodlardan mollyuskalar paydo bo'ldi. Evolyutsion rivojlanish jarayonida, sedentary yoki mutlaqo harakatsiz turmush tarziga moslashib, ular uzoq vaqt qurtlardan ajralib, o'zlarining tuzilishini (mantiya bilan qoplangan yumshoq tanasi, qobiqning mavjudligi) o'zgartirdilar.
Evolyutsiya jarayonida annelidlardan uzoq geologik davrlarda qisqichbaqasimonlar , araxnidlar , hasharotlar va boshqalar bo'lgan artropodlar paydo bo'ldi .
Zamonaviy va fotoalbom artropodlarning tuzilishi va rivojlanishini qiyosiy o'rganish ularning annelidlar bilan yaqin aloqalarini ishonchli ravishda tasdiqlaydi. Bu munosabat, ayniqsa, tananing bo'linishi, asab, qon aylanish va chiqarish tizimlarining tuzilishida namoyon bo'ladi.
Artropodlarning qo'shma ekstremitalari, ba'zi dengiz annelidlarining oyoq-qo'llari bilan bog'liq.
Artropodlar va annelidlarning o'zaro aloqasi tırtıllar va ko'plab hasharotlarning boshqa lichinkalari qurtga o'xshash shaklga ega ekanligi bilan tasdiqlanadi.
Himoya xususiyatiga ega bo'lgan xitinoz qopqoq tufayli ko'plab artropodlar suvdagi hayotdan er usti hayot tarziga o'tdilar va quruqlikka (araxnidlar, hasharotlar) keng tarqaldilar.
Dunyo bo'ylab artropodlarning keng tarqalishiga evolyutsiya jarayonida paydo bo'lgan yuqori tashkilotning boshqa bir qator belgilari ham ta'sir ko'rsatdi: harakat organlarining yaxshi rivojlanishi (qo'shma oyoq-qo'llar va hasharotlar va qanotlarning ko'p qismida), asab tizimi va sezgi organlarining yanada murakkab tuzilishi.
Hayotiy sharoitlar murakkablashgani sayin, boshqa umurtqasiz hayvonlarga nisbatan artropodlarning harakati ham murakkablashdi: ular murakkab shartsiz reflekslarni (instinktlarni) ishlab chiqdilar va hayot davomida shartli reflekslar yaratildi.
Artropodlar orasida hayvonlarning turlari bo'yicha eng boy bo'lgan hasharotlar eng uyushgan hisoblanadi.