Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

G‘arbiy Rim imperiyasining qulashi. Imperator Feodosiy 
o‘limidan oldin farzandlarining vasiysi sifatida uning q o ‘mondonlari 
orasidan sodiq va yetakchilari - Flaviy Stilixon bo‘lishini e ’lon qiladi. 
Biroq, 
Stilixon noodatiy rimlik edi. 
U 
vasiylik 
lavozimini 
egallaganidan bir necha yil o ‘tib qizini Gonoriyga turmushga beradi. 
Keyingi 13 yil davomida yosh imperator Gonoriyning o ‘m ini egalladi. 
Stilixonning rasmiy unvoni magister militum — Rim armiyasi bosh 
qo‘mondoni edi. Yosh imperator haqiqatda tojni saqlab qolish uchun 
Stilixonning qattiqqo‘lligiga muhtoj edi. Yangi urush avj oldi: Alarix 
qo‘zg‘olon ko‘tardi.
Alarix boshchiligidagi gotlar dastlab Sharqiy imperiyani aw a lg i 
kelishuv shartlarini 
o ‘zgartirishga 
majbur 
qilishdi. 
Arkadiyni 
muzokaralar stoliga o ‘tkazish uchun Alarix kuch qo ‘llashga qaror 
qildi. Gotlar Bolgariyadagi tayanch punktdan Bolqon orqali 
Yunonistonga va undan keyin Adriatika sohillari bo ‘ylab xujum 
qilishga otlandilar. 402-yilda u o ‘z qo ‘shinlarini g‘arbga yo‘naltirib 
Italiyaga bostirib kiradi.
Stilixon bilan Alarix o ‘rtasida ikki marta to ‘qnashuv bo'lib o ‘tadi. 
Har ikki to‘qnashuvda hech bir taraf jiddiy harbiy muvaffaqiyatga 
erishmaydi. Shu sabab kelishishga harakat qilishadi. Lekin bu kabi 
harbiy mojarolar Rimning ahvolini yomonlashishiga olib keladi. Shu 
orada Stilixon yanada og‘irroq inqiroz bilan to‘qnashadi. Bu 
imperiyaning shimoliy chegaralaridan kelgan varvarlaming yangi 
to‘lqini bilan bog‘liq edi.
Bu to‘lqinga vandallar, alanlar (Qora dengiz bo‘yida yashovchi 
ko‘chmanchi qabilalar) va svevlar (german tilida gapiradigan va uzoq 
vaqt Venger pasttekisligida yashagan qabilalar) kirgan. Ular 
birgalikda Reyn orqali Germaniya, Galliya va Pireney orqali 
Ispaniyaga joylashishadi. Ular bostirib kelgan joylariga muqim 
o‘mashib oladilar.
282

---

Stilixon dastlabki vaqtda vestgotlaming Italiyaga qilgan hujumini 
to‘xtatib turdi. U hatto Britaniyadagi Rim legionlarini (407-yilda) 
chaqirib keltirdi, legionlaming bu vaqtida Italiyaning o ‘zida b o iish i 
nihoyat darajada zarur edi. Biroq saroy ahli o‘rtasidagi fitna natijasida 
Stilixon tez orada vazifasidan tushirildi va o ‘ldirildi. Vestgotlar qiroli 
Alarix endi qattiq qarshilikka uchramay, 409 -yilda Italiya 
territoriyasiga kirib bordi.
Keyingi yilda Alarix Rimni juda katta talon - taroj qiladi. Shu 
narsa xarakterliki, Alarix Rimni qullar yordami bilan oldi. Rimda va 
uning atrofida yashagan 40 mingga yaqin qul Alarix tomoniga o ‘tdi. 
Bulardan tashqari, Alarixni varvar-germanlardan iborat g ‘arbiy 
imperator 
armiyasining 
ko ‘pchilik 
qismi 
qo‘llab-quvvatladi. 
Vestgotlar 
Rimni 
410-yilning 
24-avgustida 
bosib 
oldilar. 
Rimliklaming poytaxti bir necha kungacha talon-taroj qilindi. 
Rimdagi quldor zodagonlaming ko‘plari o id irild i, asir olindi va qul 
qilib sotildi, rim liklam ing bir qismi qo ‘rquvga tushib, Shimoliy 
Afrikaga va Bolqon yarim oroliga qarab qochdilar.
Alarix so‘ngra Sitsiliyaga, u yerdan esa Shimoliy Afrikaga yurish 
qilmoqchi edi. Buning sababi Italiyada oziq-ovqat yo‘qligi hamda 
qishloq xo‘jaligi butunlay tushkunlikka uchragan edi, mahalliy 
aholining o ‘z g ‘allasi o ‘ziga yetmas edi. Lekin vestgotlaming 
Afrikaga yurish qilish m o‘ljali amalga oshmadi. Alarix Shimoliy 
Afrikaga yurish qilmoqchi edi. Lekin vestgotlaming Afrikaga harbiy 
yurishi amalga oshmadi. 410-yili Alarix bezgak kasalligidan 40 
yoshga yetmay vafot etadi.
Uzoq yillarga cho‘zilgan urush va doimiy talon-tarojlik qishloq 
xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishni keskin kamayib ketishiga, 
bu esa o‘z navbatida daromadlaming pasayishiga olib keladi. Ispaniya 
va Galliya G ‘arbiy imperiyadan ajralib ketadi. 
Britaniyadagi 
legionlarga ham endilikda umid qilmay qo ‘yishdi. Bu kabi 
o ‘zgarishlar g‘arb armiyasi kuchlarini qayta tiklash uchun daromad 
manbalarining 
keskin 
qisqarishiga 
olib 
keladi. 
Gonoriyning 
hukmronligi davrida (3 9 5 ^2 0 -y y ) armiya soni ham ikki barobar 
qisqarib ketadi. Imperator ulkan talofotlaming o ‘mini yangi qo‘shin 
boiinm alarini tuzish orqali to ‘ldirgan bo ‘lsa ham ulaming aksariyati 
yomon o‘qitilgan, yordamchi va ikkinchi darajali otryadlar edi.
421-yili Gonoriy tomonidan tayinlangan hamroh hukmdor 
Konstansiy to‘satdan kasal bo‘lib, vafot etadi. Uning o iim id an so‘ng
283

---

shafqatsiz va qonli hokimiyat uchun kurash boshlanadi. Oxir-oqibat 
Konstansiyning 6 yoshli o‘g‘li Valentinian III nomi bilan imperator 
deb e ’lon qilinadi. Hokimiyatning haqiqiy egasi Konstansiyning 
haqiqiy izdoshi Flaviy Aesiya edi. Imperiyada toj-taxt uchun kurashlar 
davom etayotgan bir paytda vandallar o ‘z kuchlarini tiklab olib, T arif 
orqali Janubiy Ispaniyaga keladilar. Keyinchalik vandallar Shimoliy 
Afrika aholisining quyi tabaqalari orasida Rim hukumatining va katta 
quldorlaming e ’tibori yo‘qligidan foydalanib, bu keng hududni bosib 
oladilar. Shu tariqa 439-yilda Rim imperiyasi hududida ikkinchi 
varvar qirolligi vujudga keladi, bu davlatning poytaxti qadimgi 
Karfagen bo‘ldi. Vandallar Rim zodagonlarining juda k o ‘p yerlarini 
ham musodara qildilar. Lekin ulam ing o‘zlarida ham zodagonlar 
tezlik bilan tarkib topmoqda edi. Ushbu zodagonlar bosib olingan 
yerlar, olingan qullar va boshqa xil o ‘ljalar hisobiga boyib ketadi. 
Vandal 
zodagonlari 
Italiyaga qilingan bosqinchilik hujumlari 
natijasida, ayniqsa boyigan edi.
Vestgot, Vandal va Burgundiya qirolliklarining vujudga kelishi 
bilan 
G ‘arbiy 
Rim 
imperiyasining 
ahvoli 
nihoyat 
darajada 
mushkullashib qoldi. Shunday qilib, G ‘arbiy Rim imperiyasi o ‘sha 
vaqtdan boshlab haqiqatda birgina Italiyaning o‘z hududi bilan 
cheklanib qoldi.
Bu vaqtda imperiyani imperator Valentinian III (425-455-yy) 
nomidan idora qilib turgan Aesiy varvarlaming birini ikkinchisiga 
qarshi ishga solib, imperiyani saqlab qolishga zo ‘r berib harakat qildi. 
Lekin uning bu urinishlari ham yetarli bo‘lmadi. Chunki, Rimni yana 
bir katta xavf-xatar qamrab oladi.
V asr o‘rtalarida imperiya uchun eng xavfli dushmanlardan biri 
xunnlar bo‘ldi. V asming dastlabki yillarida xunn qabiialari g ‘ayratli 
va shijoatli qirol Attila (435-453-yy) qo‘l ostida birlashdilar. 
Attiianing poytaxti Tissa qirg‘og‘i - hozirgi Vengriya hududida 
joylashgan edi. Shu joydan Attila Bolqon yarim oroliga, Kichik 
Osiyoga, Armanistonga va hatto Mesopotamiyaga yurishlar qildi. 
Attila olib borgan urushlar ochiqdan-ochiq bosqinchilik, talonchilik 
urushlari edi. Unga Vizantiya (Sharqiy Rim) imperatori katta xiroj 
to ia b turgan. Dunay yonida yashovchi ko‘pgina slavyan qabiialari 
xunnlarga qaram edilar. 50-yiflaming boshida Attila g ‘arbga yurish 
qildi va 4 5 1-yili Galliyaga bostirib kirib, bu yerda ko‘p shaharlami 
bosib oldi hamda Galliyaning eng muhim strategik punkti bo‘lgan
284

---

Orlean shahrigacha yetib bordi. Uzoq vaqt qamal qilingandan keyin 
Orlean xunnlar tomonidan olindi, lekin Aesiy Attilaga qarshi varvarlar 
federatsiyasini tuzishga muvaffaq bo‘ldi va Attilani Orleandan chiqib 
ketishga majbur qildi. Attila ko ‘p sonli lashkarlari bilan birgalikda 
yanada sharqqa - orqaga burilib (Sans shahri orqali) Trua shahri 
tomonga qarab yo ‘I oldi. Aesiy uning ketidan bordi. 451-yil 15-iyunda 
Trua shahri yaqinida (bu shaharga keyin Shampan deb nom berildi), 
Katalaun dalalari deb atalgan joyda «xalqlar jangi» bo‘ldi. 
Rimliklarning federatlari: vestgotlar, burgundlar, franklar rimliklar 
tomonida turib urushdilar; Attila q o i ostida esa, xunnlaming o ‘zidan 
tashqari, ostgotlar va boshqa mayda-mayda sharqiy german qabilalari 
hamda qisman slavyanlar va janubi-sharqiy Yevropadagi turli sarmat 
qabilalari bor edi. Attila mag‘lubiyatga uchradi.
Rimliklar g ‘alaba qozondilar, bu g ‘alaba ulaming oxirgi g ‘alabasi 
edi. Lekin ular endi bu g ‘alaba samaralaridan foydalana olmas edilar. 
Ulaming o ‘z ittifoqchilariga - varvarlarga bo‘lgan qaramligi endi har 
qachongidan ham kuchayib ketgan edi. Vestgot va Burgundiya 
qirolliklari to‘la mustaqillik oldilar. Attilaning o ‘zi esa kelasi, 452 - 
yilda Italiyaga yurish qildi, lekin Rimni olishdan voz kechdi, 
qimmatbaho in’omlar va xiroj olish bilan cheklanib qo‘ya qoldi. 453 - 
yilda Attila zaharlab o ‘ldirildi. Uning naridan-beri tuzilgan, ko‘p 
qabilali harbiy davlati tezda quladi. Xunnlaming o'zlari esa mahalliy 
aholi bilan aralashib ketdi. Vizantiya manbalarida VII asrdan boshlab 
ular butunlay esga olinmadi.
Demak, endi xunnlar «davlati» yo‘q bo‘lib ketganidan keyin Rim 
imperiyasining ahvoli yaxshilanishi kerak edi. Lekin uning resurslari 
butunlay tugab qolgan edi. Tashqi xavf kamaygandan keyin ichki 
qarama-qarshiliklar keskinlashib ketadi.
Attila o ‘lgandan keyin imperator saroyidagi (saroy Ravennada 
edi) fitnalar avj olib ketdi, natijada Aesiyning o ‘zi halok bo‘ldi. Aesiy 
Rimning so‘nggi davrdagi davlat arboblari ichida eng ko‘zga 
ko‘ringan kishi edi. Imperatoming buyrug‘i bilan o‘ldirilgan Aesiydan 
so‘ng Valentinian III ning o ‘zi ham o'ldirildi.,
Shundan keyin vandallar (455-y) hujum qilib, Rimni o ‘n to‘rt kun 
taladilar, Vandallar Rimning eng nodir qadimgi yodgorliklarini 
ayovsiz buzib tashladilar. Shu sababli “vandalizm” degan so‘z 
madaniyat yodgorliklarini vahshiyona vayron qilish timsoli bo‘lib 
qoldi.
285

---

Bu hujum imperiyani uzil-kesil halok qildi. Italiyani taxtda 
o‘tirgan imperatorlar nomidan yollanma varvar ko‘ngilli qismlarining 
boshliqlari idora qildi. Shu ko'ngilli boshliqlaridan biri Odoakr 
(kichkinagina bir german qabilasi-skerlaming boshlig‘i) 476-yilda 
Rimning oxirgi imperatori go‘dak Romul Avgustulni taxtdan tushirib, 
imperatorlik nishonlarini Konstantinopolga, sharqiy imperatorga 
yubordi. Shunday qilib, G ‘arbiy Rim imperiyasi rasmiy jihatdan ham 
tamom bo‘ldi. Uning qolgan-qutgan hududini 10 yildan keyin (486- 
yilda) frank qiroli Xlodvig bosib oldi.