Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Harbiy va siyosiy sarosima. Milodiy III asrga kelib Rim harbiy 
kuchlarida ham tartibsizliklar hukm surar edi. Uzoq yillar mobaynida 
Rim askarlarining intizomi va sodiqligi kamayib bordi. Ular o ‘z
274

---

sodiqligini Rim uchun emas, balki o'zaro toj-u taxt uchun 
talashayotgan qo ‘mondonlariga bildirar edilar. Imperiya uchun oshib 
borayotgan tahdidlardan himoyalanish uchun hukumat merkenariylar - 
xorijlik askarlami pul evaziga yollay boshladilar. 0 ‘z navbatida 
rimliklarga qaraganda kam haq oladigan yollanma askarlar imperiyaga 
nisbatan sodiqlikni kamroq his qilardilar.
Sadoqatlilik hissi oxir-oqibatda fuqarolar orasida ham zaiflasha 
bordi. 
0 ‘tmishda 
rimliklar 
o ‘z 
respublikalari 
uchun 
qattiq 
qayg‘urardilar, o ‘z jonlarini ham fido qilardilar. Imperiyadagi so‘nggi 
asrlardagi 
shart-sharoitlar fuqarolar 
uchun 
vatanparvarlik 
o ‘z 
ahamiyatini yo‘qotilishiga olib keladi. Ular imperiya taqdiriga 
bee’tibor bo‘lib qoladilar.
Imperiyani qiyin ahvolga solib qo‘ygan omillardan yana biri III 
asming 70-80-yiIlarida german qabilalarining imperiyaga hujumlari 
bo‘ldi. Dakiyani got, sarmat va markomannlar bosib oldi. Tinchlik 
tarafdori bo ‘lgan M ark Avreliy butun umri davomida varvar 
qabilalariga qarshi kurashishiga to‘g ‘ri keladi. Biroq, undan keyin 
hokimiyat tepasiga kelgan Kommod tanti, yengiltabiat, asosiy vaqtini 
o ‘yinlar va gladiatorlar jangini tomosha qilishga sarflar edi. Bu esa 
otasi tomonidan erishilgan yutuqlami ko‘kka sovurilishiga sabab 
bo‘ladi.
Rim imperiyasidagi siyosiy inqiroz va davlat tizimining 
emirilishi. Milodiy 193-yilda kelib chiqishi afrikalik b o ig a n Septimiy 
Sever Severlar sulolasiga asos soladi. U imperiya oltin davrdagidek 
gullab-yashnashi uchun barcha chora-tadbirlami ko‘radi. Ayniqsa, 
Sharqda ahvol og irlashib, rimdagi qo‘shinlar kuchsizlanib qolganidan 
foydalangan Parfiya podshosi Vologez IV rimning ittifoqchilari 
sanalgan Armaniston va Suriyaga hujum qilib, u yerlami talaydi va 
Kichik Osiyoga tahdid soladi. Septimiy Sever Parfiyaga qarshi urush 
ochishga majbur b o ia d i va bu urushlar 4 yil davom etadi. U bu 
urushda g ‘alaba qozonadi va egallangan hududlarda Mesopotamiya 
provinsiyasini tuzadi.
Tashqi xavf-xatar bartaraf etilgach, Septimiy Sever ichki ahvolni 
o ‘nglashga harakat qiladi. U eng avvalo imperator hokimiyatini 
mustahkamlash maqsadida byurokratik apparatni va armiyani isloh 
qiladi. Shuningdek, ijro hokimiyatida ham bir qator o ‘zgartirishlami 
amalga oshiradi. Biroq, ko‘rilgan bu choralar yaqinlashib kelayotgan 
muqarrar tanazzulning oldini olish uchun yetarli boim agan. Milodiy
275

---

211-yilda Septimiy Sever vafot etadi. Undan so‘ng o ‘g ‘illari Karakalla 
va Getalar o ‘zaro toj-taxt talashib, imperiyaning ahvoli yanada 
og‘irlashadi. Severlar sulolasining so‘nggi vakili - Aleksandr Server 
imperiyaning ichki siyosiy ahvolini mustahkamlash uchun b a’zi bir 
tadbirlami amalga oshirgan. Biroq sharqda forslar, g ‘arbda esa german 
qabilalari Rim imperiyasi hududlariga hujum qilib, uni battar qiyin 
ahvolga solib qo‘yadilar. Imperatorning onasi Mameyani germanlami 
sahiy sovg‘alar va katta pul mablag‘i evaziga tinchlik o ‘m atishga 
urinishi qo‘shinda katta norozilik keltirib chiqaradi. Natijada 
Aleksandr Sever va onasi bosh ko‘targan legionerlar tomonidan o ‘z 
chodirida o ‘ldiriladi. 
Severlar sulolasining so‘nggi 
imperatori 
Aleksandr Sever 235-yil o ‘ldirilganidan so‘ng Rim imperiyasi inqiroz 
botqog‘iga botib qoladi. 235-yildan 285- yilgacha 29 ta imperatorlar 
taxtga keladi. 
Legionerlar birin-ketin 
tarixshunoslikda “askar 
imperatorlari” deb atalgan hukmdorlami taxtga chiqardilar. Ular 
davlatni uzoq boshqara olmadilar.
Imperiyada yana siyosiy beqarorlik, tartibsizliklar boshlandi. 
Davlat tizimining yemirilishi, ichki o ‘zaro nizolar, german qabilalari 
hujumi va III asrda sharqda tashkil topgan qudratli Sosoniylar davlati 
bilan uzoq muvaffaqiyatsiz olib borilgan urushlar Rim imperiyasining 
tushkunligiga sabab bo‘ldi.