Universiteti nukus filiali

2.1. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fan sifatida

Psixiologiya, pedagogika, sportning ayrim turlari (gimnastika, yengil atletika, sport o‘yinlari, suzish va boshqalar) jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi bilan chambarchas bog‘langan, jismoniy mashqlarga o ‘rgatish usullariga tayanadi. Harakatga orgatish masalalarini ishlab chiqishda jismoniy tarbiya nazariyasi o‘rgatishning umumiy didaktik, prinsiplari va metodlariga, aqliy, axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa tarbiya metodlariga tayanadi. Jismoniy madaniyat nazariyasining vujudga kelishi Jismoniy madaniyat tarixi madaniyatning boshqa sahifalariga
nisbatan ilmiy tadqiqot jihatidan kechroq fan sifatida yuzaga keldi.
Uning rivojlanishi ma’lum vaqt maxsus bilimlar tizimini shakllantirish
bilan umuman bog’liq bo’lmagan, deb hisoblash mumkin emas. Albatta.
jismoniy madaniyat shakllanib borgan, lekin uzoq vaqt empiric xaraktyerga ega bo’lgan.
Jismoniy harakat amaliyotida keng qo’llanishi bilan jismoniy madaniyat jamiyat hayotida muhimroq hodisa bo’lib qolgan hamda uning ilmiy tushunib olinishida talab kuchaygan. Shu bilan bir vaqtda haqiqiy imkoniyatlar osha boshlagan. Mamlakatimizda jismoniy tarbiya nazariyasining asoslari buyuk olimlar va jamoat arboblari tomonidan ilgari surilgan. Jismoniy tarbiya tizimining tuzilishi, uning ilmiy asoslari avlodlarning jismoniy va har tomonlama garmonik rivojlanishi hamda jismoniy ta’limning rivojlanishi uchun optimal sharoitlarni yaratishda ko‘pgina ilmiy va amaliy yutuqlami o ‘zida ifodalaydi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasini umumlashtiruvchi
qonuniyatlar kengaytirilgan, monografik bayonga ega bo’ladi hamda oliy jismoniy madaniyat ta’limining o‘quv fani sifatida shakllantiriladi. Jismoniy madaniyat bilan bevosita bog’langan maxsus fan orasida jismoniy tarbiya nazariyasi umumlashtiruvchilardan biridir. I.ekin u jismoniy madaniyatning umumiy nazariyasini butunligicha bayon eta olmaydi, chunki jismoniy madaniyat faqat jismoniy tarbiya shaklida mavjud emas. Jismoniy madaniyat sohasidagi yana bir umumlashtiruvchi ilmiy bilim sifatida rivojlangan bo’limlardan biri ’’sport nazariyasi” dir. Uning tezkorlik bilan rivojlanishida, ayniqsa, so‘nggi bir necha 10 yilliklar davomida katalizator sifatida olimpiada va umuman xalqaro sportda
erishiladigan ulkan yutuqlar xizmat qilmoqda. U o‘z holicha tabiiy
laboratoriya bo’lib, inson qobiliyatini aniqlash va maksimal rivojlantirishning yangidan-yangi yo’llarini aniqlashning yirik tadqiqot resurslarini jalb etadi. Bu albatta sport haqidagi ilmiy bilimlami tezkorlik bilan to‘plashda o‘z ifodasini topdi Sport nazariyasi hozirgi kunda dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida port bo‘yicha professional mutaxassislarni tayyorlashdagi asosiy fan sifatida shakllana boshladi. Shu bilan bir qatorda jismoniy madaniyatdan foydalanishning ijtimoiy mehnatda muhim hamda an’anaviy jismoniy tarbiya va sportga moslashtirilmaydigan komponent va shakllarining bir qanchasi oxirgi vaqtda fandan foydalanish sohasidan chiqarib tashlanganday bo’ladi. Avvalo gap insonni jismoniy madaniyatga mustaqil yaqinlashtirish shakllari, ishlab chiqarishdagi jismoniy madaniyat, madaniyatning sog’lomlashtiruvchi - tiklovchi va ayrim boshqa shakllari haqida boradi, bulaming hammasi ahamiyatning bo‘sh vaqtini, dam olish va madaniy faoliyatini ko‘proq tug'diradi. Ommaviy jismoniy amaliyotning bu kengaytirilgan bo’limlari muhim ilmiy ta’minotni talab etadi.
Jismoniy tarbiyaning jamiyatda asosiy funksiya va shakllarining ahamiyati;
Xalq jismoniy tarbiyaning haqiqiy ijodkoridir. Jismoniy tarbiyada qo‘llaniladigan ko‘pchilik jismoniy mashqlarning halqchilik xususiyati buning yorqin dalilidir. Hozirgi zamon sport turlari va o‘yinlarining ko‘pchiligi masalan; kurash, boks, og‘ir atletika, qilichbozlik, kabilarning asosi qadim zamonlarda halq tomonidan yaratildi, bir necha avoldlar ularni ehtiyotkorlik bilan saqladi va takomillashtirib bordi. Shaxs ijtimoiy hayotning mas’uli ekan, u albatta bolani o‘rab olgan muxit ta’sirida rivojlanadi. Yozma yodgorliklar, xalq dostonlari, epos va jismoniy tarbiyaning taraqqiy etish amaliyotida jismoniy tarbiya tarixini manbai bo‘lib xizmat qiladi. Madaniy tarixiy jarayoning mazmuni va asosini kishining jismoniy va intellektual qobiliyatlari uning axloqiy va badiiy estetik sifatlarini rivojlanishi tashkil etadi. Tarbiya masalalari mustaqil O‘zbekistonda eng muxim va dolzarb soxalardan biridir. Bu ishlab chiqarish tarbiyai, muomala tarbiyai, bola tarbiyasi tarbiyai, jismoniy tarbiyai, sport bularning hammasi katta diqqati izchil e’tiborni talab qiladi. Jismoniy tarbiyaning ahamiyatini, o‘rnini va ijtimoiy hodisalar tizimidagi joyini chuqurroq tafakkur qilish uchun uning jamiyatdagi asosiy funksiya va shakllarini tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Busiz jismoniy tarbiyaning qonunlarini va uni rivojlanishini boshqarish mumkin emas. Jismoniy tarbiyaning funksiyalari va shakllarini bajaradigan ishining tahlili bilan hozirgi vaqtda nazariyachilar, tarixchilar, sotsiologlar, tashkilotchilar va boshqa mutaxassislarning qiziqishi bejiz emas. Jismoniy tarbiyani funksiyalari o‘z-o‘zidan to‘liqligicha amalga oshirilmasdan, balki kishini aktiv faoliyati orqali madaniy boyliklarni yo‘naltirilgan xolda ishlatiladi. Jismoniy tarbiya funksiyalarida uni faoliyat mazmuni, shu bilan birga xar bir shaxs uchun va umuman jamiyat uchun ahamiyati oshib boriladi. Jismoniy tarbiyani funksiyalari, xar qanday funksiyalar singari malum shakllar bilan amaliyotda ko‘rinishi bo‘yicha ajratib bo‘lmaydi.
«Shakllari» tushunchasi bu erda, jismoniy tarbiya tuzilishi jixatidan turi, ko‘rinishi va xar xil turligi bilan farqlanishi tushuniladi. «Turlari» deb jismoniy tarbiyani elementlarga nisbatan katta birikmasini uni tuzilishi bo‘yicha funksiyalari bilan bog‘langanligiga aytiladi. Har xil turliligi deb katta bo‘lmagan shakllarni, xar xil turlarda bo‘lishi tushuniladi. Masalan jismoniy tarbiyani ko‘rinishi deb ishlab chiqarish jismoniy tarbiyani olsak, uni xar xil turliligi ishlab chiqarish gimnastikasi kirish gimnastikasi tushuniladi. Jismoniy tarbiya xaqiqiy funksiyalarini taxlil qilishni quyidagi metodologik xolatlar ko‘rsatadi:
Jismoniy tarbiyani u yoki bu funksiyasini ko‘rinish belgisi bo‘lib oxirgi xisobda uning o‘ziga xos obyektiv xususiyatlari xisoblanadi. Masalan jismoniy tarbiyaga, ruxiy tarbiyani hamma funksiyalarni obyektiv ravishda boshqa olmaydi.
1) Jismoniy tarbiyani maxsus funksiyalari, tarbiyani boshqa turlariga ta’luqli bo‘lmagan, aloxida xususiyatga ega bo‘lgan funksiyalardir.
2)Jamiyatda jismoniy tarbiya vositasini ishlatish bilan erishganlarni hammasini maxsus funksiyalar deb atab bo‘lmaydi.
Masalan kishilarni birlashib jismoniy tarbiyada faoliyat qilishi yoki jismoniy tarbiya xarakatini xalqlar o‘rtasidagi qiziqishga, faqatgina jismoniy tarbiyaini o‘ziga xos ichki kuchi emas, balki umum ijtimoiy munosabatlarni natijasi bo‘lib, jamiyatda shuncha javobgar tashkilotlarni yo‘naltirilganligidir. Jismoniy tarbiyani umumiy va maxsus funksiyalari, tarbiyani birtomonini farqlaydi. Umumiy funksiyalari jismoniy tarbiyani jamiyatni boshqa xodisalar bilan birlashtiradigan funksional bog‘liqlikka asoslanadi.
3) Jismoniy tarbiyani funksiyalarini uni shakllari bilan ajralmagan bog‘liqlikda deb qarash kerak. Funksiya bilan shakl umumilmiy metodologiya ko‘rsatma bo‘yicha bir-biridan ajralgan xolda, balki bir-birini to‘ldiradi. Shuning uchun jismoniy tarbiya funksiyalarini ajratish, bir tuzumga tushurishda asosiy shakllariga, turlariga va ko‘rinishlariga bog‘lanmasdan rejalashtirish, tuzish mumkin emas.
4) Jismoniy tarbiya funksiyalarini bir butunlikda qaralganda, jismoniy tarbiyaning ijtimoiy tizimni organik qismi bo‘lib, ijtimoiy borliqni boshqa tomonlari bilan bog‘liqdir. Jismoniy tarbiyani tuzilishiga insonllarni hayot kechirishi turmush tarzi jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
5)Jismoniy tarbiyani xar xil shakllarini xususiyati ishlatish doirasiga qarab, ijtimoiy soxani u yoki bu xususiyatini ochib beradi. Masalan,ishlab chiqarish soxasiga kiritilgan jismoniy tarbiya, har kungi turmush hayotga kiritilgan jismoniy tarbiyadan farq qiladi. Jismoniy tarbiya soxasidagi tarbiyaning funksiyasi tajribada hamma vaqt yangi usullar yaratilishi, kishilarning psixologiyasiga ta’sir qilishida ham ko‘rinadi. Jismoniy tarbiyani rivojlanishi va malum darajadagi vazifani bajarishi, jamiyatdagi hayot sharoitida belgilangan xarakterda ishlatilishiga qarab, uni aniq baxosi va roli bilan bog‘liqdir.
6) Jismoniy tarbiya tarixiy rivojlanish jarayonida jamiyatda asosiy hayot sharoitini o‘zgarishiga bog‘liq xolda o‘zgaradi. Jismoniy tarbiyani funksiya va shakllariga xarakterestika berishda, uni ko‘rinishlarida nisbatan mustaqilligini, xar qaysi jamiyat informatsiyasi sharoitida qabul qilinganligiga qarash kerak.
Jismoniy tarbiya “funksiyasi” deganda, uning o‘ziga tegishli obyektiv xususiyatlari bilan insonga va inson munosabatlariga, muomalasiga ta’sir ko‘rsatishi, shaxs va jamiyatni ma’lum talabini qondirilishi va rivojlantirilishi tushuniladi. Shu bilan birga, jismoniy tarbiyaning funksiyalari o‘z-o‘zidan to‘liqligicha amalga oshirilmasdan, balki kishini faol faoliyati orqali madaniy boyliklarni yo‘naltirilgan holda ishlatilishi tushuniladi. Inson biror sport turi bilan shug‘ullanayotganda o‘zining shunga bo‘lgan talabini qondiradi, shu bilan birga shu sport turi bilan shug‘ullanayotgan boshqa insonlar bilan o‘zaro muomalada bo‘ladi. Jismoniy tarbiyaning funksiyalarida uning faoliyat mazmuni, shu bilan birga har bir shaxs uchun va umuman jamiyat uchun ahamiyati ochib beriladi.