Universiteti tarix fakulteti ashirqulov jamshid

2.2. Janubni Rekonstruksiyalash tizimlari
Erkinlikni qo’lga kiritgan qullar yerlardan, fuqarolik va siyosiy huquqlardan mahrum edilar, Janubda plantatorlik latifundiyalar saqlanib qolingan edi.
Janubni Rekonstruksiyalash (qayta qurish, tiklash) davri 1865-1877 yillarni qamrab olib “Prezident Rekonstruksiya” va “Radikal Rekonstruksiyaga” bo’linadi.
Linkoln o’limidan so’ng prezidentlikni egallagan vitse- prezident Andrew Johnsonning "Prezident Rekonstruksiyasi" janubiy shtatlarning qulchilikni bekor qilinganligini tan olishi va Ittifoqqa sodiqligi to’g’risida qasamyod qilish bilan cheklandi. Isyonning minglab qatnashchilari amnistiya qilindi va fuqarolik huquqlarida tiklandilar. Plantatorlarga urush davomid musodara qilingan mulklar qaytarib berildi.
Negrlar na yerlarga, na siyosiy huquqularga ega bo’lishdi. 1865-1866 yillarda Janubda qabul qilingan "Qora kodekslar" negrlarni yerga egalik qilish va jamoat funktsiyalarini egallash huquqlaridan mahrum qildi. Xarbiylashgan plantatorlar tashkiloti Ku Kluks Klan (1865) negrlarga qarshi terror uyushtirardi.
186-1867 yillardan radikal respublikachilar plantatorlarga qarshi faol harakat olib bora boshladilar, shu tariqa Radikal Rekonstruksiya boshlandi. Respublikachilar ta'siri ostida janubiy shtatlardan saylangan kongressmenlar vakolatlarini kongress tan oldi. Kongressda tashkiloti "15-lar Qo’mitasi" rekonstruksiya olib borishni o‘z nazoratiga oldi. Janubiy shtatga yana federal qo’shinlar kiritildi, isyonning faol qatnashchilari fuqarolik huquqlardan mahrum etildilar. 14-tuzatishiga ko’ra negrlarga fuqarolik huquqlari konstitutsiyaviylashtirildi. Faqatgina uni tasdiqlagan janubiy shtatlar Ittifoqqa kiritilishi mumkin.
1868-1876 yillardagi general Grant prezidentligi davrida AQSh-da misli ko’rilmagan darajaga yetdi. Janubda reaksiyaga burilish sodir bo'ldi. Shtatlarning Rekonstruksiya Hukumatlari birin-ketin ag’darila boshlandi. Grant xukumati bunga qarshi hech qanday choralar ko’rmadi.
Rekonstruksiya 1876 yil prezident saylovlari bilan yakunlandi. Nomzodlardan-Hayes (Respublikachilar) va Tilden (Demokrat) hech biri ko’pchilik ovoziga erisha olmadi. G’alabaga Heys erishganini tan olish evaziga respublikachilar Janubdan federal qo’shinlarni olib chiqishga rozi bo’ldilar.


XULOSA
Bundan 150 yil avval shu oy Amerikada fuqarolik urushi boshlangan. 11 shtat ittifoqdan ajralib chiqib, konfederatsiya tuzgan va shu tariqa qishloq xo’jaligi va quldorlikka asoslangan iqtisodiy tizimini saqlab qolish uchun kurashgan.
1861 yilning 12 aprel kuni konfederatsiya qo’shinlari Janubiy Karolina shtatining Fort Samter qal’asida ittifoq armiyasiga qarata o’t ochadi. Shimol va Janub bir-biriga qarshi urush e’lon qiladi. To’rt yillik qonli olishuv 1865 yilda konfederatsiya mag’lubiyati bilan nihoyasiga yetadi. Amerika birligini saqlab qoladi. Oradan bir yarim asr vaqt o’tdi, ammo janub va shimol ahli hamon bu urush saboqlari haqida gapiradi. Virjiniya shtati urushning asosiy fronti bo’lgan. Manassas shahriga har yili 600 mingga yaqin odam kelib, ochiq muzeylarni tomosha qiladi. Jang maydoni bo’lgan joylarni ko’rib, qancha insonlar qirilib ketgani haqida o’ylamay iloj yo’q. “Mana shu yerdan turib, atrofga qarab, o’sha damlarni tasavvur qiladi kishi",- deydi tarixchi Ed Klark. Jang maydoni shafqatsiz bir joy. Minglab amerikaliklarning qoni to’kilgan bu yerda. Ular bir-birining jonini olgan. Jang qilgan, halok bo’lgan”. To’rt yillik urushda 620 ming amerikalikning yostig’i qurigan. Mamlakat aholisining ikki foizi nobud bo’lgan. Rey Braun, bu borada chuqur izlangan olimlardan biri. “Shuncha odam qirilib ketgan… Buning o’sha paytdagi hayotga ta’sirini o’ylang. Ularning avlodlari chekkan azob-uqubat-chi? Ular bu alamidan chiqqanmi? Bir yarim asr o’tib ham odamlar kim-kimni o’ldirgani haqida gapiradi”. Olim bu bilan amerikaliklar hamon alamzada demoqchi emas, aksincha, urushdan keyin bu xalq jipslashgan. U kunlarga also qaytmaylik deya ahd qilgan, deydi tarixiy obidalarni ko'rishga kelganlardan biri. “Ajralamiz deganlar yutqazgan va ularning avlodlari haqiqatni tan olib, shu jamiyat ravnaqi uchun ter to’kkan. Bu urush Amerikani o’zgartirgan”. Yel Universiteti professori Deyvid Blayt yarashish va ko’nikish haqida gapiradi: “Dahshatli urushdan keyin mamlakatni qayta qurmoqchi bo’lsangiz, buning bir yo’li - tomonlar nimani va qanchalik boy berganini tan olish”.
Amerikada bunga urushdan 50 yil o’tib muvaffaq bo’lingan. 1911 yilda Gettisburg shahrida 50 ming sobiq jangchi yig’ilgan. Gettisburg urush paytida ajal o’chog’i sifatida tanilgan shahar edi. “E’tibor urushga yetaklagan sabablar va undan kim foyda ko’rgani emas, shu yurt fuqarolari bevaqt halok bo’lgani, insonlar bir-birining qonini bekorga to’kkanida bo’lgan”,- deydi Deyvid Blayt. Olim bu haqda tom-tom kitoblar yozgan. “Bu urushning asosida qulchilik va quldorlik yotganini unutmaslik kerak. Mana shu tuzumdan voz kechish Amerika Qo’shma Shtatlarini tubdan o’zgartirib yubordi. 4 million inson qullikdan ozod etildi. Davlat konstitutsiyasi o’zgartirildi. Amerikani Amerika qilgan narsa mana shu o’zgarishlardir”,- deydi Blayt.
Lekin bunga erishish uchun 100 yil vaqt ketdi, ya’ni fuqarolik urushidan fuqaro huquqlari uchun kurashgacha.