Universiteti "tasdiqlayman"

Hоjiyеv А. Ko‘rsatilgan lug‘at. 34-b. 

---

167 
yomonlashuvini ko‘rsatish mumkin. Bu misollar bizga muayyan bir tilda genetik 
kamchilik borligni organish imkonini beradi. MTQ( muayyan til qiymati) fanida 
odatiy noverballik borligni va hech qanday aniq emotsional yoki hulq-atvorda 
qiyinchlik yo‘qligini kor'satadi. Buning extimollari genetik manbalarda ko‘pchilik 
oilalarda, odatda, qizlarga nisbatan ko‘proq o‘g‘il bolalarda, shuningdek, 
ko‘pincha egizaklarda uchraydi. Xarakter buzulishini SLI fani qisqa tartibda bilish 
imkonini beradi. Biz bulardan ''til irsiyati'' mavjudligni bilishimiz mumkun. Qayd 
etish kerakki, buning ta'siri ma'lum bir darajada aniq va til bu narsalarni 
boshqarmaydi. Shuningdek, SLI ustida olib boriladigan tadqiqotlar juda ham zarur. 
Biz hamma natijalarni to‘laligicha baholashimiz juda qiyin bo‘ladi, lekin bu 
masalani, albatta, muhokama qilish, qo‘shimchalar qo‘shishimiz kerak. 
 
Lug`atlar va prototiplar 
Ko‘plab tilshunoslar tomonidan kiritilgan ahamiyatli takliflarda ma’no 
hususiyatlari tarkibiga kiruvchi so‘zning ma’nosi tarkibiy qismlarga ajratilgan 
bo‘lishi kerak: 
(164) a. ram, ewe, lamb 
b. bull, cow, calf 
c. stallion, mare, foal 
Berilgan misolardan birinchisidagi 2ta so‘z bir-biriga qarama-qarshi va 
aniqlik kiritish uchun ularni birinchi turga mansub deb qabul qilishimiz kerak. 
Biroq ular-bir biriga tubdan qarama-qarshi bo‘lmay, balki har bir juftlikni farqlash 
asosida ham zid ma’nolari yotadi. Shuning uchun 2 qiymatli jins hususiyatlari 
ifodalangan bo‘ladi. Bunday hususiyat keyinchalik so‘ ma’nosining tarkibiy qismi 
sifatida katta ahamiyat kasb etadi. 
Boshqa tomondan qo‘chqor, sovliq, qo‘zi so‘zlari orasidagi munosabatlarga 
to‘xtalamiz. Biz bu ma’nolar orasidagi munosabatga biror b nom berishni taklif 
etmaymiz, chunki bu ahamiyat kasb etmaydi. Bu go‘yoki buqa, sigir hamda buzoq 
so‘zlari orasidagi munosabatga o‘xshamaydi va bir xil semantik munosabatlarni 
ifodalaydi. Ayniqsa, bu kabi kuzatish 164-s da berilgan misollarda ham o‘z 
ifodasini topgan. Shu bilan birgalikda o‘spirin va voyaga yetmagan kabi so‘zlar 
bilan anglashiladigan yetuklikni ifodalovchi 2 qiymatli so‘zni keltirishimiz ham 
mumkin. Yuqorida berilgan so‘zlarda yetuklik munosabatlari mavjud.
(165) b. ewe – [female, adult,…] 
c. lamb – [non-adult,…] 
(165-c) da qo‘zichoq so‘zi ma’no jihatdan er jinsiga mansub emas, bu so‘z 
jinsiy mansublikdan holi so‘z. 
Birinchidan, bu so‘zlardagi semantik ifodalar va tovush ifodalari orasidagi 
muhim mutanosibligini yuzaga keltiradi. Ikkinchi ahamiyatli tomoni shundan 
iboratki, antonimiya, giponimiya kabi semantik munosabatlarni tushunish orqali 
yuzaga keladi. Qarama-qarshilik ma’nosini 2 tipli so‘zni olish bilan butun bir 
turkumdagi barcha qarama-qarshi ma’nolar haqida batafsil ma’lumot berish 
noo‘rin bo‘ladi. Keling, yana miqdoriy sifatlarni olib ko‘raylik. Ko‘rinib turibdiki, 
tall va short qarama-qarshi ma’noli juftlari bilan wide va narrow juftliklari bir-
biridan farqlash usullarini topishimiz kerak, ammo har bir juftlik ichida biz 

---

168 
aytmoqchi bo‘lgan fikr shundan iboratki, juftliklarni bir qismi hajm nuqtai 
nazardan o‘rtachadan yuqori, vaholanki, boshqa biri o‘rtachadan pastroq 
ko‘rsatkichni anglatadi. 
Misol uchun: Novcha bola o‘z yoshidagi o‘rtacha boladan novcharoq. 
Yoki tor ko‘cha, torroq ko‘chadan hajmi kamroq bo‘ladi. Juft to‘ldiruvchilar 
boshqa qarama-qarshi ahamiyat kasb etadigan belgilarga va antonimlarning oxir-
oqibat bu xususiyatlar va [+- o‘rtacha me’yor] o‘rtasidagi farqlarda tushuntirib 
beriladigan (160- va 163-o‘rtasidagi ziddiyatlarni eslatadi) to‘ldiruvchilardan 
farqlaydigan ma’noviy xususiyatlarga qo‘shimcha vazifa yuklaydi. 
“Ma’no kiritish” belgisi bo‘lgan giponim esa buni qanday qilib qo‘lga kiritish 
uchun kalit beradi. Agar biz ilon va sudralib yuruvchini juft tushuncha deb 
hisoblasak, biz ikkinchisining ma’nosi uchun taxminiy faraz qilishimiz mumkin. 
“Ma’no kiritish” belgisi bo‘lgan giponimiya esa buni qanday qilib qo‘lga 
kiritish uchun kalit beradi. Agar biz ilon va sudralib yuruvchini juft tushuncha deb 
hisoblasak, biz ikkinchisining ma’nosi uchun taxminimiz bor, deb faraz qilishimiz 
mumkin.