Universiteti "tasdiqlayman"

 
Amerika deskriptiv lingvistika maktabi 
Ushbu 
lingvistik 
maktab 
Amerikaning mashhur lingvisti va 
antropologi Frans Boas (1858-1942) 
ilmiy qarashlari asosida 1933-1957 
yillarda AQShda vujudga keldi. 
F.Boas 
Amerika 
hindularining 
tasviriy 
grammatikasiga 
bag‘ishlangan 
asarlarida 
barcha 
tillarni 
tasvirlashning 
yagona 
tamoyilini inkor qilishga va aniq 
tilning o‘z mantiqi asosida, tilning “ichidan” induksiya yo‘li bilan o‘rganishga 
chaqirgan edi. F.Boasning ishini Eduard Sepir (1884-1939) hamda Leonard 
Blumfild (1887-1949) davom ettirdilar. E.Sepir Kanada, Meksika va AQShdagi 
mahalliy aholilar tillari bo‘yicha tadqiqotlar olib borib, o‘zining asosiy “Til” 
(1921) asarida tilni insonning aloqa quroli bo‘lgan aniq tillar ta’siri ostida 
bo‘lishini, insonlarning madaniyati qanday bo‘lishi ham tillarga bog‘liq bo‘lishini 
ilgari surgan. Sepir tilshunoslikda etnolingvistika yo‘nalishining shakllanishiga 
asos soldi.

---

133 
Sepirning izdoshi E.Sepir va 
uning izdoshlari Benjamen Uorf 
(1897-1941), L.Blumfildlar dastlab 
Sossyur ta’limotidan ilhomlangan 
bo‘lsalar ham, keyinchalik chetga 
chiqib ketdilar. Sossyurdan 
farq 
qilgan holda Sepir tilda shaklni 
(formani) ikkilamchi deb hisoblaydi. 
L.Blumfild 
tilni 
tasvirlashning 
metodini psixologiyadagi bixeviorizm 
(hatti-harakat psixologiyasi) oqimiga 
mosladi. Shunga ko‘ra u so‘zlashish 
jarayoni qator fiziologik stimullar va 
reaksiyalar – qabul qilish, eshitish, 
tinglab tushunish, bunda tashqi ta’sirning o‘rni va ahamiyati kabilardan iborat 
bo‘ladi. Ularning fikricha, til – tashqi va ichki aloqalarga ega bo‘lgan signallar 
(xabarlar) sistemasi, shunga ko‘ra til metalingvistika va makrolingvistika 
qismlaridan iborat.
Metalingvistika 
tilning 
og‘zaki faoliyati-tashqi holatini o‘rganib, 
etnolingvistika, 
psixolingvistika, 
sotsiolingvistika, 
mentalingvistika, 
paralingvistika (til atrofidagi hodisalar, imo-ishoralar, intonatsiya va boshqalar) 
kabi fanlarni birlashtiradi. Makrolingvistika ifodalar to‘g‘risidagi fan bo‘lib, matn 
(nutq bo‘lagi) bilanshug‘ullanadi. Matnbo‘laklari- fonema va morfemalar muayyan 
izchillik, ketma-ketlikdagi til birliklaridir.
Aynan shu deskriptiv lingvistikani shakllantirdi. Deskriptiv lingvistika 
matnni har tomonlama tasvirlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, uning asosida 
distrubitsiya tushunchasi yotadi. Distrubitsiya muayyan til birligi qo‘llanishi 
mumkin bo‘lgan yoki mumkin bo‘lmagan kontekstlar yig‘indisi, ya’ni gap 
bo‘laklarining bir-biriga nisbatan joylashish o‘rni, tarkibi, birikishi va qo‘llanish 
xususiyatidir. Ushbu qarashlar tilni sistema sifatida o‘rganish, til va nutqni 
farqlashga qaratilgan hozirgi zamonaviy tilshunoslikning rivojlanishida muhim 
omil bo‘ldi.