Universiteti "tasdiqlayman"

GLOSSARY 
 
Atamaning 
o’zbek 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning ingliz 
tilida nomlanishi 
Atamaning 
rus 
tilida nomlanishi 
Atamaning izohi 
Strukturalizm
structuralism 
структурализм 
tilni belgilar sistemasi 
sifatida o‘rganuvchi, 
tilshunoslikning 
asosiy komponentlari 
– 
fonetika, 
grammatika, leksika 
o‘rtasidagi 
o‘zaro 
bog‘lanish 
va 
munosabatlarni 
tekshiruvchi, tilning 
tuzilishi to‘g‘risidagi 
ta’limotdir. 
lingvistika 
linguistics
лингвистика 
Tilshunoslikni 
o’rganuvchi fan 
bo’limi 
ichki lingvistika 
Inner linguistics 
энтралингвистика Tilni ichki tomondan 
o’rganish 
tashqi lingvistika 
Extra linguistics 
экстралингвистика Tilni tashqi tomondan 
o’rganish 
Paradigmatik 
munosabat 
Paradigmatic 
relations
парадигматически
е отношения 
til 
birliklarining 
nutqqacha bo‘lgan til 
hodisasidir
Sintagmatik 
munosabat 
Syntagmatic 
relations 
синтагматические 
отношения 
til birliklarining nutq 
jarayonidagi mantiqiy 
munosabatidir va u 
nutq hodisasi sifatida 
qaraladi. 
 
Adabiyotlar: 
1. 
Nurmonov A., Iskandarova Sh. Umumiy tilshunoslik. – Т., 2007. 
2. 
Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. – Т., 2007/2010. 
3. 
Кодухов В.И. Общее языкознание. – M, 1974. 
4. 
Meчковская Н. Б. Umumiy tilshunoslik, tillarning tuzilmaviy va ijtimoiy 
tipologiyasi. – T., 2006. 

---

136 
12-MAVZU. TIL BELGILAR SISTEMASI SIFATIDA.
TIL SATHLARI VA ULARNING BIRLIKLARI 
Reja: 
1. Til - belgilar sistemasi sifatida va semiotika 
2. Sistema va struktura tushunchasi
3. Sath tushunchasi va iyerarxik munosabat 
4.Til sathi birliklari o‘rtasidagi paradigmatik, sintagmatik va izomorflik 
munosabatlari 
 
1. Til - belgilar sistemasi sifatida va semiotika. 
Til kishilar o`rtasidagi eng muhim aloqa vositasidir. U obyektiv borliqdagi 
ma`lum voqea-hodisa haqida axborot beruvchi asosiy vositadir. Bundan axborot 
berishning boshqa yo`llari ham borligi ma`lum bo`ladi. Masalan, yo`l harakatidan 
ma’lumot beruvchi vositalar va boshqalar. Bu jihatdan til ham axborot berish 
uchun xizmat qiladigan yuqoridagi vositalar sirasiga kiradi. Ularning hammasi 
uchun umumiy narsa, avvalo, o`zi haqida va shu bilan birga, 
borliqdagi boshqa ma`lum narsa-hodisalar haqida ma`lumot 
berishdir. Bunday vositalar belgilar deb nomlanadi.
Inson o`zini qurshab turgan olamni bilish jarayonida olam 
unsurlarini obrazlar orqali ongida aks ettiradi va bu ongda aks 
etgan olam unsurlari belgi orqali ifodalanadi. Axborotning har 
qanday moddiy ifodalovchilari belgi hisoblanadi.
Tilning belgilar sistemasi ekanligi uning asosiy xususiyati 
va universal tomonidir. 
Olamdagi narsa va hodisalarning har biri o‘zaro chambarchas bog‘liq ichki 
guruhlarning bir butunligidan iborat bo‘lib, bunda har qaysi butunlik boshqa 
butunlik bilan uzviy munosabatda bo‘ladi. Buni hayvonot olami va o‘simliklar 
dunyosining o‘zaro va ayni paytda insoniyat bilan uzviy aloqalari, ularning bir-
birisiz yashay olmasligidan ham ko‘rish mumkin.
Belgi haqidagi falsafiy nazariya o`zining uzoq tarixiga ega. Qadimgi elatlar 
narsaning mohiyati va ularning nomlanishi yuzasidan 
ilmiy bahslaridayoq yashirin holda belgi tushunchasiga 
asoslangan edilar. 
Faylasuflar ta’sirida XIX asrdan boshlab tilning 
umumiy nazariyasiga bag`ishlangan deyarli barcha 
lingvistik asarlarda so`z ikki tomonlama xarakterga ega 
bo`lgan 
belgi 
sifatida 
talqin 
qilina 
boshladi. 
V.Gumboldt, 
A.Shleyxer, 
G.Shteyntal, 
L.Breal, 
A.Meye, 
F.Fortunatov, 
I.A.Boduen de Kurtene, N.Krushevskiy asarlarida so`zga belgi nuqtayi nazaridan 
yondashiladi. Lekin F.de Sossyur tilning belgilik tabiatini aniq-ravshan yoritib 
berdi. Hatto belgi nazariyasi bilan shug`ullanuvchi alohida fan semiologiya fani 
mavjud bo`lishini va lingvistika ham semiologiya tarkibiga kirishi lozimligini 
ta`kidladi.

---

137 
Til nihoyatda murakkab va ko‘p tarmoqli hodisa bo‘lgani uchun u turli 
nuqtayi nazardan tavsiflanadi: