Universiteti "tasdiqlayman"

Bu qiziq! 
Mashhur Amerika olimi K. fon Frishning ma`lumotiga 
ko`ra, asalarilar uyi ham belgi vazifasini bajaradi. 
Asalari uyining shakli va chastotasi ozuqa manbayining 
masofasi va yo`nalishi haqida ma`lumot beradi. Doira 
shaklidagi uy ozuqa manbayining asalari uyasidan uzoq 
emasligini, yuz metr atrofida ekanligini, sakkiz 
shaklidagi uy esa birdaniga ikki axborot: ozuqa 
manbayining masofasi yuz metrdan uncha yiroqligi va 
yo`nalishini bildiradi. 

---

141 
Til sathi birliklari va ular orasidagi paradigmatik, sintagmatik va 
izomorflik munosabati 
Til birliklarini 2 guruhga ajratish mumkin:
- tilning asosiy birliklari – fonema va morfema; 
- tilning konstruktiv birliklari – so‘z(leksema) va gap. 
Bunda fonema til birligining ifoda tomoni va u til birliklarini ma’no 
jihatidan farqlashga xizmat qiladi. Leksema lug‘aviy ma’no ifodalovchi morfema, 
morfema esa grammatik ma’no ifodalovchi va so‘z shakllarini hosil qiluvchi
birlikdir.
Har qanday til birligi nutq jarayonida bir nechta variantlar: fonema fonlar 
(allofon, tovush), leksema (alloleks, leksema varianti), morfema morf (allomorf, 
morfema varianti), so‘z (so‘z shakli), gap (jumla, allofrazema) orqali namoyon 
bo‘ladi. Bunda: mustaqil pozitsiyadagi tovush invariant, tobe pozitsiyadagisi uning 
varianti; morfema – invariant, uning nutqdagi variantlari esa allomorf yoki 
morfema variantlari hisoblanadi
Ko‘rinadiki, til va nutq o‘zaro farqli hodisalar, ayni paytda biri-birisiz 
mavjud bo‘la ololmaydi. Nutq tilsiz yuzaga chiqa olmaydi, til esa nutqni amalga 
oshirish uchun yashaydi. Til va nutqning o‘rtasidagi ushbu ziddiyat mohiyat va 
hodisa dialektikasidan kelib chiqadi va tilning barcha sathlarini qamrab oladi.
Til birliklar haqida ma’lumot: 
 1. Fonema – tilning eng kichik minimal birligi, biroq til sistemasida eng 
maksimal vazifani bajaradi. U ta’sir qilish, sezgi uyg‘otish quvvatiga ega. Fonema 
morfema va so‘zlarni farqlaydi, faqat ifoda tomoniga ega. Fonema inson nutq 
a’zolari yordamida hosil qilinadigan tovush tiplarining nutqgacha bo‘lgan, 
reallashmagan, umumlashgan andozalari bo‘lib, invariant hisoblanadi. Uning 
nutqda so‘z tarkibidagi ko‘rinishi, qurshov tovushlar ta’sirida paydo bo‘lgan 
qiyofasi esa variantdir.  
2. Morfema - tilning eng kichik ma’no birligi, shakl va mazmun jihatiga ega 
2 tomonlama birlik. So‘z shakli tarkibida ishtirok etayotgan morfema varianti – 
morf deyiladi. Morfning faqat o‘zi uchun qulay vaziyatlarda yuzaga chiqadigan, 
tanlab ishlatiladigan shakli allomorf deyiladi. Morfema so‘z kabi mustaqillikka ega 
emas, u nutqda leksema, so‘z shakli tarkibida funksional qism sifatida qo‘llanadi.
3. Leksema - morfema kabi 2 tomonning: tovush va ma’no, ifoda va 
mazmunning uyg’unligidan tashkil topadi. Leksemaning tovush, ifoda tomoni 
nomemalar, ma’no –mazmun tomoniga denotatlar – predmetlar kiradi. 
Leksemaning eng muhim xususiyati uning jamiyat a’zolari uchun tayyorligidir. 
Leksema til sistemasining lug‘at boyligi, u so‘z birikmasi va gap uchun material 
hisoblanadi.