Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Adabiyot va san’at. Bu davrda Sharq va yunon madaniya-
tining o‘zaro ta’sirida Bobil va Misrda tarixshunoslikning rivoji 
ko‘zga tashlanadi. Mil.avv. III asrning I yarmida bobillik kohin 
Beroesning «Xaldeya tarixi» va misrlik kohin Manefonning «Misr 
tarixi» nomli asarlari yaratildi. Har ikkala asar ham yunon tili-
da bo‘lsa-da, mahalliy manbalar asosida yozilgan edi. Afsuski, 
ikkala asardan ham bizgacha faqat ayrim parchalar yetib kel-
gan. Manefon asarida fir’avnlarning eng qadimgi zamonlardan 
to Aleksandrgacha bo‘lgan podsho sulolalarining xronologik 
ro‘yxati berilgan. Tarixchi Apollodor keyinchalik parfiyaliklar 
tarixini yozdi. 
Ellin davri tarixiy va falsafiy to‘plamlarida insonning jami-
yatga, o‘z davrining siyosiy-ijtimoiy muammolarga munosabati 
ochib beriladi. Tarixiy asarlarning sujetlari bo‘lib yaqin o‘tmish 
voqealari xizmat qildi. Ko‘pincha tarixchilar o‘z asarlarini badi-
iy adabiyot chegarasida shakllantirdilar: bayon qilish mohiro-
na fojialashtirildi, kuchli his-tuyg‘uga qaratilgan ritorik usullar 
ishlatildi. Ana shunday usulda Kallisfen (mil. avv. IV asr oxiri) 
va Aleksandriyalik Klitarx (mil.avv. III asr o‘rtalari) makedoni-
yalik Aleksandr tarixini, Timey (mil.avv. III asr o‘rtalari) Yu-
noniston tarixini mil.avv. 280-yildan – 219-yilgacha, Kleomen 
islohotlari tarafdori Filarx (mil.avv. III asr oxiri) ana shunday 
usulda bayon qildilar. Bu usuldan farq qilgan holda boshqa 
tarixchilardan Ptolemey I (mil.avv. 301-yildan keyin) tomoni-
dan yozilgan Aleksandr yurishlari tarixi, kardiylik Gieronim 

---

448
(mil.avv. III asr o‘rtalari) diadoxlar urushlari davri tarixini faqat 
quruq dalillarni qat’iy bayon qilish usulini qo‘lladilar. 
Ellin davrida fan sifatida adabiyotshunoslik kurtaklaridan 
filologik tanqid Gomerdan boshlab klassik mualliflar asarla-
rini asl nusxalarini qayta tiklash va sharhlash shaklida yuzaga 
keladi. Filologlar mantiqiy asosda yunon grammatika tizimini 
ishlab chiqdilar.
Aleksandriya Museyoni
 yunon adabiyotining muhim marka-
zi bo‘lib qoldi. Bu yerda va boshqa joylarda rivoj topgan ada-
biy oqim «Aleksandriya adabiy oqimi» deb nom olgan. Bu ellin
 
jamiyati yuqori tabaqasining kayfiyatini ifodalagan poeziya edi.
Aleksandriya shoirlarining boshlig‘i Kallimax edi. U Museyon 
kutubxonasining mudiri va taxt vorisining tarbiyachisi edi. 
Kallimax kutubxona katalogini tuzdi. Shu bilan birga, Kalli-
max mifologik, tarixiy va adabiy mavzularda yozilgan, hajmi ji-
hatidan kichik-kichik she’rlar muallifidir.
Kallimaxning kichik zamondoshi Feokrit
 Aleksandriyada-
gi eng taniqli shoir edi. U kichik-kichik lirik-dramatik poema 
va g‘oyalar muallifi bo‘lib tarixga kirdi. Kallimax o‘z asarlarida 
qishloq va shahar hayotining tinch manzaralarini ideallashtir-
gan, cho‘ponlar hamda shaharlik erkak va ayollarning hissiy 
kechinmalarini madh etuvchi nozik lirikdir.
Aleksandriya poeziyasidan tashqari, ellin davrida yangi At-
tika komediyasi katta ahamiyat kasb etdi. Bu davrdagi Attika 
komediyasining asosiy vakili Menandr edi. Misrdan topilgan pa-
pirus o‘ramlari tufayli uning komediyalari bizga ma’lum bo‘ldi. 
Menandr komediyalari sujeti oilaviy, maishiy dramalardan ibo-
rat. Menandr komediyalari baxtiyorlik bilan tamomlanadi
.
Ellin davrida tasviriy san’at ajoyib yutuqlarga erishdi. Bu 
davrda Sharq va yunon an’analari bilan qo‘shilgan anchagina 
me’moriy yodgorliklar bunyod etilgan. Hashamat va ulug‘vor-
likka intilish ularning ko‘plari uchun xos bo‘lgan xususiyatdir. 
Haykaltaroshlik san’ati bu davrda ancha ravnaq topgan edi. 
Ammo uning mazmuni klassik davr an’analaridan farq qildi. 
Ma’budalar va qahramonlarning ideallashtirilgan va umum-
lashtirilgan haykallari orqaga surilib, tabiiy tarzda gavdalantiril-
gan va tasvirlangan shaxsning individualligi yaqqol ko‘rsatilgan 
portretlar oldingi qatorga chiqdi. Ellin davrining haykaltarosh-
lari yaratgan yakka va guruh tarzidagi haykallarda jismoniy 
va ruhiy azob, kurash, g‘alaba, o‘lim tasvirlab ko‘rsatilar edi. 
Mil.avv. IV asrda Sikion maktabining portret chizuvchi rassomi 

---

449
mashhur Apelles o‘zining Makedoniyalik Aleksandrning «Rok-
sand bilan to‘yi», «Dengizdan chiqayotgan Afrodita» tasviri bilan 
shuhrat qozondi. 
Rodos oroli mil.avv. 304-yilda shaharning dushman qamali-
dan ozod bo‘lgani munosabati bilan shahar homiysi – quyosh 
xudosi Geliosning 36 metrlik haykalini bronzadan Lisippning 
shogirdi Xares 12 yil davomida bunyod qildi. Bu ulug‘vor haykal 
uzoq vaqt orolda qad ko‘tarib turdi. Bu qadimgi dunyodagi yetti 
mo‘jizadan biri edi. 
Peyzajni mustaqil tasvirlab, unda yoki uning o‘rtasida aso-
siy sujetni aks ettirish haykaltaroshlikda yangilik edi. Bu usul 
klassikada ma’lum emas edi. Shu bilan bir qatorda haykalta-
roshlikda dabdabali yo‘nalish mavjud bo‘lib, u ellin hukmdor-
larining haykallari soyasida namoyon bo‘ldi. Ellin haykaltaro-
shligida mil.avv. IV asrning mohir ustalariga borib taqaladigan 
bir necha yo‘nalishni ko‘rish mumkin. Afina va Aleksandriyada 
Praksitelga borib taqaladigan san’at asarlarini tomosha qilayot-
gan inson o‘ziga to‘q kishilarning didiga mo‘ljallangan san’at 
asarlarini ko‘rishi mumkin edi.
Afrodita va boshqa ma’budalarning yalang‘och haykallari bu 
yo‘nalishga xos xususiyatdir. Dramatizmga to‘la Pergam mak-
tabi haykaltarosh Skopasga borib taqaladi. Pergam mehro-
bining frizi mazkur maktabning ajoyib yodgorligi bo‘lib, unda 
ma’budlarning gigantlar bilan kurashi tasvirlanadi. Bu Pergam 
va boshqa ellin davlatlarining jangovar galat (kel’t) qabilalari bi-
lan olib borgan og‘ir kurashlarining ramzi edi. Rodosning mash-
hur haykaltaroshlik maktabiga Asipp asos soldi. Bu maktabda 
yaratilgan haykallarda asosan baquvvat atletlar tasvirlandi.