Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

1. Din va falsafa. 2.Tabiiy va aniq fanlar. 3. Adabiyot va
san’at.
Ellin davrining (mil.avv. III–I asrlar) eng muhim mero-
si madaniyat bo‘lib, bu madaniyat ellin dunyosining barcha 
hududlariga keng tarqalib, Rim madaniyatining rivojlanishiga 
hamda o‘rta asrlar madaniyatiga ta’sir ko‘rsatdi. O‘z navbatida 
qadimgi Sharqning 4 ming yillik ilm-fan va madaniy yutuqlari 
mil.avv. III asrdan boshlab g‘arb dunyosi tomonidan o‘zlashtiril-
di. Sharqning bu yutuqlari Yunon-Rim dunyosi madaniyati, 
Rimga qaram bo‘lgan boshqa o‘lkalarning madaniy-ma’naviy, si-
yosiy taraqqiyotida sezilarli o‘rinni egalladi. Chunki bu davrdan 
boshlab sharq va g‘arbning savdo-iqtisodiy, siyosiy, madaniy-
ma’naviy aloqalari kuchaydi. Misr, Mesopotamiya, O‘rta Osiyo, 
Hindiston, Xitoy g‘arb dunyosi bilan yaqin aloqa o‘rnatdilar. 
Sharq madaniyati, diniy e’tiqodlari Britaniya orollarigacha 
kirib bordi. Parfiya, Kushonlar davlati, Xitoy va Hindiston g‘arb 
dunyosi tomonidan ochildi. Shu sababli ilmiy adabiyotda Ellin 
madaniyati deb nomlangan mil.avv. III–I asrlardagi madaniyat
 
bir xil bo‘lmay, har bir hududda mahalliy barqaror madaniyat 
an’analari va boshqa madaniyatlar unsurlarining o‘zaro qo‘shi-
lishi natijasida shakllandi. Mil.avv III–I asrlarda O‘rtayer den-
gizi havzasining madaniy-ma’naviy shakllanishida davlatlar-
ning ulkan hududlari, cheklanmagan podsho hokimiyatining
 
mavjudligi, shaharlarning amaldagi mustaqilligining yo‘qolishi 
o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Bu davrda fan va texnika notekis rivojlan-
di. Davlat hokimiyati manfaatdor bo‘lgan harbiy ish, kemasoz-
lik, shaharlarni qamal qilish texnikasi va qurilish sohalarida 
eng katta yutuqlarga erishildi.
1. Din va falsafa. Ellinizm davrida yunon dunyosi Sharq 
diniy tasavvurlarini qabul qila boshladi. Misrda Kichik Osiyo 
xudosi Serapisga sig‘inish avj oldi. Misr ma’budasi Isidani 
yunonlar Demetra sifatida qabul qildilar. Pergamda Frigiya 
ma’budasi (Kibela – yerning onasi) bosh ma’buda sifatida qabul 
qilina boshlandi. Ellinlashgan Sharq ilohlarining barchasi mis-
tik va ekstatik edi. 

---

442
Ellin davlatlarida turli xudolar, turli xalqlarning diniy e’tiqod-
lari keng tarqaldi. Diniy tolerantlik shakllandi. Joylarda din-
ning universalligini namoyish qilishga intilib, barcha xudolar-
ga atab ibodatxona – Panteon qurila boshlandi. Ana shunday 
Panteon
 Aleksandriyada qurildi. Yunonistonda yahudiy dini 
tarqala boshladi. Yunonlar bu monoteistik dinga ishonib, uni 
qabul qildilar. Yahudiy diniga yangi qabul qilinganlar 
«prozelit-
lar» deb ataldi.
Turli hududlarda turli xudolarga e’tiqod qilish saqlanib qol-
sa-da, ayrim xudolarga e’tiqod qilish keng tarqaldi. Zevs, Dio-
nis, Osiris hamda Kichik Osiyo ma’budlari Sabaziy va Adonis-
ga, ayol ma’budalardan Misr Isidasiga sig‘inish keng yoyildi. 
Sharqda shakllangan sinkretik e’tiqodlar Kichik Osiyo, Yunon-
iston va Makedoniya, keyinchalik esa G‘arbiy O‘rtayer dengiziga 
kirib bordi. 
Ellin madaniyatining tarqalishidagi eng muhim omil an’ana-
viy va yangi paydo bo‘lgan ko‘plab bayramlar bo‘ldi. Xudolar 
sharafiga o‘tkaziladigan bayramlar bir qatorda homiy podsho-
lar sharafiga diniy markazlar va poytaxtlarda o‘tkaziladigan 
maxsus bayramlar paydo bo‘ldi. Misol uchun, ana shunday 
bayramlardan biri mil.avv. 165-yil poytaxt Antioxiya yaqinida 
salavkiy sulolasi hukmdori Antiox IV (mil.avv. 175–160-yil-
lar) tomonidan o‘tkazilgan bayramni ko‘rsatish mumkin. Bu 
bayram ning ochilishida 50 mingga yaqin piyoda va otliq askar-
lar, jang ara valari va fillar, oltin gulchambar kiygan 800 o‘smir 
va oltin hamda kumush bilan bezalgan taxtiravonlarda o‘tirgan 
580 ta ayollar; xudolar va qahramonlarning son-sanoqsiz boy 
bezalgan haykallari; yuzlab qullar oltin va kumush buyumlar, 
fil suyagini olib borar edilar. Manbada 300 qurbonlik dastur-
xonlari va minglab boqilgan buqalar ko‘rsatiladi. Bayram 30 
kun davom etib, bayram davomida turli xil gimnastika o‘yinlari, 
bellashuvlar, teatr tomoshalari, ming-bir yarim ming kishiga 
mo‘ljallangan bazmlar va ov uyushtiriladi. 
Ptolemeylar Misrda qadimgi fir’avnlar davrida bo‘lganidek, 
podsho hokimiyatining mavqeyi kuchayib ketdi va ellin shar-
qidagi boshqa mamlakatlardagi kabi Misrda podsholarga 
sig‘inish yana avj oldi. Ptolemey II Filadelf o‘zi va o‘z singlisi 
Arsinoyaga sig‘inishga farmon berib, o‘zi va singlisi sharafiga 
ibodatxonalar qurdirdi. Shuningdek, Misrda Ptolemey III va
uning xotini Berenikaga sig‘inish keng yoyildi.

---

443
O‘sha davr falsafasida inson shaxsini o‘rganish muammosi bi-
rinchi o‘ringa chiqa boshladi. Mil.avv. V–IV asrlarda ikki falsafiy 
maktab: yangi stoik va epikur maktablari vujudga keldi. Ular 
inson, shaxs nima, baxt nima degan savollar ustida bosh qoti-
ra boshladilar. Afinada stoiklar maktabiga mil.avv. 302-yil kelib 
chiqi shi Kipr orolidan bo‘lgan faylasuf Zenon (mil.avv. 336–264-yil-
lar) asos soldi. Bu maktabga ellin davrining ko‘pgina taniqli fayla-
suflari va olimlari kirgan edi. Stoiklar Afinaning eng gavjum joyi 
bo‘lmish ago rada, naqshin peshayvon «stoya» ostida va’z aytib, o‘z 
tinglovchilariga ta’lim berar edilar (Bu maktabning nomi ham shu 
so‘zdan kelib chiqqan). Stoizm yunon
 va Sharq nazariyalarining 
sintezi edi. U keng tarqalgan va shu bilan birga, uzoq yashagan 
ellin falsafiy maktabi edi. Stoiklar hamma narsani, shu jumladan, 
fikr, so‘z, olov va shu kabilarni ham jism deb atar edilar. Butun 
olamni stoiklar rivojlanib turadigan olov deb hisoblashar edi. 
Stoik lar barcha odamlar teng degan g‘oyani ilgari surdilar. Ular 
insonlar tabiat bilan uyg‘un holda yashab, baxt va ilohiylik topadi, 
degan fikrni shakllantirdilar.
Mil.avv. IV asrda Afinada Epikur falsafa maktabi shakllan-
di. Faylasuf Epikurning bog‘ida uning do‘stlari va shogirdlari 
to‘planib, falsafiy suhbatlar qurdilar. Bozorlar, maydonlar, 
odam lar ko‘p bo‘lgan joylarda o‘z ta’limotlarini targ‘ib qilgan 
stoiklardan farq qilgan holda Epikur tinch va sokin joyda ta-
fakkur qilishni yo‘lga qo‘ydi. Epikurchilar «Baxtning mohiyati – 
azobning yo‘qligidir», «Kimda kam ehtiyoj bo‘lsa, u kishida ko‘p 
farog‘at bo‘ladi» tushunchalarini ilgari surdilar.
Aleksandrning ustozi faylasuf Aristotel «Afina politiyasi» asa-
rini yozib, davlat boshqaruvining uch shaklini: bir kishining 
qo‘lidagi hokimiyat – monarxiyani, ozchilik hokimiyati – oli-
garxiya, uchinchisi ko‘pchilikning hokimiyati demokratiyani 
ko‘rsatdi. Mil.avv. III asrda yana bir falsafiy maktab – skeptiklar 
maktabi shakllandi. Bu maktabga Arastuning kichik zamon-
doshi Pirron asos soldi. Skeptiklar atrof dunyoni bilib bo‘lmay-
di, uning tabiati to‘g‘risidagi barcha nazariyalar xayol deb hi-
sobladilar. Shuning uchun ular fizika bilan shug‘ullanmadi-
lar. Dunyoni bilish nazariyalarini yaratmadilar. Lekin boshqa 
maktablar yaratgan nazariyalar tanqidiga e’tibor berdilar. Ular: 
«Barcha narsalarni hech qachon bilib bo‘lmaydi, ular haqida 
na haqiqatni, na yolg‘onni aytishlari
mumkin emas», deb hi-
sobladilar.

---

444
Skeptiklar falsafiy oqimi tibbiyotga ta’sir qildi. Tabiblar ka-
salliklarning sabablarini bilishlari mumkin emas, faqat bemor 
kasalligini kuzatish kerak, kasallikni kasalda dorilarni sinash 
bilan davolash zarur, degan tushunchani ilgari surdilar.
Mil.avv. IV asrda falsafada yana bir maktab – kiniklar pay-
do bo‘ldi. Bu maktab asoschisi Antisfen bo‘lib, Diogen uning 
mashhur o‘quvchisi edi. Kiniklar tabiatga qaytish qulaylikla-
ridan voz kechishni talab qildilar. Inson yaratgan qonun-qoi-
dalari tabiatga qarama-qarshidir deb, davlatni tan olmadilar. 
Ular ko‘chalar, maydonlar va portlarda olomon oldida so‘zga 
chiqib, mavjud tartib-qoidalarning noto‘g‘riligini asosladilar. 
Kambag‘allikni nafaqat so‘zda, balki o‘z turmush tarzlari bilan 
targ‘ib qildilar.