Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

6. Sharqiy O‘rtayer dengizi madaniyati. Sharqiy O‘rtayer 
dengizi hududining eng katta madaniy yutug‘i alfavitli yozuv-
ning yara tilishi edi. Mil.avv. II ming yillikda Sharqiy O‘rtayer 
dengizi shaharlarida savdo-hunarmandchilik, dengiz yo‘li 
orqali savdo aloqalari barcha ishlarni tez yuritishga imkon 
beradigan oddiy yozuvni yaratishni talab qildi. Mil.avv. XV–
XII asrlardayoq Ugaritda 30 belgili mixxat alfaviti qo‘llanildi. 
Finikiya yozuvining shakllanishi mil.avv. II ming yillik o‘rta-
lariga to‘g‘ri keladi. Finikiyada qulay O‘rtayer dengizi port-
larining mavjud bo‘lishi boshqa xalqlar bilan gavjum savdo 
aloqalarini o‘rnatishga va dengizchilikning rivojlanishiga 
sabab bo‘ldi. Savdo-sotiq yozuvlari va hisob-kitoblarni olib
borish zaruriyati o‘qish, o‘rganish uchun qulay bo‘lgan yozuv-
ni yaratishni tezlashtirdi. 
Finikiya yozuvining eng qadimgi yodgorliklari (Xiram, Azer-
bal, Abibal, Elibal, Shafatbal yozuvlari) mil.avv. XI–X asrlar-
ga tegishli. Yozuv 22 grafik belgidan iborat bo‘lib, har bir harf 
ma’lum bir undosh yoki yarim undosh tovushdan tashkil topgan 
edi. Dunyo tarixida ilk sof tovushli yozuv paydo bo‘ldi. Nisbatan 
kam sonli belgilar yordamida har qanday so‘zni uzatish mum-
kin edi. Finikiya yozuvining paydo bo‘lishi insoniyat ma’naviy 
taraqqiyotida tub burilish yasadi. Endilikda yozuv faqat ayrim 
toifalar foydalanadigan tushunarsiz, sirli san’at bo‘lmay qoldi. 
U jamiyat uchun zarur va unga tegishli, hamma foydalanishi 
mumkin bo‘lgan boylikka aylanadi. Ana shu sababli, finikiya 
yozuvi tez va jadal sur’atda boshqa xalqlar o‘rtasida mil.avv. 
IX asrdan boshlab tarqaladi. Hisoblarga ko‘ra, bizga ma’lum 
alfavitli yozuv tizimlarining 4/5 qismi bevosita yoki bilvosita 
finikiya yozuvidan kelib chiqadi. Qadimgi finikiya yozuvi aso-
sida oromiy, yunon, janubiy arab, yahudiy, karfagen, braxma 
yozuvlari kelib chiqdi. 

---

169
Sharqiy O‘rtayer dengizi xudolar panteoni tabiat kuchlari-
ni aks ettiradi. Har bir shaharning o‘z homiy ma’budi bor edi: 
Bal (hokim) yoki El (xudo), ba’zida Melek («podsho», boshqacha 
aytilishi Molox), Tir shahrida Mel’kart («shahar podshosi»), ayol 
ma’buda Astarta (Mesopotamiyada Ishtar). Falastinda mil.avv. 
VIII–VI asrlarda monoteistik ta’limot keng tarqaladi. Ugarit va 
Ebla shaharlarida hashamatli me’morchilik inshootlari saroy-
lari bunyod qilinadi. Dengizchilik, kemasozlik sohalari yuksak 
darajaga ko‘tarildi. Yog‘och va toshdan podsho va ma’budalar 
haykallari yasaladi. 
Finikiyaliklar dunyodagi birinchi dengizchilar edi. Ularning 
kemasozlikka asos soldilar. Finikiya dengizchilari va kemalari-
dan butun Old Osiyo mamlakatlari foydalandi. Finikiyaliklar 
dunyo tarixida birinchi bo‘lib, uzoq dengiz sayohatlarini uyush-
tirdilar. Mil.avv. 600-yillar atrofida fir’avn Nexo buyrug‘i bilan 
finikiyaliklarning dengizchilik tarixida ilk bor Gibraltar bo‘g‘ozi 
orqali Atlantika okeaniga chiqib, Afrikani aylanib o‘tishlari 
buyuk kashfiyot edi. 
Finikiyada hunarmandchilik yuqori darajada rivojlandi. Fini-
kiya hunarmandlari chig‘anoqlarning alohida turidan olina-
digan qizil bo‘yoqni kashf qildilar. Ular shisha buyumlarni ish-
lab chiqarishni yuqori darajada takomillashtirdilar. Fini kiya 
bo‘yoq lari, shisha buyumlari va kulolchilik mahsulotlari Old 
Osiyoda yuqori baholangan.