Urbanizatsiya odamlar o'rtasida muloqot o‘matish uchun qulay hisoblangan hayot turmush tarzini shakllantiradi, ‘ kasbiy yo‘nalishni o‘zgartiradi, aholining ijtimoiy faoliyatini keskin oshiradi

7.6.Engil sanoatda iqtisodiy o‘sishni iqtisodiy modellashtirish va prognozlashtttirish

O‘zbekistonda iqtisodiy o‘sishni ma’lum zaxiralari mavjud. Jahon tajribasini umumlashtirish natijalariga asoslanib aytish mumkinki, iqtisodiyotni erkinlashtirish jadallashtirishda bank tizimi hamda xususiy sektorni mustahkamlashda dolzarb masalalardan hisoblanadi. mavjud jihatlar talab chegirmalariga bo‘lgan masalalarni bartaraf qilib jamg‘armalarni o‘sishi uchun imkoniyatlar yaratadi. Tovar ishlab chiqaruvchilarni huquq va erkinliklarini ta’minlashga mo‘ljallangan davlatni qattiq qo‘l siyosati hamda bozor munosabatlarini rivojlanish darajasi resurslardan samarali foydalanishga ham bog‘liq. Mavjud rezervlari ishlatishga yo‘naltirilgan dastlabki muhim qadamlar sud qonunchilik hokimyatini mustahkamlashga hokimyatni iqtisodiy jarayonlarda bevosita qatnashishini cheklash, makroiqtisodiy siyosatni takomillashtirish maqsadida baxo va valyuta siyosatini erkinlashtirishni jadallashtirish O‘zbekiston Respublikasi hamda XVFni birgalikda olib borgan Memorondumida 2002-yil mo‘lljallangan edi.
Prognozlanayotgan davrda aholini real daromadlarini o‘sishi iste’mol qilinayotgan tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmini kengaytirishga asos bo‘ladi, bu esa tahlil etilayotgan tarmoqlarda sanoat mahsulotini o‘sishini ta’minlab, jamg‘armaga bo‘lgan ichki talabni qanoatlantirishni o‘sishini prognozlashga imkon yaratadi.
Aytish mumkinki iste’molga bo‘lgan talabni dinamik o‘sishi engil sanoatni rivojlanishiga tashqi omillarni ta’sirini jadallashtirib, tahlil etilayotgan tarmoqlarda eksportga tovar chiqarish asosida jahon kon’yukturasi baxolariga o‘tishni ta’minlaydi.
Ishlab chiqarish shunday qilib, 54ta investitsiyaviy loyixalardan foydalanish hamda to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilish 1,5mlrd. dollardan ortiq hajmda AQSH dollarini mamlakatga jalb qildi, bu 2010-yilda eksportni 2mlrd. AQSH dollariga oshirishi, qo‘shimcha 300ming yangi ish o‘rinlarini o‘stirish, O‘zbekiston byudjetiga yiliga o‘rta hisobda 500ming AQSH dollarini jalb etishga olib keladi.
YUqorida keltirilganlarga asoslanib, biz tomonimizdan ekonometrik tadqiqotlar olib borlib, iqtisodiy o‘sish darajasi va ma’lum engil sanoatning ishlab chiqarish tiplariga asosolanib samaradorlikni Kobba Duglos ishlab chiqarish funksiyasi yordamida tahlil etildi.
Ishlab chiqarish funksiyasi bu- ishlab chiqarishda band bo‘lgan resurslar miqdori va ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmi o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi.
Resurslar (ishlab chiqarish omili) sifatida sanoat ishlab chiqarishda band bo‘lgan jamg‘arilgan mehnat (K) SICHBAF-kapital va haqiqiy (jonlangan) mehnat Mdan iborat bo‘lib, bunda itisodiyot 2faktorli chiziqsiz bog‘liqlik ko‘rinishida ifodalanadi:
Y=F(L,K)
SHunday qilib mahsulot ishlab chiqarish bu resurs harajatlarini funksiyasi sifati (ishlab chiqarish foedlari va mehnat)da keltiriladi.
Ishlab chiqarish funksiyasini umumiy ko‘rinishini quyidagi xususiy hollarda ko‘rish mumkin:

• 
  Multiplikativ ko‘rinishdagi ishlab chiqarish fondi (MI/chf)
  
• 
  Y=ALK, bunda 0; 0;
  
• 
  Kobb-Duglasni ishlab chiqarish funksiyasi. YqAL1-K, bunda a, 1-a
  

Iqtisodiyotda o‘sish omillarini o‘rganganda ekstensiv (resurslar uchun harajatlarni o‘stirish hisobiga) omillar hamda intensiv omillar (foydalanilayotgan resurslardan samarali foydalanishni o‘stirishga asoslangan) afrqlanadi.
Iqtisodiyotni samaradorligi-bu sarfllanilgan harajatlarni olingan natijaga nisbati sifatida izohlanadi.
Biz 2xil harajatlarga egamiz, ya’ni o‘rta davrdagi mehnat uchun sarflangan harajatlarni-fondlar ko‘rinishida; va mehnatga (haqiqiy) (L) nisbat sifatidagi harajatlarga egamiz. Mehnat unumdorligini 2xil xususiy samaradorlik ko‘rsatkichlari vaqt fond qaytimi mavjud. Ishlab chiqarishni masshtabi (hajmi) ishlatilayotgan resurslarni o‘rtacha o‘lchamidan iborat.
Ishlab chiqarishni xususiy samaradorligi funksiyasi ko‘rsatkichlarini hisoblash maqsadida quyidagi formulalardan foydalaniladi:
Ishlab chiqarish fondari yordamida ishlab chiqarish masshtabi va samaradorlik ko‘rsatkichlarini quyidagi formula orqali ifodalaymiz:
a)mehnat va fondlar bo‘yicha nisbiy elastiklik ko‘rsatkichi quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
Yuqorida keltirilgan imkoniyatlarga asoslanib xususiy samaradorlik ko‘rsatkichi umumlashgan samaradorlikni tashkil etishda xududi shunday ko‘rinishda mavjud resurslar (a,1-á) hisoblanadi:
g) ishlab chiqarish masshtabi (M)-umum sarflangan resurslar ko‘rinishda ifodalanib, foydalanilgan resurslarni o‘rtacha o‘lchami quyidagi ko‘rinishida hisoblanadi:
quyida engil sanoatni iqtisodiy o‘sishni rivojlanishidagi tahlil etilgan tadqiqotlar O‘zbekiston Respublikasi engil sanoatini 1995-2004 yillar uchun keltirilgan natijaviy ko‘rsatkichlari asosida tahlil etildi. (jadval 3,3,1va 3,3,2) ushbu ish Excel jadval redaktori asosida hisoblanadi:
Multiplikativ ishlab chiqarish funutsiyasini quyidagi ko‘rinishga ega:

Bu erda: A, α, β- noma’lumlar.
(1,16)

A-neytral ITPni ko‘rsatkichi yoki ishlab chiqarish masshtabi.
α, β-mehnat va kapital harajatlari bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarishdagi elastiklik ko‘rsatkichi;
L-Sanoat ishlab chiqarish o‘rtacha ro‘yxatdagi soni, ming, kishi; K-Sanoat ishlab chiqarishdagi asosiy fondlar;
Dastlabki ma’lumotlar nominal miqdorlarda keltirildi. (3,3,1-jadval). YAIM deflyatori yordamida bu jadvalda (real) haqiqiy ko‘rsatkichlar hisoblangan (3,3,2-jadval) (Y)-ga bog‘liq o‘zgaruvchilar sifatida 2ko‘rsatkichdan foydalaniladi:

• 
  Engil sanoat tarmog‘ini sanoat mahsulotini ishlab chiqarish hajmi(Y1)
  
• 
  Engil sanoat tarmog‘ini korxonasini foydasi (Y2). Ishlab chiqarish funksiyasini 2ta modeli yaratildi.
  

Bu modellar bilan tanishib chiqamiz:
1-model. +uyidagi omillarni bog‘liqligini ko‘ramiz: Y1=f(X2,X3), bu erda Y1=X1. (?) (jadval-3,3,1).
A) Dastlabki ma’lumotlar asosida xususiy korrelyasiya koeffitsientlarini korrelyasion tahlili olib borildi. Engil sanoat tarmog‘ini sanoat mahsulotini ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etayotgan omillarga bog‘liqligini tahlil etish natijasida quyidagi bog‘liqliklar yaratilindi.
3-3jadval.