Mavzu: Qomusiy olimlar. Reja:Kirish.1. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiyning aniq fanlar sohasidagi ilmiy izlanishlari. 2. Abu Rayhon Beruniyning Ma'mun Akademiyasidagi ilmiy faoliyati.3. Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosi.Xulosa.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) Xorazmda tug’ilgan, shu yerda ta’lim olib, o’sib ulg’aygan va keyinchalik Bag’doddagi “Bayt al hikma” – Ma’mun akademiyasida etakchi olim sifatida tan olingan. U bir necha kitob yozgan. Al – Xorazmiyning algebra, astronomiya, geodeziya va boshqa fanlar bo’yicha yozgan asarlari qo’lyozmalari Nyu – York, Parij, London, Moskva shaharlari milliy kutubxonalarida saqlanmoqda va hozirga paytda ham o’z ahamiyatini yo’qatgani yo’q. Algoritmlar nazariyasi deb ataluvchi zamonamiz faniga al-Xorazmiy fikrlari asos bo’lgan. Muhammad Xorazmiy xalifa Ma'munning topshirig'i bilan (830 yillarga yaqin) o'zining “Al-kitob al-muxtasar, fi-hisob al-jabr va-l-muqobala” (“To'ldirish va qarama-qarshi qo'yish hisobiga oid qisqacha kitob”) nomli asarini yozadi. Al – Xorazmiyning ushbu kitobi XII asr boshlarida lotin tiliga tarjima qilindi. Shundan boshlab kitob asrlar bo’yi ingliz, fransuz, nemis va boshqa tillarda ham nasr etildi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) Xorazmda tug’ilgan, shu yerda ta’lim olib, o’sib ulg’aygan va keyinchalik Bag’doddagi “Bayt al hikma” – Ma’mun akademiyasida etakchi olim sifatida tan olingan. U bir necha kitob yozgan. Al – Xorazmiyning algebra, astronomiya, geodeziya va boshqa fanlar bo’yicha yozgan asarlari qo’lyozmalari Nyu – York, Parij, London, Moskva shaharlari milliy kutubxonalarida saqlanmoqda va hozirga paytda ham o’z ahamiyatini yo’qatgani yo’q. Algoritmlar nazariyasi deb ataluvchi zamonamiz faniga al-Xorazmiy fikrlari asos bo’lgan. Muhammad Xorazmiy xalifa Ma'munning topshirig'i bilan (830 yillarga yaqin) o'zining “Al-kitob al-muxtasar, fi-hisob al-jabr va-l-muqobala” (“To'ldirish va qarama-qarshi qo'yish hisobiga oid qisqacha kitob”) nomli asarini yozadi. Al – Xorazmiyning ushbu kitobi XII asr boshlarida lotin tiliga tarjima qilindi. Shundan boshlab kitob asrlar bo’yi ingliz, fransuz, nemis va boshqa tillarda ham nasr etildi.
Xorazmiy qalamiga mansub 20 dan ortiq asarlarnin faqat 10 tasi bizgacha yetib kelgan. Bular “Aljabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob” – algebraik asar. “Hnd hisobi haqida kitob” yoki “Qo'shish va ayirish haqida kitob” – arifmetik asar, “Kitob surat-ul-arz” – geografiyaga oid asar. “Zij”, “Asturlob bilan ishlash haqida kitob”, “Asturlob yasash haqida kitob”, “Asturlob yordamida azimutni aniqlash haqida”, “Kitob ar-ruhoma”, “Kitob at-ta'rix”, “Yahudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola”. Bu asarlarning to'rttasi arab tilida, bittasi Farg'oniyning asari tarkibida, ikkitasi lotin tarjimada saqlangan va qolgan uchtasi hali topilgan emas. Xorazmiy qalamiga mansub 20 dan ortiq asarlarnin faqat 10 tasi bizgacha yetib kelgan. Bular “Aljabr va al-muqobala hisobi haqida qisqacha kitob” – algebraik asar. “Hnd hisobi haqida kitob” yoki “Qo'shish va ayirish haqida kitob” – arifmetik asar, “Kitob surat-ul-arz” – geografiyaga oid asar. “Zij”, “Asturlob bilan ishlash haqida kitob”, “Asturlob yasash haqida kitob”, “Asturlob yordamida azimutni aniqlash haqida”, “Kitob ar-ruhoma”, “Kitob at-ta'rix”, “Yahudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola”. Bu asarlarning to'rttasi arab tilida, bittasi Farg'oniyning asari tarkibida, ikkitasi lotin tarjimada saqlangan va qolgan uchtasi hali topilgan emas.
“Algebra” atamasining kelib chiqishi so’zsiz bizning vatandoshimiz , buyuk alloma al – Xorazmiy nomi bilan bog’liq. Bu haqda bir necha xil taxminlar mavjud. “Algebra” atamasi al – Xorazmiyning yuqorida aytib o’tilgan “Al – kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr va-l-muqobala” nomli asaridagi “al-jabr”dan kelib chiqqan deyiladi. Al-jabr atamasi shakli o’zgarib “Algebra” atamasiga asos bo’lgan degan taxmin mavjud. Ba’zi bir olimlar “Algebra” atamasi bevosita al – Xorazmiy nomidan nomidan olingan degan fikrni aytishadi. “Algebra” atamasining kelib chiqishi so’zsiz bizning vatandoshimiz , buyuk alloma al – Xorazmiy nomi bilan bog’liq. Bu haqda bir necha xil taxminlar mavjud. “Algebra” atamasi al – Xorazmiyning yuqorida aytib o’tilgan “Al – kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr va-l-muqobala” nomli asaridagi “al-jabr”dan kelib chiqqan deyiladi. Al-jabr atamasi shakli o’zgarib “Algebra” atamasiga asos bo’lgan degan taxmin mavjud. Ba’zi bir olimlar “Algebra” atamasi bevosita al – Xorazmiy nomidan nomidan olingan degan fikrni aytishadi.
Beruniy 362 yili 3 zulhijjada Xorazmning qadimgi Kot shahrida tug'iladi. Kot shahri X asrda Xorazmshohlar – afrigiylar sulolasining poytaxti va Markaziy Osiyoning eng yirik savdo markazlaridan edi. Beruniy 362 yili 3 zulhijjada Xorazmning qadimgi Kot shahrida tug'iladi. Kot shahri X asrda Xorazmshohlar – afrigiylar sulolasining poytaxti va Markaziy Osiyoning eng yirik savdo markazlaridan edi. Beruniy yoshligidanoq ilm-fanga qiziqishi, qobiliyati kuchli bo'lgan. Lekin uning boshlang'ich ta'limni kimdan va qayerdan olgani haqida to'liq ma'lumotlarga ega emasmiz. U o'z zamonasining mashhur olimi Abu Nasr ibn Iroq qo'lida ta'lim oladi. Abu Nasr ibn Iroq astronomiya, geometriya va matematikaga oid bir qancha asarlar yozib, shulardan 12 tasini Beruniyga bag'ishlaydi. U Beruniyni Yevklid geometriyasi va Ptolemeyning astronomik ta'limoti bilan tanishtiradi. Xorazmshoh Abu-l-Abbos Ma'mun II ibn Ma'mun Beruniyni o'z saroyiga chaqirtirib, uni olim sifatida izzat-ikrom qiladi. Beruniyning Ma'mun akademiyasida mudarris va Ma'mun ibn Ma'munning siyosiy maslahatchisi bo'ladi
Sharq uyg'onish davrining buyuk mutafakkiri, qomusiy olim Abu Rayhon Beruniyning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy qarashlari aks ettirilgan maxsus asar yozmagan bo'lsada, olimning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”, “Mineralogiya”, “Geodeziya” kabi asarlarida inson va jamiyatning paydo bo'lishi, davlatni boshqarish siyosati, ijtimoiy adolat, jamoa faoliyati, mehnat taqsimoti va pul muomalasi, oila va nikoh munosabatlari masalalarini siyosiy-huquqiy nuqtai nazardan bayon etishga harakat qilgan. Beruniyning 1017-1048 yillarda Јaznada kechirgan hayoti bir tomondan, nihoyat og'ir bo'lsa, ikkinchi tomondan, uning ilmiy faoliyati uchun eng mahsuldor davr bo'ldi. Јurbatda hayot kechirgan va davlat ishlariga aralashishdan xolos bo'lgan olim o'zining butun bo'sh vaqtini ilmiy tadqiqot ishlariga sarf etadi. U bu yerda “Xorazmning mashhur kishilari” va “Tahdid nihoyot al-amokin li tashih masofot al-masokin” (“Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash”) asarlari shu davrda yozilgan. Sharq uyg'onish davrining buyuk mutafakkiri, qomusiy olim Abu Rayhon Beruniyning ijtimoiy-siyosiy va huquqiy qarashlari aks ettirilgan maxsus asar yozmagan bo'lsada, olimning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”, “Mineralogiya”, “Geodeziya” kabi asarlarida inson va jamiyatning paydo bo'lishi, davlatni boshqarish siyosati, ijtimoiy adolat, jamoa faoliyati, mehnat taqsimoti va pul muomalasi, oila va nikoh munosabatlari masalalarini siyosiy-huquqiy nuqtai nazardan bayon etishga harakat qilgan. Beruniyning 1017-1048 yillarda Јaznada kechirgan hayoti bir tomondan, nihoyat og'ir bo'lsa, ikkinchi tomondan, uning ilmiy faoliyati uchun eng mahsuldor davr bo'ldi. Јurbatda hayot kechirgan va davlat ishlariga aralashishdan xolos bo'lgan olim o'zining butun bo'sh vaqtini ilmiy tadqiqot ishlariga sarf etadi. U bu yerda “Xorazmning mashhur kishilari” va “Tahdid nihoyot al-amokin li tashih masofot al-masokin” (“Turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash”) asarlari shu davrda yozilgan. Beruniyning bizgacha yetib kelgan muhim asarlaridan biri “Munajjimlik san'atidan boshlang'ich tushunchalar” qo'lyozmasi O'zR Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi. U ham 1029 yilda Јaznada yozilgan. Asar bizgacha fors va arab tillarida yetib kelgan. “Qonuni Mas'udiy” Abu Rayhon Beruniyning eng yirik astronomik asaridir. YOqut Hamaviyning yozishicha, bu asar astronomiya va matematika sohasida ilgari yozilgan barcha asarlardan ustun bo'lgan. Ibn al-qiftiy, Abu-l-Fido kabi mashhur olimlar Beruniy asarini birinchi o'ringa qo'yganlar.
Bag‘dodda tashkil topgan «Donishmandlik uyi» nomli o‘sha davrning fanlar akademiyasida o‘rta osiyolik olimlardan Xorazmiy, Farg‘oniy, Habash Xasib, Marvaridiy kabi olimlar turli sohalarda ish olib borganlar. Beruniy ham shu «Donishmandlik uyi»ning a'zosi bo‘lib, u yerda 7 yil ishlagan. Uning yozishicha, xalifa Ma'mun buyrug‘iga binoan «Donishmandlik uyi»ning olimlari ikki guruhga bo‘linib, Iroqning Mosul shahri g‘arbidagi Sandar sahrosida gradus o‘lchash usuli asosida Yer kattaligini aniqlashga kirishishgan, bunda Xolid al-Marvaridiy bir guruhga, Abu ibn Iso as Asturlobiy ikkinchi guruhga rahbarlik qilgan. Har qaysi guruh o‘zi o‘lchab topgan natijalar bo‘yicha bir gradus meridian yoyning uzunligini hisoblagan. Bag‘dodda tashkil topgan «Donishmandlik uyi» nomli o‘sha davrning fanlar akademiyasida o‘rta osiyolik olimlardan Xorazmiy, Farg‘oniy, Habash Xasib, Marvaridiy kabi olimlar turli sohalarda ish olib borganlar. Beruniy ham shu «Donishmandlik uyi»ning a'zosi bo‘lib, u yerda 7 yil ishlagan. Uning yozishicha, xalifa Ma'mun buyrug‘iga binoan «Donishmandlik uyi»ning olimlari ikki guruhga bo‘linib, Iroqning Mosul shahri g‘arbidagi Sandar sahrosida gradus o‘lchash usuli asosida Yer kattaligini aniqlashga kirishishgan, bunda Xolid al-Marvaridiy bir guruhga, Abu ibn Iso as Asturlobiy ikkinchi guruhga rahbarlik qilgan. Har qaysi guruh o‘zi o‘lchab topgan natijalar bo‘yicha bir gradus meridian yoyning uzunligini hisoblagan.
X asrda yashab ijod qilgan ulug‘ qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy Yerning kattaligini o‘lchashda yangi usul qo‘llab, bir gradus meridian yoyning uzunligi 111,16 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan. Beruniy Yerning radusini o‘sha davr uchun aniq o‘lchab bergan. U Yerning meridian aylanasining uzunligini 40183 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan. X asrda yashab ijod qilgan ulug‘ qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy Yerning kattaligini o‘lchashda yangi usul qo‘llab, bir gradus meridian yoyning uzunligi 111,16 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan. Beruniy Yerning radusini o‘sha davr uchun aniq o‘lchab bergan. U Yerning meridian aylanasining uzunligini 40183 kilometr ekanligini hisoblab chiqargan. Sulton Mahmud G‘aznaviy Hindistonga qilgan safarining birida Beruniyni ham birga olib ketadi, yo‘lda sharqiy Pokistonning Mo‘lton shahrida vaqtincha istiqomat qilishga to‘g‘ri keladi. U o‘zga yurtda bo‘lishiga qaramay, fursatdan foydalangan holda Mo‘ltondan 400 kilometr g‘arbdagi Nandna qo‘rg‘onida Yer kurrasi o‘lchamini aniqlashga kirishadi, avval shu joyning geografik kengligini o‘lchab 320001 ga teng ekanligini aniqlaydi. So‘ngra ufqning pasayish burchagini o‘lchaydi. Bu haqda olimning o‘zi quyidagicha yozadi: «Hindiston yeridagi Nandna qo‘rg‘onida istiqomat qilishimga to‘g‘ri keldi. Qo‘rg‘onning g‘arb tomonida baland tog‘, janubiy tomonida esa keng sahroni ko‘rdim va shu on (ufq pasayishini o‘lchash usulini) sinab ko‘rishga kirishdim. Tog‘ tepasidan turib yerning lojuvard rangdagi osmon bilan tutashganini yaqqol ko‘rdim. Qarash chizig‘i vertikalga perpendikulyar bo‘lgan chiziqdan 00 341 pasaydi. Perpendikulyar bo‘lgan tog‘ balandligini o‘lchadim, u shu yerda qo‘llanadigan o‘lchovda 652,055 cho‘zim (gaz)ga teng keldi». Beruniy o‘lchab topgan qiymatlar bo‘yicha o‘ziga xos usul bilan Yer kurrasi radiusining uzunligi 12803337,036 gazga teng ekanligini hisoblab chiqardi. Agar bir gaz 0,4933 metr ekanligini e'tiborga olsak, Yer kurrasi radiusi uzunligi, Beruniy hisobicha, 6315,886 kilometr bo‘ladi. Bu raqam hozirgi vaqtda olingan qiymatdan juda kam farq qiladi, ya'ni xatolik radius uzunligini 0,9 protsentini tashkil etadi.
Ibn Sino tibbiyot ilmi sohiblari bilan yaqin hamkorlikda bo‘ldi va o‘zining mashhur "Al-qonun fit-tibb" ("Tib qonunlari") asarining dastlabki kitoblarini qog‘ozga tushirishni Xorazmda boshladi. Ustozi Xammor maslahati bilan "Insonning yaratilishi va a`zolarining tuzilishi", "Tutqanoq kasalligi haqida", "Qarilikda sog‘lom yashash haqida" kabi kitoblarini yozdi. Ibn Sino tibbiyot ilmi sohiblari bilan yaqin hamkorlikda bo‘ldi va o‘zining mashhur "Al-qonun fit-tibb" ("Tib qonunlari") asarining dastlabki kitoblarini qog‘ozga tushirishni Xorazmda boshladi. Ustozi Xammor maslahati bilan "Insonning yaratilishi va a`zolarining tuzilishi", "Tutqanoq kasalligi haqida", "Qarilikda sog‘lom yashash haqida" kabi kitoblarini yozdi. Vaqtlar o‘tishi bilan ma`lum sabablarg ko‘ra Xuroson hukmdori Sulton Mahmud Xorazmshoh saroyidagi olimlarni G‘aznaga qaytarishni ta`lab qiladi. G‘aznaviylar hukmdoriga kuyov bo‘lishiga qaramasdan Abul Abbos Ma`mun ibn Ma`mun unga rad javobini beradi. Bunday do‘q-po‘pisa va ta`qibdan cho‘chigan bir guruh olimlar Gurganjni tark etib, Xurosonga ketishga qaror qiladilar. Ular orasida Abu Ali ibn Sino, Abu Saxl Masixiy va boshqalar ham bor edi. Ibn Sino Xurosonda yashagan davr-da Xorazmda hamkorlik qilgan olimlar bilan yaqin muloqotda bo‘lib turganligi haqida ma`lumotlar to‘la saqlanmagan. 1017 yilda Sulton Mahmud Xorazmni egallagach, "Baytul Hikma" olimlarining aksariyatini G‘aznaga olib ketgan va ular safida Ibn Sino hamda uning do‘sti Abu Rayhon Beruniy ham bor edi. Ibn Sino XI asrning buyuk allomalari jamlangan Ma`mun akademiyasida yetti yil davomida ilmiy izlanishlar olib bordi. "Tib qonunlari" kitobi uchun bebaho materiallar to‘pladi, jarrohlik operasiyalari o‘tkazdi. Kasallik va uning kelib chiqishi, diagnostika va uni davolashda determinizmni asos qilib oldi: har bir kasallik, muhit, sharoit, ovqatlanish, tananing o‘ziga xos xususiyati, organizmning tashqi ta`sirga munosabati kabi omillar bilan uzviy bog‘liqligini hamda shu orqali aniqlanishini isbotlab berdi. Bir so‘z bilan aytganda, ilk bor kasallikni davolash ilmini ishlab chiqdi. Bu tibbiyot ilmida noyob kashfiyot edi.
- Buyuk bobomiz Abu Ali ibn Sino Mashriqda e`zoz va ehtirom bilan Shayx ur-rais - Shayxlarning raisi deb atalsa, Mag`ribda Avitsenna nomi bilan mashhur, - deydi Sh.Ergashev. O`sha davrdagi mavjud siyosiy vaziyat buyuk vatandoshimiz boshiga ko`p sarson-sargardonliklar solgan. U Buxorodan Xorazmga ko`chadi, undan keyin Isfahon va Hamadon shaharlarida yashaydi. Alloma Xorazmda yashagan davrlarda Ma`mun akademiyasida ko`plab mashhur olimlar, ayniqsa, Abu Rayhon Beruniy bilan yaqin ilmiy-ijodiy hamkorlik qilgan. 1037 yilda 57 yoshda vafot etgan vatandoshimiz Hamadon shahriga dafn etilgan. Ibn Sino faoliyati bilan shug`ullangan olimlar uning har lahzadan unumli foydalanganini alohidata`kidlaydilar. Darhaqiqat, inson 57 yillik hayoti davomida 450 dan ortiq asar yozib, ilm-fanning ko`plab sohalarida o`chmas iz qoldirishi oson emas.Ibn Sinoning "Tib qonunlari" asari dunyo mamlakatlarida hamon tabobat sohasidagi muhim qo`llanma sifatida o`qib-o`rganib kelinmoqda. - Buyuk bobomiz Abu Ali ibn Sino Mashriqda e`zoz va ehtirom bilan Shayx ur-rais - Shayxlarning raisi deb atalsa, Mag`ribda Avitsenna nomi bilan mashhur, - deydi Sh.Ergashev. O`sha davrdagi mavjud siyosiy vaziyat buyuk vatandoshimiz boshiga ko`p sarson-sargardonliklar solgan. U Buxorodan Xorazmga ko`chadi, undan keyin Isfahon va Hamadon shaharlarida yashaydi. Alloma Xorazmda yashagan davrlarda Ma`mun akademiyasida ko`plab mashhur olimlar, ayniqsa, Abu Rayhon Beruniy bilan yaqin ilmiy-ijodiy hamkorlik qilgan. 1037 yilda 57 yoshda vafot etgan vatandoshimiz Hamadon shahriga dafn etilgan. Ibn Sino faoliyati bilan shug`ullangan olimlar uning har lahzadan unumli foydalanganini alohidata`kidlaydilar. Darhaqiqat, inson 57 yillik hayoti davomida 450 dan ortiq asar yozib, ilm-fanning ko`plab sohalarida o`chmas iz qoldirishi oson emas.Ibn Sinoning "Tib qonunlari" asari dunyo mamlakatlarida hamon tabobat sohasidagi muhim qo`llanma sifatida o`qib-o`rganib kelinmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar: Fan va texnika tarixi fanidan ma’ruza matni.ww.ziyonet.uz sayti.www.ref.uz sayti.www.vse.uz sayti.
Do'stlaringiz bilan baham: |
