Urganch davlat universiteti kimyo texnika fakulteti
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
|
quritgich, 12-zichlashtiruvchi konveyer, 13-transformalovchi konveyer, 14-bazalt tolali rulon, 15-ko`ndalang kesish pichog`i, 16-elim surtish qoplama, 17-agregat, 18-radiatsion qizdirgichlar, 19-siqiluvchi konveyer. 20- transformalovchi konveyer, 21-kesish pichog`I, 22-o`rash qurilmasi.
Xom ashyo ombori - Bazalt minerali Dozalash
Bunker (saqlash) Bolg`ali maydalagich
Bunker (saqlash) Valli maydalagich
Bunker (saqlash) SHarli tegirmon
Bunker (saqlash) Vannali pech
Purkovchi kallak Tola xosil qilish kamerasi
Zichlash barabani O`rash qurilmasi
Kesish pichoqlari 28
Elimlash
Radiatsion qizdirgich Konveyer (uzatish)
Tayyor maxsulot ombori 3.2. Xom ashyo haqida to’la ma’lumot.
O’zbekiston boy bazalt tabiiy resurslarga ega. Xozirda ma’lum bo’lgan umumiy zaxira 150 mln t 3 bo’lib, u asosan Navoi, Jizzax, Toshkent va Namangan viloyatlarida joylashgan. O’zbekistonda bazalt qazib olish va qayta ishlash bilan o’ndan ortiq nodavlat tashkilotlari shug`ullanadi, ular asosan issiqlik izolyatsion va isituvchi materiallar ishlab chiqarishga yo’naltirilgan. Ushbu materiallarga sifatning asosiy kriteriyalari bo’lgan olovbardoshlik va yong`inga xavfsizlik, xaroratga chidamlilik, kislotaga chidamlilik, qizdirishda gaz ajralmasligi, past zichlik va o’zgaruvchan xaroratlar va iqlim sharoitlarida uzoq muddat xizmat qilishi zamonaviy standartlarga mos kelishi kerak. Ammo bizning mamlakatda bazaltni qayta ishlash turli qiyinchiliklar bilan boradi, ular bazaltning kimyoviy minerologik tarkibi, shuningdek bazalt konlari mavjud tuproqlarda NaCl, KCl, CaCl 2 , CaSO 3 kabi tuzlar bo’lishi bilan bog`liq. Bunday shlaklarning bo’lishi “bazalt paxta” sida qo’shimcha g`ovaklar xosil qiladi, ular esa yuqori gigroskopiklikka, qurilmalar sirtida korroziyaga, ularni xizmat muddatini qisqarishiga va maxsulot sifatini pasayishiga olib keladi. O’rta atlantik, Afrikano-Antarktik va Amerikano-Antarktik cho’qqilar bazalt jinslari uzoq vaqt xosil bo’lishni geodinamik sharoitlarida bo’lib tabiiy boyitilish jarayonidan o’tgan bo’lsa, O’rta Osiyo bazaltlari okeanik, vulkanik faoliyatdan keyin quruqlikda qolganlar, bu esa ularning tarkibi va xossalariga ta’sir qilgan[4].
29
Bazalt jinslarini tarkibi va xossalarini o’rganish va uni ichki bozor talablarini qondirish uchun ishlab chiqarishda qo’llash va turli assortimentli kondistion maxsulot olish muammolarini o’rganish import o’rnini bosuvchi buyumlar ishlab chiqarishda katta qiziqish uyg`otadi. Bazalt maxsulotlarini ishlab chiqarish bugungi kunda asoslanadi: kimyoviy, fizik-mexanik xossalarini chuqur o’rganishga, bazaltlarni tozalashni va magnitli boyitishni tekshirish, bazalt konlari jinslarini tiplarga ajratish. Keltirilgan ishlar bazaltlarni ilmiy-asoslangan qayta ishlash usullarini ishlab chiqarish, va shu bilan birga maxsulot assortimentini kengaytirish, bazaltni qayta ishlovchi korxonalar samaradorligini oshirish bilan birga olib borilishi kerak. Ushbu masalalarni echimini dolzarbligiga nafaqat bizni mamlakatda, balki xalqaro bozorda xam bazaltli maxsulotlarga talab kattaligi sabab bo’ladi. Bazalt jinslarini qazib olish va transportirovkalashni O’zbekiston bo’yicha taxlil qilish, barcha bazaltni qayta ishlovchi korxonalar konlardan uzoqda joylashganini ko’rsatdi. Ayrim xollarda ushbu masofa 600 km ni tashkil qiladi, bu esa xom ashyoni transportirovkalashga xarajatlarni oshiradi va oxirgi maxsulot tannarxiga ta’sir qiladi. O’zbekiston tabiatida bazalt jinslar ko’pincha bo’laklar shaklida uchraydi, ularning o’rtacha o’lchami 250-300 mm bo’ladi va ular ko’pincha uncha chuqur joylashmaydi, chunki bazaltlar erning sirtki, qattiq qobig`ini tashkil qiladi. Shuning uchun “Aydarko’l”, “Asmansay” va “Gavasay” konlarida bazaltlar ochiq usulda olinadi. Bazalt konlarini samarali ishlatish va bazalt jinslarini qazib olish xajmini oshirish maqsadida bazaltni qayta ishlashni takomillashtirilgan usullaridan foydalanish mumkin, ular buyumlar sifatini oshiradi, bazaltni qayta ishlash korxonalarini iqtisodiy rivojlanishiga moyillik qiladi. Ushbu maqsadda texnik adabiyotlarni, internetni, patent manbalari va bazaltni qayta ishlashni xozirgi xolatini taxlil qilish qator tadbirlarni amalga oshirishni taqozo qiladi: 30
- O’zbekistonning bazaltni qayta ishlash korxonalari texnologiyalarini xozirgi xolatini ilmiy-texnik asoslashni o’tkazish; - bazaltlarni kimyoviy, fizik-mexanik xossalari va kimyoviy – minerologik tarkibini kondistion maxsulot olish bilan qayta ishlash usullarini tadqiq qilish; - bazaltlarni boyitishni yuqori samarali texnologiyasini ishlab chiqish. Yuqoridagilarni amalga oshirish uchun quyidagi ilmiy-tadqiqot ishlari bajarildi: tadqiq qilindi: - bazaltlarni qayta ishlash bo’yicha nazariya va amaliyotning xozirgi xolati, bazalt jinslarini qazib olish, boyitish va qayta ishlashning mavjud usullari o’rganildi;
o’rganildi: - O’zbekistondagi bazalt konlarini kimyoviy – minerologik tarkibi va xossalari; - bazalt jinslarini shlamlardan tozalash jarayonlari va boyitish usullari; ishlab chiqildi: - bazalt jinslarini qayta ishlashni samarali texnologik parametrlari; - ichki va tashqi bozorda katta talabga ega bo’lgan, maxalliy bazaltdan olingan raqobatbardosh turli assortimentli maxsulot olish texnologiyasi. Yuqoridagi vazifalarni echish uchun “Aydorkul” va “Asmansay” konlaridan bazalt jinslarini 15 ta namunasi olindi. Aydorkul”, “Asmansay” va “Gavasay” konlari bazalt jinslarini kimyoviy, fizik-mexanik xossalari va kimyoviy – minerologik tarkibini kompleks tadqiqotlari bajarildi. Yuqoridagi bazalt konlarini tanlashga ularni xozirgi kunda bazaltni qayta ishlash korxonalari uchun asosiy xom ashyo bazasi ekanligi asos bo’ldi. “Gavasay” koni bazalt jinsi tarkibini kimyoviy- minerologik formastiyasi sifatida “Kompozit” ilmiy markazining ma’lumotlari ishlatildi. Olib borilgan ishlar natijasida dastlabki bazaltlarni tiplarga ajratish va keyinchalik turli tozalash, boyitish usullari (yuvish, groxot, diffuzion kuydirish va 31
magnitli separastiya) ni qo’llab ularni geotexnologik tiplarga selektiv saralash natijasida sifatli maxsulot olindi. Qator yillar davomida olib borilgan tadqiqotlar ko’rsatishicha:
- “Aydarko’l” koni bazalti tarkibida ayrim namunalarda SiO 2 miqdori 62% ga etishi aniqlandi, dunyoning qolgan konlarida 53 yoki 60%, MgO 10% gacha, SaO 2% boshqada 9% yoki 11%, K 2 O+Na
2 O 3,25% boshqada 9,3% yoki Fe 2 O va
Fe 2 O 3 1,59% boshqada 5,23%; - “Aydarko’l” va “Asmansay” konlari bazaltlari tarkibida: SiO 2 , CaO, Al 2 O 3 kabi kimyoviy elementlar ko’pligi aniqlandi. “Aydarko’l” konida MnO, Fe 2 O
, FeO “Asmansay” dagiga nisbatan ozligi ko’rsatildi. “Aydarko’l” va “Asmansay” konlarida “Gavaysoy” konidan farqli ravishda MnO 2 borligi aniqlandi; - “Aydarko’l” koni bazaltlari o’rtacha 43,7-59,9% SiO 2 tutadi, “Asmansay” konida bu ko’rsatkich 45,7-53,3% va “Gavasay” da 27,5-45,7%. Shu bilan suyuqlanish xaroratiga bevosita ta’sir qiluvchi SiO 2 borligi isbotlandi. Shunday qilib, bizning mamlakatni bazaltlari past miqdorda qimmatli komponentlar tutsada, ular katta xom ashyo zaxirasi bo’ladi va ularni ishlab chiqarishga jalb qilishda amaliy qiziqish uyg`otadi. Qashshoq bazaltlarni ishlab chiqarishga jalb qilish, ularni o’zlashtirish ekologik sof va import o’rnini bosuvchi maxsulot chiqaruvchi yangi sanoat soxasini yaratishga; bazaltni qayta ishlovchi korxonalar unumdorligini oshirishga; qo’shimcha ishchi o’rinlar yaratishga imkon beradi. Bazaltni qayta ishlovchi korxonalarning texnologik jarayonlari taxlili ko’rsatishicha, ularda saralash jarayoni yo’q. Issiqlik izolyastion materiallar sifatiga don tarkibi, jins donalari shakli, bazaltda changsimon va loy zarrachalari miqdori kabi omillarning ta’siri xaqida axborot bazasi yaratilmagan. Bazaltlarni boyitish imkoniyatlari, bazalt buyumlari xossalarini belgilovchi omillarni kriteriyli qiymatlari asosida ularni selektiv tiplarga ajratish o’rganilmagan[5]. Ushbu xolatda birinchi navbatda bazaltni shlamlardan tashkil topgan sho’rlangan qismini o’rganish va ajratib olish amaliy qiziqish aks etadi. Tuproq
32
sho’rlanishi xaqida axborot va jinslarda shlamlar bo’lishini o’rganish, O’zbekiston Davlat tabiat qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra bazalt konlari joylashgan joyda yuqori. Bazaltli issiqlik izolyastion materiallarni ishlashiga va xizmat qilish muddatiga tuzlar ta’sirini o’rganish uchun Navoi shaxridagi “bazalt paxta” o’ralgan qurilmalar va truboprovodlar kuzatildi. Kuzatuvlar 15 yil davomida olib borildi. Xar uch yili qurilmalarning ishchi organlari va magistral trubalar sirtidagi korroziya qatlami qalinligi o’lchandi. Bunda ushbu viloyat, shaxarning xavosini nisbiy namligi xisobga olindi. Ko’zatuvlar natijalariga ko’ra nisbiy namlik 68-90% bo’lganda 12 yil ichida magistral truboprovodlarda qurimlalarning ishchi organlari sirtida korroziya qatlami 0,33-0,44 mm dan 1,5-2,3 mm gacha oshgan. Bazalt jinslarini shlamdan tozalashni optimal usulini tanlashda bazaltni qo’shimchalardan ajratish jarayoni bilan bog`liq qator tadqiqotlar olib borildi. Bunda bazaltni mexanik usulda tozalashda sanoat xarajatlari eng kichik bo’lishi aniqlandi. Bazaltni tozalash va sof bazalt olish bazaltni qayta ishlovchi qurilmalarni korroziyadan asrashga imkon yaratadi. Aniqlanishicha, sifatli maxsulot sof bazaltdan olinishi mumkin. Natijada o’tkazilgan tadqiqotlar imkon berdi: - tozalangan “bazalt paxta”sini olishni optimal texnologiyasini ishlab chiqarishga; - maxsulotlar assortimentini kengaytirishga moyillik qiluvchi, bazaltlarni kimyoviy, fizik-mexanik xossalarini kompleks tadqiq qilish uchun asos bo’ladigan bazalt jinslarini tiplash kriteriyasini aniqlashga; -ularni texnologik tiplari bo’yicha bazaltlarni boyitish va saralashni optimal texnologik parametrlari (maydalash, groxot, termodiffuzion kuydirish, magnit separastiya) ni, shuningdek suyuqlangan bazaltlarni suyuqlashtirish va cho’zishni asosiy texnologik parametrlarini tanlashni amalga oshirishga; - keyinchalik bazaltli tog` jinslarini boyitishni istiqbolli, yangi usullarini qo’llash mumkinligini aniqlash uchun keyinchalik chuqur tadqiqotlar o’tkazishga tavsiyalar ishlab chiqishga;
33
- elektrik singdiruvchanligini pasaytirishga imkon beradigan diffuzion kuydirish yo’li bilan maydalangan bazalt jinsdan temirni ajratib olish imkoniyatini o’rnatishga va elektrtexnik sanoat uchun ishlab chiqarilayotgan turli potenstialli tayanch – apparat izolyatorlarini izolyastion xossalarini oshirishga; - yuqori agressiv muxitlarda ishlatish uchun kislotaga chidamli plitkalar olish texnologiyasini ishlab chiqishga; - bazalt filtrlar orqali pulpani filtrlash va gomogenlash jarayonlarini taxlil qilishga va ular asosida tog`-metallurgiya sanoatida fazalarni ajratish uchun filtrlar tayyorlash texnologiyasini ishlab chiqarishga; - “bazalt paxta” dan tibbiyot buyumlarini ishlab chiqarish texnologiyasini yaratishga va ularni dorivor xossalarini baxolashga. Umumiy xolda bazalt jinslarini qayta ishlashni yangi texnologiyalari aniqlandi va O’zbekistonning bazalt jinslari asosida ishlab chiqarilayotgan turli buyumlarni qo’llashni yangi yo’nalishlari ochildi. Metall trubalar, sun’iy va sintetik materiallar, qog`oz, metall tayanchlar kabi boshqa sanoat buyumlari bilan bazalt maxsulotlarini raqobatbardoshligi ko’rinib turibdi. Bu erda bazalt o’zining korroziyaga chidamliligi va dielektrik xossalari, ishqorlar va kislotalarga chidamliligi, ekologik sofligi, foydalanishda qulayligi, uzoq muddat xizmat qilishi va qayta ishlash osonligi bilan ajralib turadi. Ishlab chiqarilgan gaz tozalovchi filtrlochi materning ijtimoiy samarasi chiqayotgan gazlarni chang tutuvchilardan tozalanish darajasi bilan farqlanadi.
3.3 . Bazalt va uning kimyoviy – minerologik tarkibi Bazaltli mineral tola ishlab chiqarish rivojlangan davlatlarda 2003 yildan to xozirgi davrgacha jon boshiga 10 kg dan 30 kg gacha ko`paygan. Bu mineral tolaning afzallik tomoni tog` jinsidan olinganligidadir. O`zbekistonda bunday materiallar 20 asrning 2 yarmidan ishlab chiqarilmoqda. Biroq oliy sifatli mineral tola ishlab chiqarish jaxon standartlariga to`g`ri keladigan xom ashyo sanoqli davlatlarda
34
ishlab chiqariladi. Mineral tola ishlab chiqarish shu jumladan bazaltli tola barcha xom ashyo kabi murakkabligi bilan ajralib turadi. Tog`li, vulqonli tola bazalt, diabaz, porfirit va boshqa minerallar ishlab chiqarish uchun tuganmas manbadir. Bazalt minerali vulqon otilganda xosil bo`ladigan mineraldir. Uning o`rtacha kimyoviy tarkibi quyidagilar[6]. Jadval 1 № Nomi
Miqdori % 1 SiO 2
43,66 2 Al 2 O 3
10,19 3 TiO 2
2,15 4 Fe 2 O 3 +FeO 10,28 5 MnO 0,06 6 CaO 8,11 7 MgO 4,05 8 K 2 O 0,20 9 Na 2 O 0,25
10 SO 3 0,1
11 P 2 O 5
0,2
Bazalt tarkibi kristall xolatdan shisha xolatigacha o`zgarishi mumkin. Izolyatsiya material ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida faqatgina bazalt minerali ishlatiladi. Bazalt lava shaklida bo`lib, er yuzida tezda sovigani uchun mayda kristal shaklida bir qismi shisha shaklida bo`ladi. Bu sanoatda qayta ishlashda oson kechadi. Bu xom ashyoni qayta ishlash erish jarayoni Al 2 O
ga bog`liq. Al 2 O 3
miqdori 15 % bo`lsa, bazalt 1300 dan kam haroratda eriydi, 15 %dan yuqori 35
bo`lsa, 1300 dan yuqori haroratda eriydi. Bu mineral qattiq shaklda bo`ladi. 1 tonna bazaltdan 40-60 m3 oliy sifatli tola olish mumkin. Bazalt xom ashyosini eritguncha yuqori haroratda qizish natijasida xosil bo`ladigan o`zgarishlarni rentgen metodi analizi yordamida o`rganib chiqilgan. O`rganish natijalarida quyidagi minerallar avgit (0,298: 0,52: 0,162:) aktinolit (0,271: 0,254: 0,232) epidot (0,290: 0,282) kvars qumi (0,334: 0,228: 0,1813) borligi aniqlangan.
3.4. Bazalt mineralining fizik-kimyoviy xossalari. Shixtani erish harorati bazalt tarkibiga kirgan Al 2 O
miqdoriga bog`liq bo`ladi. Al 2 O
miqdori bazalt mineralining tarkibida Al 2 O 3 miqdori 15 % dan kam bo`lsa, 1300 0 dan past haroratda, bazalt minerali 15 % dan ko`p bo`lsa 1300 0 dan
baland haroratda pisha boshlaydi. Qizdirish jarayonida bazalt mineralining 1100 0
haroratdan yuqori bo`lganda suyuq faza xosil bo`la boshlaydi. 1150 0 dan harorat 1180 0 gacha ko`tarilganda qaynay boshlaydi. Pechning harorati 1200 0 bo`lganda bazalt massasining 90 %i erigan xolatga o`tadi, 1250 0 haroratda esa suyuq faza ko`payishi natijasida tarkibga kirgan magnetit kristallari ham erib ketadi. Bazalt mineralidan xosil bo`lgan tolaning asosiy ko`rsatgichlariga mexanik va teplofizik xossalari, yani kristallanish qobiliyati kiradi. Tog` jinsning eritib ulardan mineral tola olish texnologiyasi uchun 3 asosli yani diopsid-albit, anortit, dala shpati va piroksinlarga o`xshash bo`ladi. Bu mineralning erish temperaturasiga va erigan eritmaga o`zining katta tasirini o`tkazadi. Bu uch komponentning o`zaro birikishida erish temperaturasi va qotish temperaturasini aniqlashda chegaralangan solidus chiziqlardan foydalanib aniqlasa bo`ladi. Barcha turdagi bazalt tarkibiga avgit va magnetit kirishi bizlarga malum. Asosan bazaltning mineralogik tarkibi 42 % Al 2 O
ni xosil qilishi bilan birga ularda melilit, olivinit, nefelit, meleburgit va avgit shu minerallarni shisha ko`rinishida saqlaydi. Neytral va kislotali bazaltlar tarkibida SiO 2 shisha xolatda bo`ladi[7]. 36
Bazaltli mineral tola vannali pechda yuqori haroratda qizdirib uni mikroskopik kichik darajasigacha tola xolatida qotishi natijasida kelib chiqadi. Eritish jarayonida quyidagi fizik-kimyoviy jarayonlar sodir bo`ladi. 1. adsorbsion namlikni yo`qotish uchun quritiladi. (fizik jarayon) 2. kristalizasiyalangan va konstitutsion namlikni yo`qotish. (fizik-kimyoviy jarayon) 3. tuproq maxsulotlarining amorfizisasiyasi. (fizik-kimyoviy jarayon) 4. bazalt mineralining parchalanishi va dissotsiyalanishi.(kimyoviy jarayon) 5. bazalt minerali tarkkibidagi sulfatlarning parchalanishi.(kimyoviy jarayon) 6. bazalt minerali tarkibidagi temir oksidlari MnO lari va boshqa oksidlarning pechdagi o`zini tutishi va oksidlar xosil qilishi.(fizik-kimyoviy jarayon) 7. qattiq fazadagi reaksiya borishi natijasida yangi maxsulotlarning xosil bo`lishi. 8. bir komponentli shixta asosida tayyorlangan maxsulot uchun engil uchuvchan maxsulot xosil bo`ladi. (fizik-kimyoviy jarayon)[3] Bazaltlarni yuqori quyilish xossasini ta’minlash uchun ular tarkibida SiO 2
2 O 3 ) – 8% - 16% va (K 2 O+Na 2 O) – 6% bo’lishi kerak. Bunday bazalt jinslar petrurgik ishlab chiqarishga mos keladi, bunda buyum detallari quyma usulda ishlab chiqariladi; - 43-47% SiO 2 , 20% Al 2 O 3 , 10% CaO va ko’pi bilan 3,5% (K 2 O+Na 2 O) tutgan bazaltlar issiqlik izolyastion materiallar tayyorlashda ishlatilishi mumkin. Bazalt tarkibida FeO+Fe 2 O
va TiO 2 bo’lishi bazalt tolali materiallarni issiqlik o’tkazuvchanligiga ta’sir ko’rsatmasligi aniqlandi. Bundan tashqari, tadqiqotlar natijasida namlik, gigroskopiklik va namlik ajratish xossalari muxim ko’rsatkichlar bo’lib ular, ishlab chiqariluvchi maxsulotlar assortimentini belgilash va kengaytirishda muxim rol o’ynaydigan elektr o’tkazuvchanlikka, korroziyaga chidamlilikka, olovbardoshlikka, suyuqlanish xaroratiga, fizik-kimyoviy va mexanik xossalariga ta’sir ko’rsatishi aniqlangan. Tadqiqotlarda aniqlanishicha, bazalt tarkibida SiO 2 miqdori 50% dan 37
oshganda uning qovushqoqligi, suyuqlanmaning quyilishi pasayadi, tok o’tkazuvchanligi ortadi, ammo jinsning qattiqligi kamayadi. Shuning uchun “Aydarko’l” koni bazaltini agressiv muxitlarda qo’llaniladigan kislota-ishqorli plitalar ishlab chiqishda qo’llash tavsiya qilinadi. Aniqlanishicha, ushbu jinslarda SiO 2
2 3% gacha bo’ladi, ular maydalash va ezishga moyil bo’ladi[9]. Tadqiqotlar ko’rsatishicha bazaltlarning kimyoviy xossalarini baxolashda kriteriylardan biri bu kislotaga va agressiv muxitlar ta’siriga chidamlilik bo’ladi. Bazaltlarni kislotaga chidamliligini aniqlash bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar Download 0.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|