Urganch davlat universiteti pedagogika va psixologiya kafedrasi «umumiy pedagogika»

5-Mavzu: Ta’lim mazmuni.
Reja

1. 
   Ilmiy-texnik jarayon va ta’lim mazmuni.
   
2. 
   Hozirgi vaqtda ta’lim mazmunini belgilashga doir asosiy g‘oyalar.
   
3. 
   Ta’lim mazmunini belgilab beruvchi me’yoriy hujjatlar.
   
4. 
   Davlat ta’lim standarti.
   

Asosiy tushunchalar: ta‘lim tizimi, ta‘lim turlari, ta‘lim sohasida davlat siyosatining asosiy printsiplari, ta‘lim turlari.
Ta‘lim tizimi deb, muayyan mamlakatning belgili bir printsiplari asosida tuzilgan ta‘lim-tarbiya muassasalarining tuzilishiga aytiladi. O‘zbekistonda ta‘lim tizimi Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va “Ta‘lim to‘g‘risida”gi Qonun asosida tuzilgan.
Ta‘lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari.
Ta‘lim O‘zbeksiton Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e‘lon qilinadi.
Ta‘lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy printsiplari quyidagilardan iborat:
Ta‘lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
Ta‘limning uzluksizligi va izchlligi;
Ta‘lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
Davlat ta‘lim standartlari doirasida ta‘lim olishning hamma uchchun ochiqligi;
Ta‘lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv;
Bilimli bo‘lishni va iste‘dodni rag‘batlantirish;
Ta‘lim tizimida dalav va jamoat boshqaruvini uyg‘unlashtirish;
Ta‘lim tizimi.
O‘zbekiston Respublikasining ta‘lim tizimi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- davlat ta‘lim standartlariga muvofiq ta‘lim dasturlarini amalga oshiruvchi davlat va nodavlat ta‘lim muassasalari;
- ta‘lim tizimining faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishini ta‘minlash uchun zarur bo‘lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalar;
- ta‘lim sohasidagi davlat boshqaruv organlari, shuningdek ularga qarashli korxonalar, muassasalar va tashkilotlar.
O‘zbekiston Respublikasining ta‘lim tizimi yagona va uzluksizdir.
Hozirgi davrda ta’lim mazmunini qayta qurish muammolari
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi “Kadrlash tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish” vazifasini qo‘ydi. Ta’lim mazmunini milliylashtirish bu ta’lim mazmunini milliy ruh bilan boyitish demakdir. O‘tmish allomalarimiz tomonidan yaratilgan bebaho madaniyatimiz, tariximiz, ma’naviyatimiz boyliklarini ta’lim mazmuniga kiritish va shu yo‘l bilan kelajak avlod milliy va umuminsoniy ruhda tarbiyalashni amalga oshirish hozirgi kunning vazifasidir. Shu vazifa asosida DTS yaratilda. Darsliklarnning yangi avlodi yaratildi.
Boshlang‘ich ta’limning mazmuni hozirgi ilmiy ma’lumotining negizini quradi, so‘ngra o‘quvchilar bu bilimlarni maktabning o‘rta va yuqori sinflarida oladilar. O‘quvchi kelajagi, uning aqliy o‘sishi, qiziqishlari va o‘qishga munosabati, keyinroq esa mehnat faoliyatiga ham ko‘p jihatdan maktabdagi boshlang‘ich ta’limning mazmuniga bog‘liq bo‘ladi.
Boshlang‘ich ta’limga hisoblash, yozish o‘qish yuzasidan oddiy ko‘nikmalar beriladigan maktab deb eskicha qarash kichik yoshdagi o‘quvchilarning rivojlanishi imkoniyatlarini cheklab qo‘yadi. Aksincha o‘ylash ham, ya’ni boshlang‘ich maktabning vazifasi-Bolaning aqlini o‘stirish, unda muayyan aqliy ish harakatlarini va fikrlash operatsiyalarini shakllantirishdir, deb hisoblash ham noto‘g‘ri. Afsuski, bunday an’ana ba’zi bir psixologik tadqiqotlarda uchraydi. Boshlang‘ich ta’limning mazmuni o‘quvchilarga matematika, ona-tili, tabiatshunoslik, adabiyot va san’atga doir boshlang‘ich ilmiy ma’lumotlar berish vazifasini bajaradi. Bu bilimlar yaxshi o‘zlashtirilishi kerak, shundagina ular o‘rta va yuqori sinflarda o‘tiladigan o‘quv materialini chuqurroq o‘zlashtirish uchun asos bo‘la oladi. Hisoblash, o‘qish, yozish,ashula aytish, rasm solish, kuzata bilish, darsda diqqat bilan o‘tirish, turish,o‘z o‘quv ishini to‘g‘ri tashkil eta bilish kabi ko‘nikmalarini hosil qilmay turib, boshlang‘ich talimni o‘zlashtirib bo‘lmaydi. Boshlang‘ich sinflardagi talim aqlan rivojlantirish vazifasini ham o‘z ichiga oladi. Hozir bu ishga maxsus o‘quv vazifasi deb qaralmoqda. Kichik yoshdagi o‘quvchilar, oladigan bilim, malaka va ko‘nikmalar ularning aqlini, bilish qobiliyatlarini har xil darajada o‘stirish, fikrlash faoliyatlarining har xil tarzda borishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bu esa oqibatda o‘quvchi aqlining umumiy o‘sish darajasini belgilab beradi. O‘quv materiali Bolalarni axloqiy, ma’naviy idealli va his tuyg‘uli kishilar qilib tarbiyalashni ularda dialektik-materialistik dunyoqarashni shakllantirishni nazarda tutadi. O‘quv materialini o‘rganish kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun shaxs va uning iroda sifatlari tarbiyalanadigan yangi faoliyat turidir. Boshlang‘ich ta’limning mazmuni o‘quvchilarni aqliy, axloqiy, mehnat estetik va jismoniy jihatdan rivojlantirishga yordam beradi.
Ta’limning mazmuni asosan uchta normativ hujjatda o‘quv rejasi, dasturi, darslik va o‘quv qo‘llanmalarda aks etadi. Maktabning o‘quv rejasi o‘quv predmetlarining tarkibini, ularni qaysi o‘quv yilida o‘rganish tartibi va izchilligini, har bir predmet uchun ajratilgan (bir yilga va o‘quv haftaligiga) darslar sonini belgilaydi. O‘quv predmeti-o‘quvchilarga fanning asosiy boshlang‘ich qoidalarini yoki madaniyat, mehnat ishlab chiqarishning muayyan tomonlarini o‘z yoshlariga va saviyalariga yarasha ma’lum darajada chuqur o‘rganish va o‘zlashtirish imkonini beradigan ilmiy bilimlar, amaliy ko‘nikma va malakalar tizimidir. O‘quv predmetining mazmuni kelajakda hozirgi zamon fanini egallash imkoniyatini beradi. O‘quv predmeti insoniyat tajribasining ma’lum qismini aks ettiradi va tegishli bilim, malaka va ko‘nikmalarni shakllantiradi.
Falsafiy, ijtimoiy hamda tabiiyot fanlari o‘quv predmetlarining mazmunida hal qiluvchi omildir. Lekin hozirgi zamon fanini butun murakkabligi bilan o‘rganish o‘quvchiga qiyinlik qiladi.Shuning uchun fandan o‘quvchiga tushunarli bo‘lgan va fanning asosiy qoidalarini o‘zlashtirishga imkon beradigan, o‘n yillar davomida o‘zgarmaydigan materiallarni tanlab olish zarur. Fan doim rivojlanib boradi va shu rivojlanish jarayonda ba’zi bir qoidalar eskiradi, o‘z kuchini yo‘qotadi, ishdan chiqadi, yangi talqin va izohlar paydo bo‘ladi. Lekin fandagi bilimlarning butun harakat tizimi tayanadigan ba’zi bir asosiy nazariy qoidalar(masalan, mamavzutikada sonlarning natural qatori, arifmtikada 4 amal va boshqalar) doimo saqlanadi. Fandagi asosiy qoidalarning ma’lum darajada barkamolligi o‘quv materialini mazmunini, uning uzoq vaqt o‘zgarmasligini, turg‘unligini belgilaydigan hal qiluvchi omil bo‘lib kelmoqda.
Boshlang‘ich ta’lim standarti.
Boshlang‘ich ta’lim uchun davlat ta’lim standartlari boshlang‘ich ta’lim mazmuni va sifatiga qo‘yilgan talablardan iborat. Boshlang‘ich sinflar uchun ilmiy material tanlanganda nazariy qoidalarni o‘rganishda bolalarda malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish imkoniyatlariga asoslanish muhimdir. Agar o‘quvchida nazariy material asosida ko‘nikma va malakalar hosil qilinmasa, nazariy bog‘liqlik va qoidalar kichik yoshdagi o‘quvchining esidan tez chiqib ketishi, uning aqliy o‘sishiga kam ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, grammatikada gap bo‘laqlarini o‘rganish doim amaliy mashqlar bilan birga olib boriladi. Bu mashqlarda kichik yoshdagi o‘quvchi to‘g‘ri yozish ko‘nikmalarini hosil qiladi, nazariy qoidalar uning amaliy o‘quv faoliyatiga qo‘shilib ketadi.
Fandagi bilimlar tizimi tarixiy izchillikda joylashgan bo‘lishi, ya’ni fan tarixini umumlashtirilgan va qisqartirilgan holda takrorlashi yoki mantiqiy jihatdan butunlay boshqacha ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Masalan, fizikaga doir material tarixiy izchillikda bayon qilinishi yoki fizikaviy hodisa va jarayonlar hozirgi zamon atom molekulyar nazariyasi asosida izohlanishi mumkin. Materialni joylanishidagi izchillik va tizim har ikkala holda ham jiddiy o‘zgaradi. O‘quv predmeti bir necha fanning asosiy qoida va qonunlarini umumlashtirilgan va qisqartirilgan holda aks ettirishi mumkin. Masalan, biologiya o‘zida asosiy qoidalari aks etadigan fanlarga mos ravishda o‘quv predmetlariga botaniqa, zoologiya, anatomiya va fiziologiyaga bo‘linadi. Bu holda ayrim o‘quv predmeti, masalan, botaniqa bilimlarning Bolalarda muayyan malaka va ko‘nikmalar hosil qilishda asos bo‘ladigan mustaqil ilmiy bilimlar tizimidan iboratdir. Lekin bu predmet boshqa bir o‘quv predmeti-zoologiyani o‘rganish uchun bevosita asos bo‘ladi. Tarbiyadagi hodisalarning o‘zaro aloqasi shu zaylda to‘la va chuqur ochiladi.
O‘quv rejasi, dasturi va ularga qo‘yiladigan pedagogik talablar.
O‘quv dasturi o‘quv predmetining mazmunini bilimlar, mavzu va qismlarga bo‘lib, muntazam va izchil bayon qiladi. Dastur qanday laboratoriya mashg‘ulotlar va amaliy mashg‘ulotlar, ekskursiyalar va tajribalar o‘tkazilishi, mustaqil ishlar bajarilishi va maxsus kuzatishlar olib borilishini ko‘rsatib boradi. Dasturda har bir o‘quvchi o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan nazariy bilimlar, faktik materiallar, malaka va ko‘nikmalarning majburiy hajmi belgilangan bo‘ladi.
Dasturlarni to‘zishda o‘quv predmeti bilan fan, o‘quv materiallarini bayon qilish chuqurligi bilan Bolaning yosh imkoniyatlari hisobga olinadi. Shuning uchun o‘quv dasturlarini mazmunini asoslashda pedagoglar, psixologlar, metodistlar, olimlar, mazsus fanlar bo‘yicha mutaxassislar, fiziologlar, gigienachilar bilan birgalikda ishtirok etishlari kerak. Har bir o‘quv dasturida tushuntirish xati bo‘ladi. Unda o‘quv predmetining ta’lim tarbiyaviy vazifalari tushuntiriladi. Dastur mazmunini o‘rganishning va o‘qish metodlarining psixologik-pedagogik usullari qisqacha ta’riflanadi, ayrim mavzu va masalalarning Bolalar tomonidan o‘zlashtirilishidagi xususiyatlar va qiyinchiliklarga hamda ba’zi bir ko‘nikma va malakalarni hosil qilishda uchraydigan qiyinchiliklarga e’tibor beriladi. Dasturda har bir mavzu yoki bo‘limni o‘rganishga necha soat ajratilgani koÍrsatiladi.
O‘quv rejasi va dasto‘rinii to‘zishga quyidagi pedagogik talablar qo‘yiladi:
1.Tarbiyaning maqsadi va vazifalariga mos kelishi.
2.Ta’lim mazmunining ilmiyligiga asoslanish.
3.Ta’lim mazmunining hayot bilan amaliyot bilan bog‘liqligi.
4.Har bir predmetdagi bulimlar va mavzularni yillar buyicha muntazam va izchil o‘rganilishini ta’minlash.
5.O‘rganilayotgan material Bolaning yosh xususiyatlariga, kuchiga mos tushunarli bo‘lishi.