Utayeva feruza xolmamatovna

Chochtepa. Chochtepa Toshkent shahri hududida qad ko‘targan 
eng qadimgi qishloq va ilk qo‘rg‘on. Chochkatning xarobalari 
miloddan avvalgi VI asr milodiy XVI asrlarlarga tegishli. Yodgorlik 
Jo‘nariqning chap va o‘ng sohillarida joylashgan biri tik va baland, 
ikkinchisi yassiroq ulkan tepaliklardan iborat. Umumiy maydoni 
taxminan 25 ga. dastlab Turkiston arxeologiya havaskorlari to‘garagi 

---

137 
a’zosi N.S.Likoshin tomonidan qayd etilgan. 1896-yilda 
N.P.Ostroumov 
arxeologik 
qazishlar 
o‘tkazgan. 
1934-yilda 
G.V.Grigorev, 1956-yilda N.I.Krasheninnikova, 1970-yilda G‘. 
Dadaboevlar arxeologik kuzatishlar olib borgan. 1978-yildan 
Toshkent 
arxeologiya 
ekspeditsiyasi 
V.I.Sprishevskiy, 
M.I.Filanovich 
tomonidan 
muntazam 
arxeologik 
qazishlar 
o‘tkazilgan. Jo‘nariqning so‘l sohilida joylashgan balandligi 18 - 19 m 
li tik tepa (maydoni 150 - 120 m) istehkomli ilk qishloq xarobasi 
bo‘lib, uning ostki madaniy qatlamlaridan qadimgi dehqonchilik 
madaniyatin i n g so‘nggi bosqichi miloddan avvalgi VI-IV asrlarda 
yashagan o‘troq ziroatkor aholi turar joylarining qoldiqlari qayd 
etilgan. 
Arxeologik tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, miloddan avvalgi 
III asrda Janubiy Ural va Sharqiy Orol oldi mintaqalaridan janubga 
tomon siljigan ko‘chmanchi chorvador sarmat qabilalari qadimgi 
Chochkatni vayron etib, qabristonga aylantirganlar. 
Miloddan avvalgi II - 1 asrlarda Shoshtepada qadimgi qishloq 
xarobalari ustida atrofi qalin aylanma devor bilan o‘rab olingan 
doira shaklidagi qal’a-qo‘rg‘on qad ko‘targan. Qalinligi 4 m li 
qurg‘on devori yirik xom g‘ishtlardan urib chiqilgan. Diametri 60 
mli qo‘rg‘on devorining ichki aylanasi bo‘ylab tomi ravoqsimon 
qilib yopilgan uzun yo‘lak bino qilingan. Yo‘lak qismlarga 
bo‘lingan va har biridan tashqariga chiqadigan darvozasi bo‘lgan. 
Qo‘rg‘onning markaziy qismida xoch shaklida monumental bino qad 
ko‘targan. Uning devorlarining qalinligi 2 m, tomi esa ravoqsimon. 
Bino qator xonalar va yo‘laklarga ajratilgan. Peshtoqi binoning 
shimoliy qanotida, u ravoqli darvozaxona va uning 2 biqinida 
paykonsimon darchalar joylashtirilgan. 
Qo‘rg‘on binosining 
umumiy tarhi: yo‘lakli aylanma tashqi devori-yu, xochsimon 
markaeiy binosi, ravoqli peshtoqi-yu paykonsimon darchalariga 
qaraganda, u avvaldan anchagina puxta o‘ylangan reja asosida 
qurilgan zamonasining nodir me’moriy obidalaridan hisoblangan. 
Shoshtepaning madaniy qatlamlaridan ko‘pdan-ko‘p ashyoviy 
topilmalar qayd etildi. Ular orasida uy-ro‘zg‘or va xo‘jalik 
buyumlari: xum, xumcha, ko‘za, bir quloqli va jo‘mrakli 
bo‘qachalar, 2 quloqli sopol qozonlar, tova, suvdonlar, ho‘kiz boshli 
kabob ko‘ralar, yoysimon yorg‘uchoqlar, temir pichoq, o‘roq va 
h.k.dan iborat. Topilmalar orasida 2 ta nodir buyum: fil suyagidan 

---

138 
yasalgan qadahning bir bo‘lagi va suyakdan ishlangan qalam, 
ayniqsa, diqqatga sazovordir. Hajmi 5 - 3,5 sm.li suyak qadah 
parchasida boshida ulkan kuloh, keng peshonali, ot yuzli, 
qirraburun, bodom qovoq, sersoqol va mo‘ylovli o‘rta yoshdagi 
kishining siymosi qabartma qilib ta’svirlangan. Suyak qalamning 
uzunligi 15 sm. Bir tomoni yozish uchun uchli qilib, 2-tomoni esa 
ilonni boshidek romb shaklida kurakcha qilib yasalgan. Bu to-
pilmalar milodiy I-II asrlarga mansub bo‘lib, Chochda ham 
qadimda xat-savod bo‘lgani hamda shoshtepaliklar karvon yo‘li 
orqali Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlari bilan aloqada bo‘lganidan 
dalolat beradi. 
Topilmalar ko‘chmanchi dasht bilan o‘troq dehqonchilik 
vohasi chegarasida uzoq asrlar davomida yonma-yon yashagan 
hamda bir-biri bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo‘lgan qadimgi 
qavmlarning yaratgan o‘ziga xos madaniyatining mahsuli edi. Bu 
madaniyat fanda Qovunchi madaniyati deb ataladi. 
Istehkomli qishloq sifatida qad ko‘targan Shoshtepa miloddan 
avvalgi II-I asrlarda ilk shaharcha qiyofasiga kirib, u Sirdaryoning 
o‘rta oqimida tashkil topgan Qang‘ davlatining dasht bilan 
Toshkent vohasiga tutashib ketgan chegarasidagi istehkom, 
hunarmandchilik markazi, ko‘chmanchi chorvador aholi bilan 
o‘troq dehqonlar o‘rtasida olib boriladigan o‘zaro savdo bozori 
vazifasini o‘tagan. 
V asr o‘rtalarida chorvador eftaliylarning janubga tomon siljishi 
oqibatida Shoshtepada qadimdan o‘tparastlik ibodatxonasi bo‘lgan 
xoch shaklidagi markaziy bino qabristonga aylantirilgan. VI-VIII
asrlar boshlarida Shoshtepada hayot yana ancha yuksalgan. Arab 
xalifaligi istilosi natijasida Shoshtepa vayron bo‘lgan. XI-XII asrlarda 
undagi hayot birmuncha jonlansa-da, ammo XVI asrda Shoshtepa 
deyarli xarobaga aylangan. 
Garchi Shoshtepada qad ko‘targan qo’rg’on to‘la shahar 
qiyofasida shakllanmagan bo‘lsa-da, biroq u Toshkent vohasida 
shaharsozlik madaniyatini shakllanishi va rivoji tarixida muhim 
ahamiyatga ega yodgorlik hisoblanadi.
Qanqa. Qanqa (Xarashkat) miloddan avvalgi III asr 
milodiy XII asr boshiga oid qadimgi shahar. Toshkent viloyatining 
Oqqo‘rg‘on tumani hududida, Ohangaron daryosining qadimgi 
o‘zani chap sohilida. Shohruxiya arxeologik yodgorligidan taxminan 

---

139 
8 km shimoliy-sharqda qadimgi karvon yo‘li ustida joylashgan. 
Qadimgi Xitoy yozma manbalarida Bitan (Bityan), o‘rta asrlarda 
Xarashkat nomlari bilan yuritilgan. Qang‘ davlatining poytaxti bo‘lgan. 
O‘rta asrlarda IX-XI asrlar Xarashkat shahri Choch viloyatida Binkat 
Toshkentdan keyin ikkinchi shahar hisoblangan. Dastlab, 1898-yil 
Turkiston arxeologiya havaskorlari to‘garagi a’zosi E.T.Smirnov, 
1934 -yilda M.E.Masson, 1969-1972-yillarda Moddiy-madaniyat 
yodgorliklarini muhofaza qilish jamiyati Q.Abdullaev tomonidan, 
1974 -yildan O‘zbekiston FA Arxeologiya instituti tomonidan 
tekshirish ishlari olib borilgan. Mustaqillik yillarida bir qator xorijiy 
davlatlar bilan hamkorlikda arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda. 
Qanqa to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida, umumiy maydoni 200 ga 
bo‘lib, bir necha qator mudofaa devori va xandaklar bilan o‘ralgan, 
ark 3 shahriston va raboddan iborat bo‘lgan.
Shahriston I ning maydoni 6,5 ga, shimoliy qismida ark 
balandligi 40 m. Uning atrofi xandaq bilan o‘ralgan. Ark va 
Shahriston I ni 3 tomondan maydoni 50 gadan ortiqroq Shahriston II 
o‘rab olgan. Shahristonlarga tashqaridan rabod maydoni 60 ga 
yondoshgan. Miloddan avvalgi 1 - milodiy 1 - asrlarda shahar ravnaq 
topgan. Shahristonlar va rabodda ko‘cha-ko‘ylar, maydonlar, hovuz 
va oqar suv tarmoqlari hamda paxsa va yirik xom g‘ishtlardan bino 
qilingan turar joy qoldiqlari saqlanib qolgan. Qanqadan milodiy I-II
asrlarda zarb etilgan kumush va mis tangalar jumladan, IV-XI 
asrlarga oid tangalar xazinasi, oltin va qimmatbaho toshlardan 
ishlangan taqinchoqlar, sopol haykalchalar, ostodon (ossuariy), 
sirlangan va sirsiz sopol idishlar, tosh, suyak va metalldan 
ishlangan qurol va asboblar hamda devoriy raem qoldiqlari topilgan. 
Turli xildagi bunday ashyoviy topilmalar shubhasiz, Qanqada 
ohangarlik, kulolchilik, tikuvchilik, suyak o‘ymakorligi rivoj 
topganidan dalolat beradi. XII asrda Ohangaron daryosi o‘zanining 
o‘zgarishi tufayli Qanqa suvsiz qolib, xarobaga aylangan.