Utepbergenov Farxad

SHARQIY VA MARKAZIY OSIЁ XALQLARI. 

 

Shududga Xitoy - 1 mlrd. 218,8 mln, Yaponiya - 125,2 (1995 y.) mln, 

KXDR - 23,5 mln, Janubiy Koreya - 44,9 mln va Mongoliya Xalq Respublikasi - 

2,3 mln, Tayvan - 21,2 mln, Makao - (0,4 mln. kishi) kiradi. Gonkong (Syangan) 

1998 yili 6,0 mln. asholisi bilan Xitoyga qaytarildi. 

Etnogenez va etnik tarixi. 

 Dastlabki ishlab chiqarish xwjaligi makoni Tsinlyangan (Sharqiy Xitoy) 

miloddan avvalgi V ming yillikka oiddir. Asholi unda sholi etishtirgan. G’arbda 

xuddi shu davrga oid Yanshoo madaniyati (Xuanxe darёsi shavzasidan) topilib, 

uning asholisi chumiza (sulining bir turi) etishtirgan. 

 

Miloddan avvalgi III ming yillikda yanshooliklar janublik qabilalar bilan 

twqnashadilar. Ular orasida wzaro munosabatlar protoxitoy tilini vujudga 

keltiradi. Miloddan avv. II ming yil. Sya va Shan (İn) qabilalari dastlabki qabila 

ittifoqi tarzidagi davlatlarga asos soldilar. Miloddan avv. I ming yillik boshlarida 

wrtaxitoy pasttekisligida «xuayya» etnosi shakllanadi va qadimgi podsholiklar 

Tsin va Xanga asos soladi.  

 

Deyarlik shu davrda Mwg’uliston dashtlarida oltoy tillariga mansub syunnu 

(xunn) qabilalari shakllanadi. Xunnlar wrniga mwg’ullar sanbiy qabilalari kelib 

wrnashadi. Koreyada Kogurё - janubda Silla va Pekche davlatlari  shakllanadi. 

Yaponiyada - Yamato davlati vujudga keladi. 

Etnolingvistik klassifikatsiya. 

 Shududda 5 ta yirik til oilalari mavjud. Oltoy, xitoy-tibet, avstroneziya, tay va 

avstroosiё. Yapon, ayn va koreys tillari shech qaysi til oilasiga kirmaydi. 

1. Xitoy-tibet (tibetliklar, inzu, bay va sh.k.) 

2. Tay tiliga (tay, kaday va shakazolar) 

3. Avstroneziya (Tayvanning tub asholisi gaoshanlar) 

4. Avstroosiёga (myao-yao, mon-kxmer, kave, benlun, bukaylar) 

5. Oltoyga (turk, mwg’ul, dunsyan, tu, mongarmlar, tungus-manchjurlar, sungar, 

xechje, evenn, orochinlar). 

Xwjaliklari. 

1. Ovchilik, baliqchilik va termachilik bwlgan. Uning xususiyatlari tungus-

manchjurlar va aynlarda saqlanib qolgan. 

2. Qwl (motiga) deshqonchiligi. Xitoyning shimoliy rayonlarida omoch 

deshqonchiligiga miloddan avv. I ming yillikning wrtalarida wtilgan. 

3. Omoch deshqonchiligi - temirdan foydalanish bilan boshlangan bwlib, 

miloddan avv. I ming yillikning wrtalarida xitoy, koreys va manchjurlarda 

shukmron xwjalik turiga aylanadi. 

4. Chorvachilik bilan mwg’ullar, turklar qisman tungus-manchjurlar 

shug’ullanganlar. 

 

Bu xwjalik miloddan avv. I ming yillikda vujudga kelgan. 

Moddiy madaniyat. 

 

22

 Uy-joylarning xilma-xilligi, xwjalik madaniy tiplar bilan bog’liq. 

Deshqonchilik asholisida miloddan avv. IV-III ming yillikda yarim ertwlalar, 

swngra er ustidagi uylar vujudga keladi. Asosiy turar-joylar sinch-ustunlar 

ёrdamida quriladi. Kwchmanchilar uzoq wtmishda kapalarda yashaganlar. Xitoy 

manbalarida  ёzilishicha wtov miloddan avv. I ming yillik wrtalarida vujudga 

keladi. 

Kiyimlari. 

 Shim kwchmanchilar kashfiёtidir. Undan tashqari chopon, kigiz ёki charm 

etiklar sham ularning ananaviy kiyimlaridir. Deshqonchilik asholisi miloddan avv. 

IV-III ming yillikda kwchmanchilar kiyimlarini wzlashtira boshlaydilar. Dastlab 

jangchilar qulay kiyimlarni kiyganlar. 

 

Ananaviy wrama kiyimlar, ayniqsa aёllarda Xitoyda, Koreya, Yaponiyada 

keng miqёsda saqlanib kelmoqda. 

 

Taomlardagi ananaviylik sham twlaligicha saqlanib qolgan. 

Manaviy madaniyat. 

 İslom, Buddizm, Sintonizm, Lamaizm (mwg’ul va tibetliklarda) keng 

tarqalgan. Sharqiy Osiёdagi shar bir xalq wzining wta qadimiy manaviy 

qadriyatlari, ananalariga sadoqatlari bilan ajralib turadi. Ular qadimgi ёzuvga xalq 

og’zaki ijodiёti afsonalaru-ertaklarga boy mamlakatlardir. 

SHIMOLIY OSIЁ XALQLARI. 

 Shimoliy 

Osiё shududi Rossiya Federatsiyasining Sibir va Uzoq Sharq 

wlkalarini wz ichiga oladi. Ushbu shududda qadim zamonlardan wziga xos 

etnolingvistik jamoalar shakllanib xwjalik-madaniy tiplar yaratganlar. Shimoliy 

Osiё asholisini wrganish uchun umuman etnografiya fani uchun katta ashamiyatga 

ega bwlib, uni tadqiq qilish orqali tarixiy taraqqiёt davrida turli ijtimoiy-madaniy 

sholatlarni shakllanishini kuzatish imkonini beradi.  

Etnogenez va etnik tarixi. 

 Bu borada tub asholini qadimiy wzaro aloqalargina emas, ularning qwshni 

wlkalar, xususan Wrta Osiё, Markaziy va Sharqiy Osiё shududlarida yashovchi 

asholi bilan etnik madaniyati munosabatlarini wrganish katta ashamiyat kasb etadi. 

XX asrning 80-yiliga kelib Shimoliy Osiёdagi 25 mln. kishidan faqat 1 mln.ga 

yaqini tub asholi vakillaridir. Buryatlar 353 ming, ёqutlar 328 ming, tuvaliklar 166 

ming, Sibir tatarlari 100 ming, xakaslar 71 ming, oltoyliklar 60 ming kishidan 

iborat. Mavjud 24 ta xalqlardan qolganlari «Shimoliy Osiёning kam sonli asholisi» 

150 ming kishidan iborat. Ular orasida nenetslar 29 ming, evenklar 28 ming, 

xantilar 21 ming, chukchalar 14 ming, evenlar 12 ming, nanaylar 10 ming, 

mansilar 7,7 ming, koryaklar 7,9 ming kishidan iborat. 

 

Sibirning bazi asholi gurushlari aleut, entsalar, orokilar bir necha yuz 

kishidan iborat. Keyingi davrda Sibirdagi tub asholi orasida wz ona tilini 

biladiganlar soni kamayib bormoqda. 

 

Sibir xalqlari: oltoy til oilasining tungus gurushlariga oid. 

 

Turk tillariga Sibirning oltoy-sayan xalqlari: - oltoyliklar, tuvaliklar, 

xakaslar, shorlar, chulimlar, karagaslar va tofalarlar; G’arbiy Sibirning - 

 

23

tobolliklar, tatarlar, barabinlar, tomlik tatarlar va boshqalar. Shimoliy Sharqda 

ёqut va dolganlar. 

 

Mwg’ul tillarida: asosan buryatlar swzlashadilar. 

 

Tungus tillarida - evenklar, evenlar, nanaylar (goldlar) ulchalar, xeshdallar, 

Ussuriya wlkasida orochi va udegeylar, Saxalinda orokilar yashashadi. 

Ural til oilasi. 

Ugor xalqlari - xanti va mansilar. Samoedlar - selkuplar Ob darёsining wrta 

oqimida, enetslar Eniseyning quyi oqimi, nganasan ёki tavgiylar Taymirda, 

nenetslar Taymirdan Oq dengizgacha. Samodiylarga oid karagas, koyballar, 

kamasinlar XVIII-XIX asrlarda turkiy tillarga wtishgan. 

 Paleosiё tillarida chukcha, koryak va itelmenlar swzlashadi. Qolganlari 

mustaqil tillar - ketlar, kolwma yukagirlari, chuvan va nivxlar. Shimoliy Osiёning 

barcha tub xalqlari mongoloid irqiga kiradi. Olimlarning fikricha Sibir va Uzoq 

Sharq wlkalari swnggi paleolitdan wzlashtira boshlangan. 

Xwjalik-madaniy tillar: 

1. Tayganing piёda ovchi va baliqchilari. 

2. Subarktikaning ёvvoyi bug’ular ovchilari. 

3. Ob, Amur, Kamchatkaning wtroq baliqchilari. 

4. Sharqiy Sibirning tayga bug’ulari ovchilari. 

5. Shimoliy Uraldan Chukotkaga qadar tundra bug’uchilari. 

6. Tinch okeani qirg’oq va orollarning dengiz shayvonlari ovchilari. 

7. Oltoy va Sayanning ovchi va chorvadorlari. 

8. Janubiy va G’arbiy Sibir, Baykal bwyi deshqon va chorvadorlari. 

 Shimoliy 

Osiё asholisining etnogenezi boshlanishi miloddan avv. VI-I ming 

yillikka oiddir. Xususan oltoy tillari oilasiga oid etnoslarning oldturk va 

oldmwg’ullarga bwlinishi miloddan avv. I ming yillikda Mwg’ulistonda bwlgani 

eshtimol. Ular Sibirga shakllanib bwlgan qadimgi turkiy va qadimgi mwg’ul 

xalqlari sifatida tarqalganlar. Tungus tili oid qabilalar Sharqiy Baykal ortida 

shakllanib milodiy asr chegaralarida shimolga tarqala boshlagan. Miloddan avv. 

III ming yillikning oxiri II chi ming yillikning boshlariga oid topilgan Afanasev 

madaniyati asholisi kwchmanchi chorvachilik bilan shug’ullangan. İrqiy jishatdan 

evropoid bwlgan bu asholi olderon tillarida gaplashgani eshtimol. Ularning izlari 

Wrta Osiё, Volga bwyidan topilgan. 

 

Jez davri (miloddan avv. III-I ming yilliklar) Sibir asholisi madaniyati sham 

janub bilan uzviy bog’liq bwlgani tasdiqlangan. Miloddan avv. II-I ming 

yilliklarda ketlarning ajdodlari, miloddan avv. I ming yillik - milodning V asrlarda 

turkiy qabilalar Oltoy-Sayan va undan shimolga tarqala boshlagan. Ular yarim 

kwchmanchi chorvachilik va deshqonchilik bilan shug’ullanganlar. 

Tub asholi xwjaligi. 

1. Chorvachilik va deshqonchilik asholisi madaniy tiplari. 

  

G’arbiy Sibir tatarlari, tuva, xakas, oltoy, shorlik turkiy qabilalardan 

iboratdir. Ularning barchasida ruslar istilosiga qadar chorvachilik deshqonchilikka 

 

24

nisbatan yaxshi rivojlangan. Oltoylik va buryatlarda uzoq payt ёg’ochdan yasalgan 

konussimon tomli wtov kwrinishidagi uylar saqlanib qolgan. 

 

Ananaviy kiyimlari Markaziy Osiёliklarnikiga wxshash oldi ochiq bwlgan. 

Erkaklari pwstin, aёllari (buryat va oltoyliklar) ichidan uzun ensiz, oldida kesilgan 

«chegedek» kiygan. 

 

2. Shimolning ovchi qabilalari xant, mansi, selkuplar xwjalik-madaniy 

tiplari sham wziga xosdir. Uralda va Amur bwylarida yashovchi nivx, ulcha, 

nanaylar, koryak va evenlar yil davomida baliqchilik bilan shug’ullanganlar. 

Ovchilikning boshqa soshalari ёrdamchi vazifasini wtagan. Baliq va undan olingan 

mashsulotlar shaёt asosini, shatto uning terisidan kiyim shamda poyafzal qilishni 

bilganlar. Uy-joylari qishda jamoa ertwlalari, ёzda wtov chumlar ёki katta 

qwshilgan chana ustida tunashgan. Asholining barcha gurushlarida jun kiyim, 

uzun pwstinlar keng tarqalgan. 

 

3. Sibirning tayga zonalarida ovchi-bug’uchilik bilan shug’ullanadigan 

evenk, even, yukagir, oroki, negidallar yashashgan. Ular ёvvoyi los va bug’ularni 

ovlashgan. Shuningdek mwynali shayvonlar ov qilingan. Ular kwchmanchi shaёt 

kechirganlar. Asosiy transport vositalari bug’u qwshilgan chanalar bwlgan. 

Moddiy madaniyati xwjalikka mos bwlib, konussimon chum (wtov)larda 

yashaganlar. Evenklar berestadan qayiqlar yasashgan ajoyib chang’ilar 

yaratishgan. Evenklar kiyimlari yupqa lekin issiq bug’u terisidan yasalgan. 

 

4. Bug’uchilik bilan shuningdek nenetslar, chukcha va koryaklar sham 

shug’ullanganlar. Ular yil davomida kwchib yurishgan. Yaylovlar shimolda tayga 

chegaralarida,  ёzda dengiz qirg’og’iga yaqin joylarda bwlgan. Nenetslarning 

maxsus wrgatilgan chwpon itlari podani bwrilardan qwriqlagan. Ular 2-5 taga 

qadar bug’u qwshilgan chanalarda qishin-ёzin yurishgan. 

 

Bug’uchilik asholisining moddiy madaniyati boy emas lekin u kwchmanchi 

turmush va og’ir tabiat-iqlimiga mos yaratilgan. Uylari kwchma chum-wtov bug’u 

terilari bilan ёpilgan.  İdishlari asosan ёg’ochdan bwlib faqat qozonni ruslardan 

wzlashtirgan. Kiyimlari kalladan kiyiladigan bwlib, bug’u terisidan qilingan. 

Etiklari sham-pim deb atalib teridan tikilgan. Chukcha va koryaklarning uylari - 

«yaranga» deb atalib, asosi turli uzunlikdagi ёg’ochlardan yasalgan, usti shayvon 

terilari bilan ёpilgan.  İchida kub shaklidagi terilardan tikilgan maxsus qoplama 

bwlib, shayvon ёg’larini ёndirib uni isitishgan. 

 

5. Nishoyat arktika ovchilari eskimos, wtroq chukchalar va koryaklar bwlib, 

ular dengiz shayvonlarini ovlaganlar. Ular asosan Chukotka qirg’oqlaridagi tyulen 

va morjlarni ovlashgan. XIX asrdan ular ertwlalarini tashlab yarangalarda yashay 

boshlaganlar. Ananaviy kiyimlari ikki qavat, birinchisi yungi ichida, ikkinchisi 

yungi tashqariga qilib tikilgan. 

 

Manaviy madaniyati. Wziga xos diniy-mifologik tasavvurlari bilan 

mashshurdir. Eng keng tarqalgani - shamanizm. Unda maxsus kishilar shamanlar 

jazava sholatiga tushib rushlar ёrdamida kasallik, ochlik va shokazolar bilan 

kurashib engishlariga asholi ishongan. Shaman ovning omadini, bolaning eson-

omon tug’ilishini va boshqalarni taminlashi zarur bwlgan.  

 

25

AFRIKA XALQLARI. 

 

Er yuzi quruqlik qismining 20% ni egallagan Afrika qitasining maydoni 

30,3 mln.km.

2

 Olimlarning shisoblariga qaraganda 1650 yili unda 100 mln. (er 

yuzining 18%) asholisi yashagan bwlsa, XX asr boshlarida 130 mln. 7,5% kishisi 

istiqomat qilgan. 

 

Afrika xalqlari madaniyatiga qitaning geografik sholati katta tasir etgan, 

uning shududlari ekvatorial va tropik zonalardan iborat. Afrikaning 66%i savanna, 

dasht va sashrolardan tashkil topgan. Eng yirik darёlari: Nil (6500 km. suv 

shavzasi 2800 km.

2

), Kongo (4600-3690), Niger (4160-2099), Zambezi (2860-

1330). Kwllar: Tana, Turkana, Ukereva (Viktoriya), Kivu, Tanganika, Nyasa. 

Afrika banan, yams, er ёng’oq, er loviyasi, sorgo, teffa, kofe daraxti, ёg’ va finik 

palmasi, kauchuk lianasi va boshqa ekinlar vatanidir. 

 

Qita oltin, xromit, olmos zashiralari bwyicha birinchi marganets, kobalt, 

qalay, uran, platina zashiralari bwyicha oldingi wrinlarni egallaydi.  

 

Antropologik tarkibi. Qita inson vatanidir. Arxeologlar Lyuis va Richard 

Likilar topgan arxantroplar 3-3,6 mln. yil bilan belgilangan. İrqlar doirasida asholi 

evropeoid, negroid, kichik pigmey, boskon (koysan), shabashoid va mongoloid 

(Madagaskar malgashlari)dan tashkil topgan. 

 

Qitaning shimoli, Sashroi Kabirning janubida evropeoidlar: arablar, 

tuareglar, barbarlar yashab ular irqning Wrta er dengizi tipiga oiddir. 

 

Sashrodan janubdagi kwpchilik asholi negroidlardir. Ular sham 2 ta lokal 

gurush nilotlar va past bwyli pigmeylardan iborat. Negroid va evropeoidlar 

oralig’ida xabash irqiy tipi shakllangan. 

 

Afrikaning janubiy rayonlarida koysan, bushmen va gottentotlar yashab ular 

keng burni, jingalak sochlari bilan negrlarga yaqin bwlsa; yapaloq yuzlari, sariq-

sarg’ish badan ranglari, epikantuslari (kwzlarining qisiqligi) nisbatan yupqa va 

ingichka lablari bilan mongoloidlik xususiyatlarini kuzatish mumkin. 

 

Asosiy xususiyatlari: steatopigiya - dumbalarida ёg’ twplanishi bwlib, u 

qurg’oqchilikda suv-tuz almashinuvini yaxshilashga ywnaltirilgan. Bu asholining 

yana bir xususiyati ularning yuzlari va badanlarida ajinning erta tushishidir.  

 

Madagaskar malgashlari mongoloid va avstroloidlar oralig’ida shakllangan 

bwlib ular bu ikki irq xususiyatlarini mujassamlashtirgan. Bu irqiy gurushlar 

Afrikaning wzida shakllangan bwlib, yuqori paleolit va mezolitda nisbatan wz 

xususiyatlarini egallaganlar. 

Lingvistik klassifikatsiya. 

 Afrika asholisining til klassifikatsiyasi sham rang-barangdir. Misol uchun 

Germaniyalik olim Meynxof 20-30 yillarda faqat bantularda 184 til va lashjalarni 

wrgangan. Belgiyalik Van Byulk esa 50 yillar Zairda 518 mustaqil til bwlganini 

takidlaydi. Bugungi etnografiyaga oid darsliklarda lingvistika Grinberg 

klassifikatsiyasi bwyicha beriladi. 

 

I. Afrosiё til oilasi: semit, kushit va barbar, shuningdek chad tillari 

gurushlariga bwlinadi. Semit tillarida gaplashuvchi asholi qitaning shimoliy va 

 

26

shimoliy-sharqiy shududlarida yashaydi. Efiopiyaning asosiy asholisi tigre, tigrai, 

amxara, galla-gurage, xararilar sham semit tillar oilasiga mansubdir.  

1) Kushit til gurushiga oid asholi Efiopiyadan, Sudan, Somali, Djibuti shimoliy-

sharqiy Keniyaga qadar joylashgan. Bedja, ababde, galla, oromo, sidamo, 

somali va boshqalar. 

2) Barbarlar - Mavritaniya, Mali, Nigerda yashaydilar. Eng kwp sonlilari tuareg 

va imoshag (tamoshen tili)lardir. 

3) Semit tili barcha arab xalqlari gaplashadigan tildir. 

4) Chad gurushi Shimoliy Nigeriya, Niger - xausa eng yirigi, kwp sonli bwlmagan 

kotoko, muzku, karekarlar va boshqalar. Xausalar tili Afrikada xalqaro savdo 

tili bwlgan. 

 

II. Niger-kordofan til oilasi. U 2 ta gurush va kwplab mayda 

gurushchalarga bwlinadi. 

1) Niger-kongo gurushi: g’arbiy atlantik, kva, benue-kongo, mande va adamaua. 

Senegal, Gambiya, Gvineya Bissau, Serre-Leone, Liberiya, Gana, Togo, Benin, 

Mali xalqlar ushbu til oilasiga mansubdir. Eng yiriklari senufo, ibo, ashanti, 

yoruba va boshqalar. 

2) Benue-kongo gurushi asholisi Kamerun, Kongo, Zair, Namibiya, Botsvana, 

Tanzaniya, Zambiya va Zimbabvelarda yashaydi. Umumiy bantu tillari nomiga 

sham ega. Kordofan tillari Sudan asholisida tarqalib u sham 5 ta gurushga 

bwlinadi. 

 

III. Nil-sashro til oilasi sham turli xil bwlib, songai, sashro, maba, fur, 

shari-nil, koma gurushlariga bwlinadi. 

 

IV. Koysan tillari. Markaziy, Janubiy va Sharqiy Afrika erlaridan gottentot 

va bushmenlar tilidir. Ular Botsvana, Namibiya, Angola va JAR da tarqoq 

yashaydilar. «Koykain» («odamlar sarasi» gottentotlarning wzlik atamasi bwlsa, 

«saan» deb ularni bushmenlar atashadi. Namibiyadagi damaralar sham shu 

gurushga kiradi.  

 

Avstroneziya til oilasiga Madagaskar oroli malgashlari kiradi. Ularning 

tillari malayo-polineziya gurushiga yaqindir. 

 

Bugungi kunda Afrikada 200-250 ta etnoslar mavjud. Ulardan faqat ikkitasi 

bitta davlatda yashaydi. Amxara Efiopiya va yoruba Nigeriyada. 83 ta xalq soni 1 

mln.dan ortiqroqdir. Xausa 25 mln, yana 10 mln. kishi bu tilni biladi. Amxara 13 

mln, ibo va fulbe 15 mln.dan, yoruba 20 mln. va boshqalar. Afrikani wrganilishi 

tarixiga nazar solsak, Karfagen miloddan avv. 146 yilda rimliklar tomonidan tor-

mor etilishi bilan uning wrnida imperiyaning Afrika viloyatlari vujudga keladi. 

Nubiya, Dangola va Xabashiston shaqida IX asrda al Farg’oniy malumotlar ёzib 

qoldirgan. Mushammad Xorazmiyning «Surat ul arzi»da wsha davrda malum 

bwlgan barcha mamlakatlar va joy koordinatalari berilgan. Beruniyning ёzishicha 

qitada asholining mashg’ulotlari, savdo-sotiq darajasi yuksak bwlgan. Afrika 

shaqida Nosir Xisrav (IX asr) sham malumotlar ёzib qoldirgan. 

Etnik tarixi. 

 

27

 Yuqori paleolitga oid qoyatosh suratlari Sharqiy Afrikadagi Kondor-Oradi 

g’orlaridan topilgan. İlk paleolitga oid meshnat qurollari sham topilgan. Ular 

ichidan eng qadimgisi Kafudan (Uganda)dan chiqqan. 

 

Neolitga wtish sham qitaning turli shududlarida turli davrda rwy berib, eng 

avvalo uning Shimoliy-Sharqiy shududlarida rwy bergan. Neolit inqilobi: 

deshqonchilik va chorvachilikning yuksalishi, asholi sonining oshishi shamda 

yangi rayonlarga kwchib ularni wzlashtirishga olib keladi. Sashroi Kabir qurib 

chwlga aylanishi sham miloddan avv. III ming yillikda rwy beradi. Unda yashagan 

asholi Nil voshasi va sharqiy shududlarga kwchib wtgan. Olimlarning fikricha, 

sashroda shakllangan xalqlardan biri fulbe bwlib, ularning soch turmaklashlari, 

ilonning ramziy belgisi ekanligi, mayidlarni mwmiёlashlari shundan darak beradi. 

 

Temir asriga oid dastlabki topilma Nok miloddan avv. IX asr bilan 

belgilanib, Shimoliy Nigeriyadan topilgan. Shimoliy-Sharqda Afrikadan miloddan 

avv. I ming yillik boshlariga oid yana bir temir madaniyati - Meroe sham topilgan 

(Nil darёsining wrta oqimida). 

 

Bantularning kwchishlari va Kongo darёsi shavzasiga joylashishlari sham 

temir asrida bwlgan. Bu kwchishlar miloddan avv. II ming yillikning boshlariga 

qadar davom etgan va twrt davrga bwlingan. 

 

Madagaskar oroliga malgashlarning kelib joylashishlari miloddan avv. XVI 

asrdan X asrga qadar davom etib Janubiy-Sharqiy Osiё va Polineziya orollaridan 

bwlganligi eshtimol. 

 

Shimoliy Afrikada VII-XI asrlarda arablar va nilotlar kwchishlari rwy 

bergan. 

 

Dastlabki davlatlar Aksum (II-III asrlar) Mali, Songai va boshqalar bwlgan. 

 

Afrikaning ovchi va terimchi qabilalari. Bushmenlar, ularda wz atamalari 

bwlmasdan adabiёtda «butazor odamlari» deb nom olganlar. Gottentotlar ularni 

«saan» deb atashadi. Bushmenlar: xeykum, auen, kung gurushlariga bwlinib, 

ularning soni 50 m. kishidir. 

 

Ov ularda erkaklar ishi shisoblanadi. Ovning asosan quvlab ov qilish usuli 

qwllaniladi. Qurg’oq chwlda ular shayvonni 30-40 km.ga qadar dam olmasdan 

taqib qiladilar. Wg’il bolalar 7-8 ёshidan mustaqil ovga chiqadi. Asosiy ov 

shayvonlari antilopalar. Ovning pistirma usuli sham qwllaniladi. Qushlar tuzoq 

bilan ov qilinadi. Ov qurollari wq-ёydan iborat. Ov mashsuli butun jamoaniki 

shisoblanadi. Shayvonning terisiga, oshqozoni, paylariga ishlov berib undan 

xwjalikda foydalanishadi. Suyaklardan qirg’ich, igna va boshqa anjomlar 

yasashadi.  

 

Aёllar terib-termachilash bilan shug’ullanib 80% oziqni taminlashadi. 

Bushmenlar terib-termachilash mashsulotlarini qwshni bantu xalqlari bilan maisga 

(makka doni) almashadilar. 

 

Ulardagi eng og’ir muammo suv shisoblanadi. Ovlangan antilopalar qonini, 

oshqozonidagi suyuqlikka aralashtirib ichishadi, elinidagi qolgan sutini sog’ib 

olishadi. Ёvvoyi «tsama» qovuni qurg’oqchilik paytida 80% suv wrnini bosadi. 

Pigmeylar xwjaligi. 

 

28

 Wtmishda pigmeylar katta shududlarida qitaning markazida savannada 

yashaganlar. «Pigme» - yunoncha tirsak, ёki  bilak manosidagi atama Gomerning 

«İliada» dostonida yarim fantastik past bwyli kishilarga nisbatan aytilgan. 

Miloddan avvalgi III ming yillikda firavnlar saroyida past bwyli wyinchilar 

bwlganligi shaqida dastlabki tarixiy malumotlar mavjud. Pigmeylar yuz ming 

kishidan iborat. 

 

Asosiy mashg’ulotlari ovchilik va terimchilik. Lekin taomlarining 70% ni 

termachilik mashsulotlari tashkil etadi. Pigmeylar baliq ovlashni sham 

wrganishgan. 

 Ular 

ёlg’onni, ёsh bolalarga nisbatan shafqatsiz bwlishni qoralaydilar. Eng 

katta gunosh yaralangan ov shayvonini tashlab ketish, zaruratsiz ov qilishdir. Eng 

katta jazo erkaklarni ovdan chetlatish shisoblanadi. 

 

Afrikaning chorvachilik asholisi. Chorvador asholi soni 7,5 mln. kishi (60 

yy.). Ular fulbe, tuareg, arablar, somali, danakil, bakkara, masai, nuer va 

shokazolar. Ular asosan yirik shoxli mol saqlaydilar. 

 

Kwchmanchi chorvachilik. Tuareglarning katta qismi, tedda, bedja, 

bakkara, dinka, nuer va boshqalar. Kwchishlar mavsumiy bwlib, gallalar Efiopiya, 

Somali, Kenniyada; fulbelar Nigeriyadan Beninga kwchib mol boqadilar. 

Deshqonchilik xwjaligi. 

Afrikaning asosiy asholisi deshqonchilik bilan shug’ullanadi. Afrika 

kwpgina qishloq xwjalik ekinlari vatani bwlsada Osiёdan banan, taro, anor, 

shakarqamish, piёz wtgan. XVII asrda portugaliyaliklar manioka, batat, ananas, 

makkani, XVII asrdan araxis, avokado, qovun daraxti, keyinchalik kakao, tamaki, 

tomat, Shindistondan mango keltirilgan. 

 

Motiga deshqonchiligi. Xausalarda, savannaning qurg’oqchil erlarida, 

G’arbiy Afrikada keng tarqalgan. 

Plug (omoch) deshqonchiligi. 

 Ananaviy Shimoliy-Sharqiy Afrikada keng tarqalgan. Sudan, Efiopiyada 

misrcha omoch keng tarqalgan bwlsada, xabashlar wzlarining omochlari-

marishani yaratganlar.  

 

Afrika xalqlarining moddiy madaniyatlari. Shunarmandchilik. Temir ishlab 

chiqarish asosan Sharqiy Afrika shozirgi Zambiyada bwlgan. Jezdan quymalar 

qilish markazlari İfo va Beninda (Nigeriya) edi. İnglizlar 1897 yil Beninni bosib 

olganda 200 ta jez bareleflarni olib ketganlar va ular Britaniya muzeyida 

saqlanmoqda. 

 

Twqimachilik - asosan deshqonchilik xwjaligidagi asholida rivojlangan 

bwlib G’arbiy Sudan savannasida paxta qadimdan asosiy ashё bwlgan. Eng moshir 

twqimachilar - xausalar oq xoshiyali qizil, kwk xoshiyali, qora, shavorang qora 

bilan matolarini faqat wz shududiga emas butun Shimoliy Afrikaga etkazib 

bergan. Twqimachilik markazi - Kano shashri edi.  

 

Afrika asholisi shuningdek, ёg’och wymakorligi (bambara, dogon, sinfo, 

ashanti) savat twqish, kulolchilik, terichilikda moshir ustalar bwlishgan. 

Uy-joylar. 

 

29

Qitaning 87-88% asholisi qishloqlarda yashaydi. Mavjud shasharlar 

kwchalar tipida qurilgan bwlib, ularning markazida shokim saroyi turli diniy 

inshootlar (yorubalar ibodatxonalari, Tombuktu, Manbasidagi masjid) kwplab chet 

ellik savdogarlar uylari joylashgan. 

 

Qishloqlari nisbatan yirik bwlmasdan, ularning rejasi katta kichikligi, 

joylashgan shududi, iqlimi, xwjalik faoliyati bilan bog’liqdir. G’arbiy Afrikada 

kwchali uylar, Markaziy Afrikada va G’arbiy Sudan, Kamerunda tarqoq tartibsiz 

qurilgan qishloqlar kwpchilikni tashkil etadi. 

 

Chorvadorlar wzlarining doimiy yashash joylarini doirasimon - kraal tipida 

(zulus, gottentotlar) ёki twrtburchakli qilib qurishadi. 

 

Eng oddiy turar joylari bushmenlar va pigmeylarda bwlib «ularda pana 

shamda chaylalar terilar bilan ёpilgan». Chayla, panalarni kwpincha aёllar 

qurishadi. Erkaklar tanlagan joyda, ikki-uch soat ichida shox va yaproqlardan 

aёllar chaylani tiklaydilar. 

 

Kwchmanchi chorvador asholi engil chodirlarda yashaydilar. Ёg’och sinchli 

chodir, bwyra, terilar bilan gumbazsimon qilib ёpilgan. 

 Ashё asholining xwjaligiga bog’liq bwlib, deshqonchilik shududlarida loy, 

wrmonlarda palma, rotang, rafiya, fikus daraxtlari, banan yaproqlari qurilishda 

ishlatiladi. 

 

Uy-joylarining asosiy ikki turi: doirasimon va twrtburchakli turi mavjud. 

Doirasimon uylar kwpincha savanna shamda wrmon zonalarida bunёd etilgan. 

İdishlar. 

 Unchalik kwp bwlmasdan sodda, primitiv kwrinishga ega. İdishlarning 

kwrinishi va ashёsi geografik mushit shamda asholining mashg’ulotlari bilan 

bog’liqdir.  

 

Xususan bushmenlar qwshni xalqlardan almashib olingan sopol idishlar 

bilan birgalikda toshbaqa qalqoni, tuyaqush tuxumlaridan suv saqlashda 

foydalanganlar. 

 «Kalabash» 

ёki «kalebas» butun Afrika asholisi uchun umumiy qovoqdan 

yasalgan turli idishlar bwlgan.  

 

Taomlari sham lokal xususiyatlarga egadir. Taomlarining uch turi mavjud: 

1) «Bug’doy gurushi - Wrta er dengizi va Old Osiё chegaralari. 2) «Suli - Sorgo 

gurushi» - G’arbiy Afrika, Markaziy va G’arbiy Sudan Markaziy Afrika, 

Tanzaniya, Madagaskar. 3) Sharqiy Afrikadagi «makkajwxori gurushi» uchinchi 

tipni tashkil etadi. Taom ikki marta ertalab va kechqurun istemol qilinadi. Masai 

xalqlari kundalik taomlaridan tashqari ёsh buqalar qonidan sham ichishadi. 

Buning uchun mol tomiriga igna urib, malum miqdorda qon ichilgandan swng uni 

qwyib yuborishgan. 

Kiyimlari. 

 

Ananaviy belbog’chalardan tortib, musulmonlarning shashamatli va 

tuareglarning murakkab kiyimlarigacha mavjud. 

 

Ananaviy kiyimlar faqat zarur vazifalarni bajarishdan tashqari ijtimoiy 

ashamiyatga sham ega bwlgan. Afrika xalqlarining deyarli barchasida qoplon 

 

30

terisini kiyimda ishlatish kishini eng oliy tabaqaga oid ekanligini bildiradi. 

Markaziy, Sharqiy va Janubiy Afrikada belbog’cha kwrinishidagi kiyim keng 

tarqalgan. 

 

Bushmen va pigmeylar kiyimlari sham teridan ensiz belbog’chalar bwlib, 

ular turli qwng’iz, kapalaklar qanotlari bilan bezatilgan. Kwpgina xalqlarda 

shayvon terilaridan kiyim-bosh tikishda foydalaniladi. 

 

Markaziy Afrika va Kwllar oralig’ida oёq kiyimlarini deyarli bilmaganlar. 

G’arbiy va Shimoliy-Sharqiy Afrika shududlarida teri sandallar, orqasi ochiq 

tuflilar, yumshoq etiklardan foydalanishadi. 

 

 

İjtimoiy shaёt. 

 Tug’ilish. Afrika asholisida kuvada irimi keng saqlangan. Erlar tug’ilish 

jaraёnida va undan keyin 9 kun davomida qishloqdan, bazida shatto chaylasidan 

chiqishlari mumkin. 

 

Kwpgina xalqlarda egizaklar aloshida wrin tutadi. Bushmenlar qadimda 

egizaklar tug’ilishini xosiyatsiz bilib, ularni wldirishgan. Gabonda qabila folbini 

egizaklardan birini wldirgan. Balunda qabilasida egizak tug’ilgan oilada 

«tozalanish» irimini wtkazganlar. Bu irim 4-5 oy davom etgan. 

 

Afrika xalqlarida sham «bolaning sochini» birinchi marta olish tantanasi 

bwlgan. Malgashlar bu tantanada katta dasturxon ёzib (bola uch oylik bwlganda) 

yig’ilganlarni meshmon qilishgan. 

İsm qwyish. 

 Afrikada ismlar insonning mazkur davridagi sholatini aks ettirib wzgarib 

turgan. İnitsiatsiya paytida, erga tekkanda, egizak tuqqanda, erkaklarning maxfiy 

ittifoqiga azo bwlganda ismlar wzgartirilgan. Agar erkak ovda omadi kelmasa 

sham ismini almashtirganlar. İsmlar shayvon, ёki narsa tushuncha manosini 

bildirgan. Lulenda (iftixor - lingala), Nzimba-(Sher-suaxili) va boshqalar. Mobutu 

Sese Kuku Ngvendu Va Za Banga - «Barchani enguvchi, jasur urushqoq xwroz». 

 

Afrikaliklarda «initsiatsiya» - «bag’ishlov» udumi saqlanib qolgan. 

Twy va twy marosimlari. 

 Afrika xalqlarida faqat oilali erkaklargina jamoaning twla shuquqli azosi 

bwla olgan. Bazi xalqlarda twygacha jinsiy aloqalarga sham twsqinlik qilinmagan. 

Lekin twygacha bola tug’ilishi katta gunosh shisoblangan. Bushmenlarda yigitning 

oilasiga yaqin aёllardan biri qizining onasini roziligini olgandan keyingina kuёv, 

qizdan rozilik swragan. Chaylada qoldirilgan wq-ёy va qalqon tashqarida bwlishi 

rad javobini bildirgan. 

 

Zuluslardagi qalin «lobola», deyarli barcha qita xalqlarida bwlgan. 

 Afrika 

xalqlarining 

manaviy madaniyatlari. İlgarilari inson kiyimiga 

qaraganda soch turmaklashi tatuirovka va skalifikatsiya kwproq ashamiyat kasb 

etgan. Bakubalarda uzun shoxsimon soch turmaklash erkakning oliy zodagonlar 

toifasiga oid ekanligini, aёl bwlsa ikkinchi farzand kwrganligini belgisi edi. 

 

31

 

Markaziy Afrikada inson badanida turli chandiqlar. Markaziy Afrika va 

Kwllar atrofidagi asholida tishlarini arralash, sindirish va qoraga bwyash udumlari 

mavjud bwlgan. 

 

Deyarlik barcha Afrika xalqlarida folklor, yani xalq og’zaki ijodiёti mushim 

wrin tutadi. Ananalarni, urf-odat va irimlarni avloddan-avlodga wtishida uning 

ashamiyati beqiёsdir.  

 

Bazi xalqlar, xususan tuareglar-tirinag ёzuvini yaratishgan. Xabashlarning 2 

ming yillik ёzuvlarida bugungi kunda 296 ta belgi mavjud. 

 

Diniy tasavvurlari fetishizm-buyum va narsalarga etiqod qilishdan iborat. 

Qoyatosh, daraxt-maxsus yasalgan buyumlarga sig’inish, topinish mavjud bwlgan. 

Animizm - rushlarga topinish, ajdodlar rushiga sig’inish sham keng tarqalgan.  

 

Totemizm - insonning g’ayri-tabiiy shayvon ёki daraxtlar wsimliklarga 

qardoshligiga ishonch. Bushmenlarda - kiyik, buqaga etiqod, Mandigolarda - 

piton, timsosh, toshbaqa, antilopaga etiqod, yorubalar qabila nomlari fil, qwy, 

maymun ekanligi va shokazolar buni tasdiqlaydi.  

 

Animistlar asosan G’arbiy va Markaziy Afrikadagi Botsvana, Markaziy 

Afrika Respublikasi, Yuqori Voltada 80% ni, Serre-Leone, Fil Suyagi Qig’og’ida, 

Zimbabve, Benin va Mozambikda 50-70% ni tashkil qiladi. 

 

Xristianlik sham IV asrdan buёn mavjud. 1960 yilda birinchi afrikalik 

Lorian Rukambve (Tanzaniya) kardinallikka saylangan. Bu din Janubiy Afrika 

Respublikasi va Markaziy Afrika Respublikasi (Zoir, Angola, Kongo) Gvineya 

qirg’og’i (Nigeriya, Gana, Kamerunda) keng tarqalgan.  

İslom dini. 

 Shimoliy Afrika, G’arbiy va Markaziy Sudandan farqli wlaroq Sharqiy 

Afrikaga iqtisodiy aloqalar orqali ёyilgan. Aloshida musulmonlar mavzelari 

Audagoste (Mavritaniya, Niani, Mali, Numba-Same, Ganada) X asrdaёq mavjud 

bwlgan. 

 

Jaynizm. Afrikaning shind asholisi asosan jaynizm diniga topinadi. 

Xalq ijodiёti. 

 Rang-barang bwlib tasviriy sanat, wyinlar, musiqa va folklor wzaro 

ajralmas sholda (mujassam) mavjud bwlgan. Afrikaliklar folklori 4 gurushga 

bwlingan: afsonalar va afsonaviy ertaklar; seshrli ertaklar; maishiy ertaklar, maqol 

va matallar aloshida wrin tutadi.  

 

Eng sodda musiqa asbobi Kongo bushmenlarida bwlib, bir bwlak ёg’ochga 

lianadan tortilgan 1 ta tordan iborat. Gvineya asholisida 20 ga yaqin musiqa 

asboblari mavjud. Afrika asholisi Amerikada blyuz, samba, jazning vujudga 

kelishidan mushim rol wynagan.