ҲУҚУҚ принциплари ва функциялари

3. Axloq normalari tushunchasi va turlari
Axloqning mohiyati va ijtimoiy vazifasi uning normalarida namoyon bo`ladi. Xuquq normalari - ijtimoiy munosabatlarga yuridik ta`sir etishning asosiy yo`nalishlari bo`lib, ularning mazmuni Axloqning mohiyati va jamiyat hayotidagi ijtimoiy vazifasi bilan belgalanadi. Xuquq, avvalo, jamiyat hayotining turli jabhalariga - iqtisodiyotga, siyosatga, ijtimoiy sohaga, madaniy-ma`naviy munosabatlarga ta`sir etadi va shu tariqa iqtisodiy, siyosiy va tarbiyaviy mazmundagi umumijtimoiy funksiyalarni bajaradi.
Axloq normalari quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi:
birinchidan, Axloq normalari Axloqning mohiyatidan kelib chiqadi va uning jamiyatdagi vazifasi bilan belgilanadi. Funksiya - Axloq mohiyatining ijtimoiy munosabatlar mazmunida ifodalanishi (yoritilishi)dir;
ikkinchidan, Axloq normalari - ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etishning shunday yo`nalishlariki, ularni amalga oshirish ehtiyoji Axloqning ijtimoiy hodisa sifatida mavjudligi zaruriyatidan kelib chiqadi;

uchinchidan, funksiyalar Axloqning eng muhim, jiddiy sifatlarini ifoda etadi va jamiyat rivojining hozirgi bosqichida Axloq oldida turgan tub vazifalarni bajarishga yo`naltiriladi;

to`rtinchidan, Axloq normalari uning ijtimoiy munosabatlar muayyan turini tartibga soluvchi faol harakatining yo`nalishini aks ettiradi. Shu bois Axloq normalarining muhim belgilaridan biri uning dinamizmi, hara-katlanishi, ta`sir etishidir;
beshinchidan, Axloq normalari doimiylik xususiyatiga ega, bu ularning uzluksizligi, uzoq muddat harakatlanishini anglatadi.
Sof yuridik nuqtai nazardan Axloq normalarini ikki turga ajratish mumkin: regulyativ (tartibga soluvchi) va negativ (qo`rikdovchi) funksiyalar.
Axloqning regulyativ funksiyasi jamiyat a`zolari yurish-turishi va xulq-atvorining ijobiy, barchaga maqbul qoidalarini o`rnatishdan, ijtimoiy munosabatlarni yuridik tashkillashtirishdan, insonlar o`rtasidagi ijtimoiy alo-qalarni uyg`unlashtirish va barqarorlashtirishdan iborat. Bu funksiya doirasida Axloqiy ta`sirning yana ikki yo`na-lishi haqida gapirish mumkin: regulyativ-statik va regulyativ-dinamik Axloqiy funksiyalar.
Xukuqning regulyativ-statik, ya`ni tartibga soluvchi - statik funksiyasi deganda, Axloqning ijtimoiy munosabatlarga, ular mavjud holatini, erishilgan darajasini mustahkamyaashga, barqarorlashtirishga qaratilgan ta`sir etishi tushuniladi. Ijtimoiy munosabatlarning u yoki bu Axloqiy institutlar shaklida mustaxkamlanishi Axloqiy tartibga solish maqsadlaridan biridir. Ushbu funkdiya turli subyektlarning Axloqiy maqomini belgilashda, masalan inson va fuqaroning asosiy Axloq va erkinliklarini mustahkamlash-da, davlat idoralari va mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgalavdda, jismoniy va yuridik shaxslarning hukukdorligani belgalashda namoyon bo`ladi. Axloqning mazkur funksiyasida uning tabiati nihoyatda yaqqol aks etadi. Zero fuqarolar va tashkilotlarga Axloqiy vakolatlar beriladi ular shu vakolatlar doirasvda erkin, o`zlari istagancha faoliyat yuritadilar. Bu chegara qanchalik kengaysa, insonlar shunchalik erkin harakat qiladilar.

Tartibga soluvchi - statik funksiya vakolat beruvchi va man etuvchi normalar orqali amalga oshadi, shu bois ular asosida tarkib topadigan munosabatlar passiv Axloqiy munosabatlar toifasini tashkil etadi. Bunday holatlarda Axloq subyektlari o`zlari tashabbus ko`rsatib Axloqiy faolik qilishlari mumkin.

Axloqning regulyativ-dinamik, ya`ni tartibga soluvchi - dinamik funksiyasi deganda, Axloqning ijtimoiy munosabatlarga ta`sir etib, ularning kelgusidagi rivojlani-shini, o`zgarish hamda takomillashuvini belgilab berishi tushuniladi. Bu yerda Axloq ijtimoiy munosabatlarning taraqqiyotini, harakatlanishi (dinamikasi)ni rasmiylashti-radi. Mazkur funksiya majburiyat yuklovchi normalar vositasida amalga oshiriladi. Masalan, qonunchilikda fuqaro-lar zimmasiga qator majburiyatlar yuklatiladi: solyumarni to`lash, harbiy burchni ado etish, mehnat intizomyga rioya qilish, shartnoma bo`yicha majburiyatlarni bajarish va hokazolar. Tartibga soluvchi-dinamik funksiya faol toifadaga hukukiy munosabatlar shaklida ro`yobga chiqadi. Bular fukarolik, mehnat, ma`muriy, moliya va boshqa Axloq sohalari institutlarvda o`z aksini topadi.

Xukukling regulyativ funksiyasini amalga oshirivda keng tarqalgan usullar kuyidagilardir:

- Axloq normalari vositasida fuqarolarning Axloqiy-muomala layoqatini belgilash;
- fuqarolarning Axloqiy maqomini belgalash (mustahkamlash) va o`zgartirish;
- davlat idoralarining Axloq va majburiyatlarini hamda mansabdor shaxslarning vakolatlarini belgilash;
- yuridik shaxslarning Axloqiy holatini mustahkamlash;
- Axloqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi, o`zgartiruvchi va bekor qiluvchi yuridik faktlarni belgilash;
- Axloq subyektlari o`rtasida konkret Axloqiy aloqani o`rnatish (tartibga soluvchi Axloqiy munosabatlar);
- konkret ijtimoiy munosabatlarga tatbiqan Axloqiy tartibga solishning oqilona tipini belgalash.
Yuqorida sanab o`tilgan xususiyatlardan kelib chiqib, Axloqning regulyativ funksiyasini shunday ta`riflash mum-kin. Axloqning regupyativ (tartibga soluvchi) funksiyasi - Axloqning ijtimoiy vazifasi bilan belgilangan bo`lib, u xulq-atvorning ijobiy qoidasini o`rnatishda, jamiyat, davlat va fuqarolar manfaatlariga oid munosabatlarni mustaxkamlash va rivojlantirishga ko`maklashish maqsadida Axloq sohiblariga subyektiv Axloqpar berish va yuridik majburi-yatlarni yuklashda namoyon bo`ladi.
Ijtimoiy munosabatlarni qo`riqlash zaruriyati har doim mavjud bo`lgan va bundan keyin ham bo`ladi. Axloq hamisha ijtimoiy munosabatlarni muhofaza etish vositasi bo`lib kelgan. Axloqiy ta`sirning bu yo`nalishi Axloqning qo`riqlovchi funksiyasini tashkil etadi.
Axloqning qo`riqlovchi funksiyasi - uning ijtimoiy vazifasi bilan belgilangan Axloqiy ta`sir etish yo`nalishi bo`lib, u umumiy ahamiyatga molik, o`ta muhim iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy va boshqa ijtimoiy munosabatlarni muhofaza etishga, ularning daxlsizligini ta`minlashga yo`naltiriladi va shu bilan birga, jami-yatga yot, zararli munosabatlarni siqib chiqarishga qara-tiladi. Qo`riqlovchi funksiyaning xususiyatlari quyidagalardan iborat: birinchidan, u Axloqni kishilar xulq-atvoriga ta`sir etishning alohida vositasi sifatida ta`riflaydi. Axloq bu vazifani jazo qo`llash, taqiqlar o`rnatish va yuridik javobgarlikni amalga oshirish bilan qo`rqitib, insonlar irodasiga ta`sir o`tkazish orqali bajaradi; ikkinchidan, unda davlat Axloqiy qoidalar vositasida qanday ijtimoiy qadriyatlarni o`z himoyasiga olganligi to`g`risida ijtimoiy munosabat subyektlariga axborot yetkaziladi; uchinchidan, u jamiyatning siyosiy va Axloqiy madaniyati darajasining, Axloqdagi insonparvarlik asoslarining ko`rsatkichidir. Axloqning qo`rikdovchi funksiyasiga xos xususiyatlar uni davlatning Axloqni muhofaza etish faoliyati bilan qiyosla ganda aniqroq namoyon bo`ladi. Tegashli davlat idoralapi Axloq sohiblari tomonidan qonun talablari so`zsiz qat`i bajarilishini ta`minlaydi, jamiyatda qonuniylik muxitini vujudga keltiradilar. Bu Axloq buzilishi faktini aniqlash, ularni tergov qilish va aybdorlarni yuridik javobgarlikka tortish bilan ta`minlanadi.
Shunday qilib, Axloqning qo`riqlovchi funksiyasi Axloqning bevosita harakatlanishi bo`lsa, davlatning Axloqni muhofaza etish faoliyati Axloq talablariga rioya qilishning moddiy kasrolatidir. Bunda maxsus idoralar (IIV organlari, prokuratura, sud)ning Axloqni Qo`riqpashga qaratilgan faoliyati maydonga chiqadi. Bundan tashqari, qo`rik lovchi funksiya ijtimoiy munosabatlarni himoyalashga yo`nal tirilgandir.
Адабиётлар:
1 Vasilyev A.M. Pravovne kategorii. Metodologicheskiye aspekti razrabotki sistemi kategoriy teorii prava. -M., 1976, 216-225betlar
2 Karimov I.A. O`zbekmston XXI asr bo`sa¦asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot shfolatlari. - T., 1998, 156-157-bvtlar.
3 Qarang: Obishaya teoriya gosudarstva i prava. Akademicheskiy kurs v 2-x tomax. Pod red. M.N.Marchenko. Tom 2. Teoriya prava. -M., 1998, 24-25-betlar.
4 Livshits R.Z. Teoriya prava. M., 1994, 199-bet.
5. www.ziyonet.uz
6. www.lex.uz