Узбек драматургиясида


Download 0.55 Mb.
bet5/16
Sana11.05.2023
Hajmi0.55 Mb.
#1451772
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16
Bog'liq
5594-1999

1 БОБ.
ДРАМАДА I<;Ax,PAMOH РЦИЙ-МАЪНАВИЙ ОЛАМИ
1. Драматик кахрамон спецификаси

Адабиётнинг урганиш объекти инсондир. Шунинг учун адабиёт­ ни инсоншунослик деб бежиз айтишмаган. Бадиий асарда инсон об­ рази асосий кдх,рамон сифатида кдтнашади. Бинобарин, адабий турларнинг "rултожи" булган драматургияда х,ам инсон образи би­ ринчи уринда туради.


'"Адабий к,ах,ра ,1он - адабий асардаги инсон образидир. Бадиий
асардаги к,атнашувчи шахслар ва персонажларга нисбатан адабий к,ах,рамон деб к.араш мумкин"1
Худди шунингдек, '"Адабиётшунослик тер инларининг русча­ узбекча изох,ли луFати"да бадиий асар к,ах,рамонига х,ак,ли равиIIЩа "Бадиий асар,а:а иштирок этувчи шахслар"2 деб таъриф берилади.
Демак, драматик асарда иштирок этувчи образлар, шу асарнинr умумий rоясига хизмат кдлувчи шахслардир. Адабий турларнинг х,ар бирида к,ахрамон узига хос татrкян этилади. Бу уларнинr вок,еликнинг бадиий узлаштиришдаги усул ва имкониятларидан ке­ либ чик,ади. Драматик турда муаллиф эпик турдаги каби во:к;еа ва х,одисаларга аралаша олмайди, таъриф беролмайди. Айнан шу масъ­ улиятнинг х,аммаси бош к,ах,рамон ва бошк_а иштирок этувчиларнинг зиммасига юклатила,ди. Шунинг учун М.Горький драмани ижоднинг энг к,ийин тури деб бежиз айт\1аrан.
Драматик турr аид булган тадк,ик,от ва дарсликларни кузатга­ нимизда, драманинг спецификаси сифатида кдтор хусусиятлар



1 Краткая литературная энцеклопедия. -М., 1967, том. 4, -С. 315.
2 Х,отамов Н., Саримсок.ов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча­
узбекча изох,ли луrати. -Т., 1983, 84-б.
курсатилган. Жумладан, акацемик Иззат Султан драма
к,ах,рамонининг хусусияти х,ак,ида :куйидаги фикрни би;щиради.
"Драматик турда характерлар тасвири бошк:а адабий тур ва
жанрлардан фарк,ли упарок., жуда х,ам бурттирилган булади"1
Юк.оридаги фикрга к,ушилган халда, драматик асар к,ах,рамонининг спецификасига к,уйидагиларни к,ушимча к.илишни лозим топдик. Энг аввало, х,ар кдндай тур к,ах,рамонининr специ­ фик хусусияти шу турнинг жанр имкониятларидан келиб чик,ади. Кузатишлар шуни курсатдики, драма к,ах,рамонининг узига хос ху­ сусиятлари кенг урганилмаган. Драматик тур хусусиятларига суянган
:х,олда, драмапа ках.ршуон спецификасини урганишни зарур деб бил­
дик. Иззат Султон "Адабиёт назарияси" китобида, юк,орида таъкид­ лаганимиздек, драматик турнинг спецификасига асосан тухталиб, уни коллектив сезимга эга эканлиrини сL- ох,ида таъкидлаб утади. Бу турнинг муаллиф арапашувини х,азм этмаслигини назарда тутиб, драманинг бир бутун асар сифатида ук.илишида ремарканинг урни них,оятда катта эканлигини таъкидлаш зарур. Муаллиф ремаркаси
драма к,ах,рамонининг спецификасини белгилашда к,андай ах,амиятга эга?
80-йиШiарга келиб, узбек драматургиясида театр ва томошабин
муаммоси сези;щи. Бирок, Ш.Бошбековнинг "Темир хотин" жидций комедиясининг яратилиши, бу муаммони х,ал этгандай бу;щи. Хар бир драматик асар сах,на учун мулжалланади" лекин у дастлаб суз санъати-бадиий адабиётнинг намунасидир. Агар драма томошабин талабларига жавоб беролмаса, томошабин келиб бу асарни театрда курмай к,уйса, бундай асарлар уз-узидан тушиб кетади. Айнан шу нарсани х,исобга олсак, демак, драма к,ах,рам·онининг биринчи спе­ цифик хусусияти унинг иккинчи х,аётини сах,нада давом этишида-

,
1 Султан Иззат. Адабиёт назарияси. -Т., 1980. 289-6.
дир. Драма к,ах,рамони уз фаолиятини сах,нада курсатиб бериш билан ажралиб туради, нисбий мустак,ил фаолият курсатади. Унинг узига хос хусусиятлари асосан, аввал таъкидлаганимиздек, муаплиф ремаркасининг драмада мавжудлигидир.
«Ремарка - французча изох,, яъни муатmиф изох,и маъносини билдиради. Ремаркада асарда иштирок этувчи шахсларнинг ёши, ташк,и куриниши, хатти-х,аракати, кийиниши, к;апб кечинмаси, сузидаrи интонация, шунингдек вок,еалар кечадиrан шарт-шароит, пайт-урин кабилар изох,ланиш мумкин».1
Хак.ик.атан х,ам драманинг бир бутун асар сифатида ук,илишида ва сах,нада к,уйилишида ремарканинг роли катта. Шунинг учун жуда куплаб олимларимизнинг илмий ишларида2 ремаркани асар компо­ зициясининг элементи к,аторига киритилади. Муаrmиф ремаркасисиз драматик асарни тасаввур э,;дб булмайди. К,ах,рамон рух,иятини чук,ур очишда, х.аракат ва х,о"-rат.1арни тасвирлаб беришда ремарка­ нинг катта ах.амияти бор.
Адабиётшунос Б.Жалилов таъкидлаганидек, ''Ремарка мустак. m х,олда яшай олмайди. У монолог, диапог, полилог, парда куринишлари билан бирга характерни очиш учун хизмат к,илади.3
"Темир хотин" жиддий комедиясининг бош к,ах,рамони К,учк,орнинг характер сифатида шаклланишида ремарканинг роли катта булди. К,учк,орнинг яшаш шароитининг кдндай эканлиги, у х,акддаги д.астлабки характеристика драма бошида келтирилган ре­ маркада берилади. Ремаркаларнинг драматик асардаги вазифасиrа

кура турли номлар билан,
аташ уринлидир. Жумлацан, к,уйидаги ре-

маркани жой тасвири ремарк_ш;_и деб аташ мумкин.



1 Х,отамов Н., Саримсок,ов Б. Адабиётшунослик термимарининг русча­
узбекча изох.пи Л)'Fати. -Т., 1983. 271-б.
2 Тимофеев М.И. Теория литературы. -М.. 1948. -С. 133. Виноrрадов И.А.
Теория литера!УРы. - М.-Л.• 1935, -С. 66.
3 Жалилов Б. Узбек драматурrияси: поэтикаси масалалари. -Т., 1984.32-6.

К,ишлокдаги оддий, камтарона х,овли. ТуFрида бир неча устунли
JJ
пешайвон, унгда пастгина пешайвон куча эшик, о;щинрокда ёrоч каравот. Сах,надаги х,ар бир жих,оз, х,ар бир буюмда нимадир етиш­ майди; эшик-дераза ромларининг ярми буялган, к.олганининг ранги учиб кетган, ёrоч каравотнинr битта оёFи йук,", урнига Fишт териб к,уйилган, курпа ёстик,ларга ямо тушган, пиёлаларнинг лаби учган ёки чегаланган, чойнакнинг . жумрагига туника кийгизилган ва х,оказо'' .1
Келтирилган ремаркадан баш к,ах,рамоннинг яшаш шароити, уй жих,озларининг куримсизлиги, туну кун мех,нат к,илса х,ам, яхши яша.tvrаганлигининг гувох,и 65,ламиз. Сах,нага x,aJrи чик,иб улгурмаган К,учкдр х,ак:ида китобхон ва режиссёрrа дастлабки маълумот бери­ лади. Томошабин келтири.1rан ремарка ёрдамида, режиссёрнинг мах,орати асосида безатилган сах.на куринишидан бош к,ах,рамонни танийди. Эшик ромларнинг rулик, буялмаганлигидан унинг хафсала­ сизлиmни, ямок, тушган пиёла, учrан чойнаклардан ночорлигини, ёrоч каравотнинr оёrига к.уйилган rиштдан бечоралигини англаб олади.
Келтирилган жой тасвири ремаркасида к,ах,рамон узининг бош­ ланFич характеристикасига эга булади. Бундан ташкдри, насрий асарга нисбатан бош к.ах,рамонни та.ниш китобхон учун тезлашади,

яъни уни х,али асар'
сюжетида иштирок этмасданок, танийди. Ремар-

ка.да берилган тасвир насрий асар,:::щ куп х,олларда муаллиф нутк,и орк,али ама.пга оширилади. Бирок насрий асардаги муаллиф нутк,и­ дан драмадаги ремарка фаркланади. Ремарка.да факдт зарур, аник; нарса.тrаргина нисбатан бадиийликдан холи равишда берилади. Кел­ тирилган ремаркадан фак,ат жой тасвиринигина эмас, балки бош





1 Бошбеков Ш. Эшик к.ок.к.ан ким булди?. -Т,, 1989. 163-б. Кейинm
кучирмалар, шу манбадан олинади.

к,ах,рамон характерининг к.ирралари, диди, савияси, моддий ва маънавий ах,воли х,ак;ида маълумот берилди. Жой тасвири ремарка­ си х,ар к,андай драматик асарда берилиш' табиий. Шунингдек, жой тасвири ремаркасида, драма вок,еа:1ари содир буладиган жойнинr умумий тасвири берилишн талаб этилади. Ремарканинг бу куриниши купрок. драмаларнинг бошланишида ифодаланади.

Download 0.55 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling