Узбек прагмалингвистикаси


Download 1.08 Mb.
bet14/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

Булар орасида бупиб утган можародан на Умиданинг хабари бор эди, на Исмоилжоннинг. (А.^а^ор)
Бу матнда «Каландаровнинг Саидага шляпа олиб бераёт- гани ва уни синчалак деб аташи» хусусидаги ахборот курини­ши билан шаклий семантика шугулланади. Нутх субъектининг ички нияти хусусидаги хушммча ахборот куринишпари билан эса прагматика шугулланади. «Тилнинг табиий функцияларидан бири пропозицияларнинг ифодаланишидир. Жумладаги ифода- ловчилар билан пропозиция уртасидаги муносабатга алохадор хоидаларни урганиш семантиканинг вазифасидир».72 73 Синтактик бирликпарнинг «мазмуний тузилиши мураккаб, купхиррали ха- рактерга эга булиб, унда камида уч компонент иштирок этади: 1. Пропозитив. 2. Модап. 3. Коммуникатив узвлар».м Пропозиция ва объектив модаллик масалалари билан синтактик семантика шугулланиб, у грамматик асос устида ифодаланган объектив мазмун хусусида суз юритади. Матннинг модал аспекти тарки- бидан ажратиб олинган субъектив муносабат жихзтлари хамда коммуникатив компонентнинг функционаллашуви каби масала- лар билан лингвистик прагматика шугулланади.
Модус тушунчаси билан боглих мазмуний тахлил, ифоданинг шаклий жихатидан хатъи назар, унинг ички семантик тузилиши - нутх иштирокчиларининг «нима демохчи эканликлари» хахидаги очих хамда яширин баёни билан характерланади.
Тилдан фойдаланувчи хар бир шахснинг нуткида фонетик сатхдан то синтактик сатхга хадар тил ва нутх бирликпарининг хупланишида уларнинг узига хос вазифалари мавжуд булади.
Сузловчи нутцига оид ифоданинг кдйсидир элементларида ус- лубий белги ва маълум воситалар муаллифнинг ички рухий олами ёки социал мавхе куринишлари хахида маълумот бериш учун хизмат хилади. Буларнингбарчасини бирлаштирувчи аспект лингвистик прагматика хисобланади. «Прагмалингвистика функ­ционал услубнинг махсус булими сифатида эндигина оёхха ту- раётган ва факат узининг категорияси, тадхихий усулларини аниклашга киришаётган сохадир».74 Прагматика тилшунослик- нинг янги сохаси сифатида эътироф этилгани холда, унга функ­ционал услубнинг бир тармоги деб харалади.
Бизнингча, лингвистик прагматикага бундай караш гайрита- биийдек туюлади, хахихатан хам шу пайтга хадар прагматика тилшунослик фанининг бир булими сифатида урганилмади, тил- даги прагматик ходисалар гох услубшуносликда, гох семантика доирасида тадхих этилди. Айнихса, индивидуал услуб тушунча­си билан алохадор булган услубшунослик масалалари билан су'зловчи нутхигэ хос иллокутив махсадни ифода этувчи прагма­тик тадхихот объекти узаро хориштирилди. Х,олбуки, индивидуал услуб услубшуносликнинг бир муаммоси сифатида лингвистик прагматика билан маълум координатларда узаро кесишади, бун­да у услубий белги-хусусиятлари билан услубшуносликка, муно- сабатни ифодалаш ва иллокутив махсаднинг ошкора ва яширин усулига кура лингвистик прагматикага алохадор булади. Маса­лан:

  • Саодат, - дедим.

Паради...

  • Эшитдингми? - дедим. Уни ортихча уялтирмас учун эшик- ка хараб юрий бошладим-да: - Майлими? - деб сурадим Жавоб урнига:

  • Ош емай кетасизми? - деди. Бу унинг иккинчи турлик хи­либ айтилган «майли» жавоби эди. (А.Крдирий) Бу матнда уста Алимнинг Саодатга харата «Сен билан унашилдик, майлими?» типидаги сурох актига Саодат узига хос тарзда жавоб беради. Саодат «майли» жавобининг урнига «Ош емай кетасизми?» суроги билан уста Алимга янада яхинлигини курсатади ва бу

85Ахманова О.С., Магидова И.М. Прагматическая лингвистика, прагма- лингвистика и лингвистическая прагматика // Вопросы языкознания. - М.. 1978. №3. - С.46.

90Арутюнова Н.Д. Предложение и смысл. - М„ 1976. - С.50.

бипан «розилик» аломати англашилади. Бу матндаги сузловчи нуткига хос иллокутив максаднинг яширин берилиши («розилик» аломати ва муносабат) билан лингвистик прагматика шугул- ланса, бир мазмуннинг турли шаклларда берилиши
(«Майли» жавобининг урнига «Ош емай кетасизми?» дейиш) билан ус- лубшунослик шугулланади. Куп лолларда эса лингвистик праг­матика семантика муаммолари билан кориштирилади. Ифода таркибидаги пропозициялар сузловчининг субъектив муносабати билан богланмаса, бу пропозиция семантиканинг объекти кисоб- ланади, сузловчининг субъектив муносабатини акс эттирувчи пропозиция лингвистик прагматиканинг объекти саналади. Про­позициялар, асосан, нейтрал характер касб этади. «Гап мазмуни пропозицияни ташкил килади. К.Льюис фикрига кура. Серль про- позицияни тасдик функциясидан кескин фаркпайди. Пропозиция бу тасдик актидаги хабардир. Тасдик, пропозициядан фаркли ра- вишда, пропозициянинг какикийлиги хусусидаги маънони узида намоён этган нутрий актдир».86 Сузловчи бу пропозициялардан бирор максад йулида фойдаланади. Ифодани ана шундай кул- лаш жараёнидан бошлаб индивидуал услуб тушунчаси намоён б'улади. Сузловчи тингловчига таъсир этиш максадида мавжуд пропозиционал услубий андозалардан нутк вазияти учун харак- терли булган оптимал вариантини танлаб опади. Мисол тарика- сида бир хил мазмуний пропозицияга эга булган икки жумлани навбати билан тахдил киламиз.

Download 1.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling