Узбекистан республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги


Download 1.95 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/9
Sana14.04.2023
Hajmi1.95 Mb.
#1357673
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
китоб

хул холида 2-3 кун ураб хуйилади?
Жавоб: - Сизга маълумки, янги суйилган хайвон- 
нинг териси хул (нам) холатда булада. Ушбу холатда- 
ги тух яхши сингии хада терининг барча жойига тент 
таркалиши учун шундай хилинади.
Савол: - Терига нимаучун чарви ёти сурилади?
Жавоб: - Маълумки, тери куригандан кейин, у кат- 
тик холатда булиб холади. Ушбу холатни йухотиш мах- 
садида терига чарви ёги сурилади. Яъни, ушбу амалдан 
сунг (тери хаттих булса хам), у уз эластиклих, эглувчан- 
лик ва пишикдилик холатини сакдаб холади.
Тугарак рахбари: яна саволлар борми? Агар бонща 
саволлар булмаса кунчиликдаишлатиладиган асбоблар, 
жихозлар, курилмалар тугрисида ким гапиради?
Ухувчиси Искандар Алимов: Мен сизларнинг хуз ол- 
дангизда намойиш килинаётган чизмаларда кунчилик- 
да ишлатиладиган турли асбоблар, хурилмалар, мосла- 
малар келтирилган. Х,озир курсатилаётган чизмалар- 
дан ташхари, деярли барча хонадонларда учрайдиган 
уй-рузтор буюмлари ва уларнинг вазифалари хахида 
хисхача маълумот берилади.
Сангноп - ер 1,5-2 м диаметр чухурликда аквалана- 
ди, сунгра, унинг ички девори 5-7 мм халинликда со- 
монли ёки хасчупли лой билан суваб чихилади. Кейин, 
уни хул ёрдамида текисланади ва хуритилади. Ушбу 
чухурликда турли хил ашёлар, охак, туз, гил ва бошха- 
лар алохида-алохида сакданади.
К,озон - барча хонадон ошхоналарида учрайдиган 
идиш. Унда, сув ва турли суюхлик (таом)ларни иситиш, 
пишириш учун иншатиладиган уй-рузгор асбоби. У 
чуян ёки алюминийдан ясалади.
Нов - ичи ковак ёточ булиб, у 1-1,5 м узунликдаги 
чинор, ёнток дарахтидан кирхилиб, тахта холатига кел-
34


тирилади. Сунгра, 3- дона 5-10 см энликдаги тахталар 
бирлаштирилиб, нов холатига келтирилади. Унинг ичи­
га туз солинади ва ундан терини эзишда, текислашда 
фойдаланилади.
Тандир - (дудхона) у ернинг хаттих жойидан чукур- 
лиги 1,5-2,5 м, диаметри 1-1,5 м хилиб хазилган чухур 
булиб, у териларни хиздириш ва хуритишда ишлатила- 
ди. Тандирнинг ичи хуламаслиги учун, ички томонидан 
4 бурчакли хом гиштлар билан огзи томон кичик хилиб 
териб чихилади.
Пенжор (мойтахта) - стол шаклидаги ёгоч. Ундан те­
риларни эзиш ва текислаш учун фойдаланилади. у 1,5- 
2 м узунликда булиб, ердан 1 м баланддикда айрилар 
билан кутарилиб хуйилади.
Пичох: Кунчиликда 2 хил пичох ишлатилади:
1. Уткир пичох (барча хонадонларда булади).
2. Оддий (утмас) пичох.
Оддий пичох ёрдамида териларнинг чихихлари, 
эгилган, букмлган жойлари кесиб ташланади. Терилар- 
дан турли улчамларни кесиб олишда, уткир пичохдан 
фойдаланилади.
Ип - пахта ва журналлардан эшиб тайёрланади. 
Баъзи холларда эса, у 0,5-1 см халинликдаги пиших 
терилардан хам хирхиб тайёрланиши мумкин. Турли 
хурилмаларни тайёрлашда, териларни хурилмаларга 
боглашда ва териларнинг узларини хам бир-бирларига 
боглашда ишлатилади.
Териурох - икки томондан ёгоч дастали, узунлиги 
35-45 см, эни 4-6 см халинлиги 5-8 мм, тиги 1 томондан 
булиб, у урох-рандага ухшайди. Ундан теридаги жун ва 
ортихча гушт холдихларини тозалашда ишлатилади.
Териарра - дастасиз, узунлиги 25-30 см, эни 7-10 см, 
халинлиги 3-8 мм, тишлари 0,5-2 мм булиб, у терилар­
нинг сиртидаги ортихча хаттих чихих ва букикларини 
арралаш учун ишлатилади. Одатда, териарра тигини 
юхорига харатиб, мустахкамлайди ва тери унинг усти- 
дан харакатланади.
35


Кели - баландлиги 40-80 см, диаметри 20-25 см, ко- 
вагининг диаметри 15-20 см, огирлиги 3-6 кг уйилган 
гула. У туз, ох,ак, гил каби моддаларни майдалаш учуй 
ишлатилади.
К елисоп- ёгочдан ясалиб, унинг узунлиги 60-120 см, 
диаметри 9-13 см, огирлиги 1,5-4 кг гула ёгоч, унинг 
уртасидан 10-12 см кул сигадиган тешиги булиб, у кели 
билан биргаликда ишлатилган.
Шолча - жун ёки пахта ип газламадан тайёрланади, 
узунлиги 1-2 м, эни 0,5 м ли тушама буюм. У пешкорга 
мой тахта 3,4 марта уралади. Иплар билан богланган 
шолчанинг устига ёг суртилади.
Челак (пакир) - ёгоч, металл (тунука)дан тайёрлан- 
ган идиш. У чилангар ёки дурадгор томонидан ясалади. 
Ундан, сув, ёг, мой ва турли хил кимёвий моддаларни 
ташишда фойдаланилади.
Супурги - хас, похоллардан ёки молнинг дум дисми- 
дан тайёрланаган мослама. У терига ёг, туз, суюкдик- 
ларни (суркаш) суртиш учун мослаштирилган. Унинг 
бир томони мустахкам богланади ва иккинчи томони 
буш колдирилади.
Тутарак рахбари: Рахмат. Энди, навбат савол-жа- 
вобларга берилади. Мархамат, ким жавоб берса, кул 
кутариб, навбат билан гапирсин.
1- 
савол: К,атид ва сузма кунчиликда нима учун ишла­
тилади?
Жавоб: К,аттик; ва сузма териларни юмшатиш, эги- 
лувчанликни ошириш ва рангини сакдаш учун ишлати­
лади.
2- 
савол: Ох;ак ва гил кунчиликда нима макс а дд а 
иншатилалади?
Жавоб: Окак сувда ивитиш, аралаштириш, терилар- 
нинг гунгг кисмини очиш ва мустахкамлаш учун ишла­
тилади.
3- 
савол: Кунчиликда ишлатиладиган чарви, ёг мах- 
сулотлари каердан олинади?
Жавоб: Корамол, эчки ва куйларнинг ички (ичак, 
думба) ёгларидан олинади.
36


4- 
савол: Кунчиликда тандир нима мацсадда ишлати- 
лади?
Жавоб: Тандир териларни киздириш ёки куритишда 
ишлатилади.
5- 
савол: Кунчиликда дорёгочлар каерда нима учун 
ишлатилади?
Жавоб: Терини ёзиб куритишда камда уни (ийлаш) 
ошлашда ишлатилади.
6- савол: Ийлаш ва ошлаш нима?
Жавоб: Терини сузма билан инщалаб юмшатишга 
ийлаш дейилади. Ийланган терига механик ишлов бе- 
риш ошлаш булади.
7- 
савол: Одатда, тери тузланса ва куритилса, у тах- 
тага ухшаш котиб колади. Уни юмшатиш учун нима 
ишлар килиш керак деб уйлайсиз?
Жавоб: Тузлангандан сунг тери котиб колади. У сув- 
га солиниб, 2-3 марта ювилади. Сунгра уни кулда эзиб, 
сузмада ийланади ва бир оз вакт злггандан кейин, у юм- 
шайди.
8- 
савол: Макси, ковуш, этикларнинг чармлари юм- 
шок булади. Буига кандай эришилади?
Жавоб: Яхши ошлаш ва ийлаш натижасида тери юм- 
шок ва пишик булиб колади.
Тугарак ракбари: Ракмат! Энди, машгулот жараёни- 
да фаол иштирок этган тугарак катнашчиларининг би- 
лимлари баколанади.
Хар уччала маърузачига кам мустакил изланганлик- 
лари, зчсув материалларини максадга мувофик тупла- 
ганликлари, яхши ёзиб келганликлари, фикрни огзаки, 
равон баён килганликлари камда курсатмали жикозлар- 
дан унумли фойдаланганликлари учун куйидагича бал- 
лар куйилади.
1. В.Миракмедов - 10 балл; К.Хусанов - 10 балл; 
М Дорабоев -1 0 балл.
Музокараларда фаол катнашганликлари, саволларга 
TjrpH жавоб берганлиги камда чизмаларни тугри кур- 
сатганликлари учун:
37


1. Х.Дадахонов - 9 балл; А.Назиров - 9 балл; Ф.Мир- 
комилов - 8 балл; С.Мамадалиев - 8 балл билан бахо- 
ландилар.
Уйга бериладиган вазифа: Тери ва чармга ишлов бе- 
риладиган хунармандчилик сохаларининг бирор хили 
тугрисида, х,ар 2-3 нафар киши (узларингиз келишиб 
олинг) маълумот туплаб келсин.
Синфхона йигиштирилди. Хулоса, ушбу машгулотда 
семинар - сухбат услубидан самаралди фойдаланилди.
КддимиЙ хунармандчилик сохаларидан хисоблан- 
ган косибчилик хунари хакида фикр юритадиган бул- 
сак, косибчилик ошланган теридан зарурий пайабзал- 
ларни ишлаб чикарувчи кенг бир сохадир. Косиблар, 
асосан териларни андозалар буйича, турли хил махси, 
тоштавон этик, кучай этик, мукки этик, ковсар ва нугай 
кавуш, паттойи кавуш, чармдастак кавуш, чорик ва ух- 
шаш пайабзалларни тикканлар.
Дуконларда ишловчи шогирдлар аксарият устанинг 
уз фарзанди ёки хариндошларидан иборат булган. Ко- 
сибчиликда турли-туман мехнат куроллари аррача, 
теша, омбир, таёкча, колип, бигиз, буранда, дупоя, га­
зон, белча, кува сингари асбоблар ишлатилган [5.2; 7].
Халк миллий хунармандчилиги сохаларидан хисоб- 
ланган кунчилик сохаси Сариосиё туманидаги 4-уму- 
мий урта таълим мактабида шу пайтгача тугарак 
машгулотлари даре жадвалига киритилмаган эди. Шу 
боне укувчи ва мураббийларнинг узлари хизикишиб, 
изланиб, шу сохалардан тутарак машгулотларини таш- 
кил этишди.
Бугунги кунда, ухувчи ва мураббийларнинг фаолли- 
клари жуда яхши. Машгулотлар жараёнида мураббий 
укувчиларга мавзу юзасидан 10 дан ортик саволлар би­
лан мурожаат этди. Ушбу саволларга ухувчилар деярли 
яхши жавоб беришди.
Умуман олганда, семинар-сухбат услубида (са- 
вол-жавоблар асосида) ташкил этилган ушбу машгу- 
лот, шаклан анъанавий (тусда) куринишда утказилган 
булса-да, мазмунан янги, яъни халх хунармандчилиги-
38


ни урганишга асосланган холда ташкил этилди. Халк 
миллий хунармандчилигининг кадимий сохдларидан 
хисобланган, баъзи кишлок жойлардагина сакданиб 
колган кунчиликни ургатиш ва урганишга багишланган 
холда тугарак машгулоти утказилди.
Миллий кадриятлардан хисобланган халк хунарман- 
дчилигини 5фганишнинг мухим куринишларидан хи­
собланган тугарак машгулотларининг ахамияти томон- 
ларидан бири моддий-техникавий, хом ашё ва укув-ус- 
лубий таъминотни йулга куйиш хисобланади. Чунки 
ушбу таъминот машгулотнинг амалийлиги ва ишлаб 
чикаришга асосланганлигини ташкил этишда асосий 
восита хисобланади.
Халкимизнинг “юз марта эшитгандан кура, бир мар­
та курган афзал” ёки “юз марта кургандан кура, бир 
марта бажарган маъкул”, деган доно сузлари бевосита 
халк хунармандчилиги машгулотларини бажаришга та- 
аллукли, дейиш мумкин. Чунки кулда машгулотларни 
бажариш, аввало, хом ашё таъминотига, асбоб-ускуна- 
лар, жихозларнинг етказилиб берилишига боглик.
Миллий кадриятларнинг мухим куринишларидан 
хисобланган халк миллий хунармандчилигининг турли 
сохаларини >фганиш учун дарслардан фаркли равишда 
укув-тарбиявий тадбирларни ташкил этиш хам мухим 
ахамият касб этади. Тадкикотни олиб бориш жараёнида 
укув-тарбиявий тадбирлар оркали ташкил этилишдаги 
дидактик имкониятлари урганилди ва куйидаги фикр- 
мулохазаларни баён этиш имконияти яратилди:
1. Халк хунармандчилиги Шарк халкларининг мил­
лий рухдаги моддий кадриятлари хамда кенг таркалган 
кадимий фаолият турларидан хисобланади.
2. Умумий урта таълим мактабларида ташкил этила- 
диган укув-тарбиявий тадбирлар халк миллий хунар- 
мандчилигини тизимли урганишда мухим ахамият касб 
этади. u
3. Укув-тарбиявий тадбирларни ташкил этишда 
укувчиларнинг ёш, якка тартибдаги, акдий ва жисмо- 
ний ривожланишлари, кизикишлари ва лаёкатларини
39


хисобга олган холда гурухдарга хамда хунармандчилик 
сохаларига тахсимлаш лозим.
4. Хал к; миллий хунармандчилиги сохаларидан таш- 
кил этиладиган ухув-тарбиявий тадбирларнинг хил- 
ма-хиллиги, мазмунан ва шаклан турли-туманлиги, 
утказилган вахтнинг аних чегараланмаганлиги, мавзу- 
ларнинг хисман булса-да, ихтиёрий танланиши, ушбу 
тадбирларнинг хуп куринишлилиги ва мо слэшу вчанли- 
гини таъминлайди.
5. Халх миллий хунармандчилиги сохаларидан зпгка- 
зиладиган ухув-тарбиявий тадбирларни ташхил этишда 
умумтаълим махтаблари, 5фта махсус, касб-хунар таъ- 
лими муассасалари, педагогих жамоалари (аъзолари), 
махалла-жамоатчилик, оилалар хамда турли соха ху- 
нармандларининг вакиллари ииггирок эгишлари, хам- 
корликда фаолият хурсатмохдари лозим.
6. Ухув-тарбиявий тадбирларни утказишни режа- 
лаштиришда халх миллий хунармандлари устахонала- 
ри, хусусий ва давлат тасарруфидаги ишлаб чихариш 
муассасалари, меъморчилик обидалари бирлашмалар 
негизида утказишларини хам эътиборга олмох лозим.
7. Узбекистон Республикасининг 1999 йил 16 авгус- 
тида хабул хилинган “Умумий урта таълимнинг Давлат 
таълим стандартларини тасдихлаш” тугрисидаги Фар- 
монига мувофих ташхил этилаётган мехнат таълими ва 
касбга йуналтириш фани негизида ухув-тарбиявмй тад- 
бирлар асосий машгулотлар билан уйгунлихда ташкил 
этилмоги лозим.
40


ХУЛОСАЛАР
М и лл и й кадри ятл ардаи х д соб лан ган х а л к х у н арм ан д ­
ч и л и ги сохдлари ум у м и й у р т а т аъ л и м м ак таб л ар и д а т ех н о ­
л о ги я в а к асб -хун ар тай ёргарли ги н и , ж ум ладан, техн ол оги я 
таъ л и м и в а к а сб га й у н ал ти р и ш д ар сл ар и н и таком и ллаш ти - 
р и ш га б аги ш л ан ган и лм и й -тад к д к о т и зл ан и ш л ар и олиб бо- 
ри ш д а, б ир катор м уам м олар борли ги м аъ л у м булди. Бу му- 
ам м олар куй и дагилар:
1. Х,ар б и р халк, хун ар м ан д ч и л и ги сохдси у ч у н м и лли й
кадри ятлар ш аж ар аси н и яратиш ,
2. М одди й кадриятларнинг, ж ум ладан, х ал к хун арм анд чи - 
л и ги н и н г м и ллий , м аънавий , м од д ий кадри ятлар ти зи м и д а- 
ги у рн и н и белгилаш .
3. У злуксиз т аъ ли м -тар б и я ти зи м и д а тех н о л о ги я ва касб 
т ай ёр гар ли ги н и н г урн и н и белгилаш .
4. Т ехн ологик в а касб ий тай ёр га р л и к д а тех н о л о ги я т а ъ ­
ли м и в а к асб га й^ш алтириш нинг ахд м и яти н и очиб бериш .
5. Т ехн ологик в а касб ий т ай ёр га р л и к н и н г м ам лакатим из- 
д аги хр зи р ги к олати н и ан и кд аш в а у н д а н х а л к хун арм анд чи - 
л и ги н и н г ур н и н и белгилаш .
6. Х а л к м и л л и й хун арм анд чи ли ги сох алар и д ан тех н о л о ­
ги к ва к асб и й тай ёр га р л и к д а ф о й д ал ан и ш н и н г м азм унини, 
ш ар т-ш ар о и тл ар и н и аникдаб бериш .
7. Х а л к м и л и й х у н ар м ан д ч и л и ги н и н г у ги л болалар уч ун
кулай булган ту р л ар и в а у н и н г м азм ун и н и белгилаш .
8. Т ан л ан ган м азм ун да уку вч и л ар н и н г у зл аш ти р и ш д ара- 
ж алар и н и аникдаш .
Д ем ак, таъ л и м -тар б и я ти зи м и н и н г м у х д м м боски ч лари- 
д ан хи со б л ан гаи у м ум и й урт а т аъ л и м б о ск и ч и д а техн ол оги я 
таъ л и м и в а к а сб га й у н ал ти р и ш ф ани н еги зи д а х ал к м и л л и й
хун ар м ан д ч и л и ги со х алар и д ан ф о й д ал ан и ш д а аввало, даре 
м аш гул отлари м у х д м ури н тутади . Т ехн ология таъ ли м и ва 
касб га й у н ал ти р и ш д ар сл ар и н и н г 3 ту р д ал и ли ги (назарий, 
ам алий, и ш л аб ч и к ари ш ) х а л к м и л л и й х у н арм ан д чи л и ги
со х ал ар и н и н г асо сан , ку л д а турл и м аш гулотларни баж а- 
р и ш га м о слаш ган л и ги н и таъ ки дд ай д и . У кувчи лар н азари й
м аш гул отлардан х ал к м и л л и й хун ар м ан д ч и л и ги сохала- 
ри, у стал ар усулари, м ахсулотлар турлари , б аж арил ад и ган
м аш гулотлар т у гр и си д а б атаф еи л (н азарий , ам ал и й ) маъ-
41


л ум отлар оладилар. А м ал и й м аш гулотлар ж ар аён и д а тур- 
л и м аш гулотларни аксари ят х о л л ар д а к у л д а баж арадилар. 
У кувчи л ар уш б у ж ар аён д а теги ш л и ку н и км а ва м алакал арн и
ш акллан ти ради л ар, и ш лаб ч и х ар и ш м аш гулотлари ж ар аё­
н и д а эса, б ев о си та бирор бую м ясай д и л ар ва махсулотлар 
ети ш ти р ад и л ар .
Халх миллий хунармандчилигининг йуналишлари тур- 
ли-туманлиги, сохдларининг куплиги учун, фахатгина даре 
машгулотларида улардан муфассал фойдаланиш кулами че- 
гараланиб холади. шунинг учун хдм ахамияти жихатидан 
даре машгулотларидан кам булмаган ухув-тарбиявий тад- 
бирларнинг хам урни катта. Чунки бундай машгулотларга 
ухувчиларнинг хизидишлари жуда юдори булади.
М азк ур м аш гулотлар ж ар аён и д а ухувчи лар узл ари н и эр- 
ки н ту тад и л ар х ам д а улар б и р -б и р л ар и га н и сбатан хурм ат 
н ухтаи н азар и д ан м у н о са б а гд а булади лар. Ш унингдек, ту- 
гарак м аш гул отлари н и у тказиш да, ул ар н и н г м ахсус ж ой тан - 
л ам асли ги , у зи га хос д асту р га э га эканлиги, в ад тн и н г бем а- 
лолли ги , м а х ал л и й м атери ал л ар (хом аш ё)д ан ф о й дал ан и ш
и м кон и ни н г кенптиги каби лар уш б у сох ан и н г им кониятла- 
ри н и кенгайти ради ,
Х,озирги д ав р д а халд м и л л и й хун ар м ан д ч и л и ги сохалари- 
н и у р ган и ш в а ургати ш м асал ал ар и х у ш и м ч а таъ л и м м уас- 
сасал ар и в а у м у м и й урта т аъ л и м м ак таб л ар и д а ту гар акл ар
ва укувч илар иж одий ую ш м ал ар и си ф ати д а таш к и л этилган. 
ту гар ак л ар н и н г д и д ак ти к и м кон и ятл ари таъ л и м н и н г бош ха 
кур и н и ш л ар и (ш ак л л ар и )га н и сб атан купрок, м ахсулли х д - 
собланади.
У м ум ий у р т а таъ л и м м ак таб л ар д а у к д ти л ад и ган т ех н о ­
л о ги я т аъ л и м и в а касб га й у н ал ти р и ш м аш гулотлари, х ал х
м и ллий хун ар м ан д ч и л и ги сох алар и б у й и ч а таш к и л этила- 
д иган ту гар ак л ар м аш гулотларид а и лгар и су р и л ган назарий, 
ам алий го яларн и п ед агоги к таж р и б а-си н о в и ш л ар и д а синаб 
к у р ган д а ета р л и ч а иж об и й н ати ж ал ар н и берди.
М и лл и й хадри ятл арн и у м у м и й урта таъ ли м м актаб л ар и ­
д а тех н о л о ги я таъ л и м и ва к асб га й у н ал ти р и ш сохал ар и га 
таян ган х о л д а ф о й дал ан и ш ю х о р и сам ар алар н и берди. Бу- 
н и н г уч ун , уш б у со х а зарури й у к у в у сл у б и й таъм инот, мод- 
дий -техни ка, м атери ал лар в а м утах асси с п едагоглар билан 
м у ж асеам л аш ти р и л са, м а х сад га м у в о ф и х булади.

Download 1.95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling