Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги у. Файзиева, Д. Назарова, Ф. Цодирова


Download 7.62 Mb.
Pdf ko'rish
bet62/143
Sana30.10.2023
Hajmi7.62 Mb.
#1734276
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   143
заиф 
эшитувчилар
тоифасига эшитиши пасайганлиги даражаси 
уларга нуткий фаолиятни мустакил, махсус таълимсиз, камида 
энг кам хажмда эгаллаш имконини берадиган 
болалар 
киритилади. Заиф эшитувчи болалар нутки шаклланганлиги 
даражасидаги фарклар диапазони етарлича кенг: нуткнинг илк 
белгиларидан (ута камбагал, купинча сузларнинг парчаларидан 
иборат лугат, нуткнинг талаффуз ва грамматик жихатлари 
шаклланмаганлигининг куплаб холатлари булган) нисбатан 
шаклланган, айрим лексик-семантик, фонетик ва грамматик 
нуксонлари булган нуткгача.
Кеч кар булган болалар
заиф эшитувчи болалар билан 
битта мактабда таълим оладилар. Кеч кар булган болаларда 
эшитиш нуксони уларнинг нутки шаклланиб булган даврда 
хосил булган. Кеч кар булганлар учун энг жиддий муаммо 
огзаки нуткни келгусида ривожлантириш ва унинг бузилиб 
кетиши олдини олиш максадларида идрок этишнинг янги 
усулларига (куриш, тактил - тебранишли ва б.к.) утиш зарурати 
хисобланади. Кеч кар булганларда мулокотнинг тулаконли 
воситаси ва билиш фаолиятининг асоси сифатида шаклланган 
нуткнинг мавжудлиги, уларни нисбатан сакланган нуткга эга 
булган заиф эшитувчи болалар билан бирлаштириб махсус 
таълим бериш имкониятини беради.
Заиф эшитувчи ва кеч кар булган болалар учун махсус
ихтисослаштирилган мактабнинг таркибий тузилиши табакалаш- 
тирилган таълим тамойилларидан келиб чиккан холда, эшитиш 
нуксони эмас, нуткий ривожланиш хусусиятларига ва билим олиш 
фаоллигига тааллукли иккиламчи холатлар асосида белгиланди. 
Айнан шунинг учун мактабнинг таркибий тузилишида иккита 
булим фаолият курсатади: 1-булим - бироз грамматик ва талаф­
фуз нуксонлари булган мустакил, кенг нуткка эга болалар учун; 
2-булим - чукур нуткий ривожланмаган болалар учун булиб, 
уларга биринчи навбатда, уларнинг мактабга келгунча тарбия 
олган шароитларини, мактабгача тайёргарлик олганлиги ёки 
йуклигини (бу кандай шаклларда - махсус мактабгача муассасада 
ёки оилада булганлигидан катъий назар) хисобга олган холда 
табакалаштирилган ёндашувни куллаймиз. Мактабгача тайёргар-
127


лик олмаган заиф эшитувчи болалар учун мактабнинг 2-булими 
таркибида тайёрлов синфи кузда тутилган. Иккита бирламчи 
нуксонга эга заиф эшитувчи болалар: карлик ва аклий заифлик; 
карлик ва психик ривожланиш тухтаб колганлиги ва б., алохида 
гурухларга ажратилади.
Х,озирги кунда мамлакатда эшитишида муаммоси бор 
болаларга нуксон маълум булган вактдан, гудак ёшдан бошлаб 
коррекцион ёрдам курсатилади, эрта диагностика ва ёрдам 
курсатиш кенг йулга куйилмокда, бу эса эшитишида муаммоси 
булган шахсларга эрта коррекцион ёрдам курсатиш масаласи 
йулга куйилганлигидан далолат беради. Бундай иш махсус 
мактабгача ва мактаб муассасаларида, сурдология ва реабилита­
ция марказларида олиб борилади. Уларнинг фаолияти эшитишида 
муаммоси булган болаларнинг эрта, хар томонлама ривожланиши­
га йуналтирилган.
Эшитишида муаммоси булган болаларни укитиш тажри- 
баси ва ишлаб чикилган педагогик таъсирнинг коррекцион 
йуллари, махсус ташкил килинган коррекцион-ривожланти- 
рувчи ишни амалга оширилиши, асосий нуксон асоратларини 
енгиллаштириши ва эшитмайдиган болаларнинг эшитадиган- 
ларга тенглашган холда умумий таълим олиши имкониятини 
оширади. Илк ёшидан коррекцияловчи ёрдам курсатилган 
болалардан купи умумий урта ва олий укув юртларида таълим 
олишни давом эттиришга интиладилар.
I ва П-турдаги махсус (коррекцион) таълим муассаса­
ларида таълим мазмунини белгилашда укувчилар таълим ва 
тарбиясининг умумий вазифалари хамда махсус вазифалар 
хисобга олинади. Эшитишида муаммоси булган болалар таъ­
лими асосий хисобланади, яъни заиф эшитувчи ва кеч кар 
булган укувчиларга умумий урта таълим умумтаълим мактаби­
нинг асосий боскичи хажмида таълим олиш таъминланади. 
Укув режалари ва дастурларида фанларни урганиш кетма- 
кетлиги уларнинг хусусиятлари ва фанлараро алокаларни хи­
собга олган холда амалга оширилади. Махсус мактабда укитиш 
мазмуни, умумий урта таълим мактабдагидек, узлуксиз таълим 
гоясининг реал амал килишини таъминловчи ягона таълим 
тизими тамойилига мувофик ишлаб чикилади. Дастурларнинг 
тузилиши асосий дидактик тамойилларга мос келади.
128


Педагогик жараён укувчи шахсининг барча жихатларини 
шакллантиришга, яъни унинг комил инсон булиб шакллани- 
шига йуналтирилган. Таълим жараёнида бола учун энг 
ахамиятли булган психик функциялар, уларнинг сифатлари ва 
хусусиятлари шаклланади хамда коррекцияланади. Махсус 
таълим натижасида эшитишида муаммоси булган болаларда 
тафаккур ва нутк, сузлар хотираси шаклланади, нуксоннинг 
урнини босиш имкониятларини, махсус таълим жараёнида 
ривожланиб борадиган эшитиш идрокини ривожлантириш ва 
фойдаланиш хисобига хам, шу билан бирга, бошка сакланган 
анализаторлар ва компенсатор имкониятлар хисобига хам 
кенгайтириш учун шароитлар яратилади.
Эшитишида 
муаммоси 
булган 
болаларнинг 
махсус 
таълими узига хос воситалардан хам, шунингдек, умумий урта 
таълим ва умумтаълим мактабида куллаииладиган воситалар­
дан хам фойдаланишни уз ичига олади.
Махсус воситаларга нуткнинг дактил ва имо-ишора 
турларини киритиш мумкин, ундан нуткни идрок килишни
сузларнинг товуш таркибини узлаштиришни енгиллаштирувчи 
ёрдамчи восита сифатида фойдаланилади. Бу воситаларга овозни 
кучайтириб берувчи эшитиш мосламалари, шахсий эшитиш 
аппаратлари, махсус компьютер технологиялари хам киради.
Иккинчи гурухдаги воситаларга ёзма нутк, барча визуал 
воситалар киради. Эшитишида муаммоси булган болалар учун 
ёзиш ва укиш факатгина билимларни узлаштиришнинг мумкин 
булган усули булиб колмай, шу билан бирга улар тилни 
узлаштиришдаги энг тулаконли манбалар хам хисобланади. Ёзма 
нуткнинг, укувчиларнинг умуман нуткий ва билиш фаолиятини 
ривожлантириш воситаси сифатидаги ахамияти узига хосдир.
Визуал воситалар - эшитмайдиган укувчилар тушунча- 
ларни куриб, куриб-эшитиб идрок этишини таъминловчи мухим 
воситалар сирасига киради.
Тасаввурлар ва тушунчаларни, у ёки бу ходисаларнинг 
сабаб-окибат муносабатларини, фанлараро алокаларни кургаз- 
мали ифодалашни шакллантиришга ёрдам берувчи кургазмали- 
амалий воситалар ва усуллар алохида ахамиятга эга. Бу восита- 
ларнинг хаммаси укувчиларга уз даражаларида тушунарли ва 
мотивли булган фикрларни ифодалашнинг сузлардан фойда-
129


ланиладиган усуллари билан кушиб кулланилади; уларнинг 
ёрдамида укувчиларни мулокотга ундаш мумкин булади, бу эса 
нуткий куннкмалар ва умумлашмаларнинг шаклланишига 
имкон беради.
Мураккаб таркибдаги нуксонли (аклий, куриш ва бошка 
нуксонлари булган) болалар учун амалдаги коидага кура ёр- 
дамчи синфлар, ЗПР булган болалар учун синфлар, эшитишида 
ва куришида нуксони булган ва ш.к. болалар учун синфлар 
ташкил килинади. Шунингдек, болалар сони синфларда кам 
булиб, уларни аслида якка ёндошувни талаб киладиган алохида 
дастурлар асосида укитилади.
Куп йиллик илмий-тадкикотлар ва махсус мактабларда 
олиб борилган синовлар асосида I ва П-турдаги махсус 
(коррекцион) таълим муассасаларининг Укув режаси ва 
дастурлари ишлаб чикилган.
Махсус (коррекцион) таълим муассасаларининг бошлан­
гич ва асосий мактабида укиш давомийлиги I - турда 10 йил 
(тайёрлов, 1-10-синфлар), 1-дан 10-синфгача укиш даврида 
болалар туккиз йиллик маълумот оладилар.

Download 7.62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   58   59   60   61   62   63   64   65   ...   143




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling