Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги

Фойдали самара — объектнинг аниқ истеъмолчилари маълум ишни бажариш учун қўллайдиган хусусиятлари мажмуасидир, сифат эса — истеъмолчилар гуруҳлари учун потенциал фойдали самарадир. Товарлар фойдали самарасини табиий бирликларда (масалан, бир параметрли машиналар учун — унумдорлик), пул ҳисобида ёки шартли баллар ҳисобида (бир-бирини тўлдирадиган бир нечта муҳим параметрлар билан тавсифланадиган объектлар фойдали эффектини ҳисоблагандек) ўлчаш мумкин.
Товарнинг иккинчи томони — товардан фойдали самара олиш учун албатта, амалга оширилиши зарур бўлган ҳаетий циклдаги мажмуий сарфлардир.
Фойдали самара ёки ҳаётий циклдаги мажмуий сарфларни
миқдории ўлчаб ва олдиндан кўриб бўлмаидиган товарлар рақобатбардошлигини истеъмолнинг аниқ шароитларида экспериментал текшириш асосида, синовли сотишлар натижалари бўИича ва бошқа усулларни қўллаб аниқлаш мукин.
Менеджер ўз фирмаси буюмлари рақобатбардошлигини ўргангандан кейин, улар рақобатбардошлигини ошириш ва эришилган даражада ушлаб қолиш учун зарур бўлган аниқ чора-тадбирларни бажаришга киришиши зарур. Бу йўналишда иш товар
рақобатбардошлигини бошқаришга ёндашиш жиҳатларини танлашдан бошланади.
Бундай ёндашишлардан бир нечтаси маълум: тизимли, мажмуий, функционал.
Тизимли ёндашиш — асосида объектларни яхлит тизим сифатида ўрганиш ёки махсус илмий билиш ва ижтимоий амалиёт услубиятидир.
Тизимли ёндашишнинг энг муҳим тамойиллари қуйидагилардан иборатдир:

• 
  қарорлар қабул қилиш жараёни охирги мақсадларни аниқ белгилаш ва равшан ифодалашдан бошланади;
  
• 
  доирасида ҳар бир хусусий ечимнинг барча оқибатлари ва ўзаро боғланишлари аниқланадиган бутун муаммо бир бутунлик ягона тизимдек кўрилади;
  
• 
  мақсадга эришишнинг имкони бўлган муқобил йўлларни аниқлаш ва таҳлил қилишнинг хослиги;
  
• 
  айрим кичик тизимларнинг мақсадлари бутун тизим мақсадлари билан тўқнашиши мумкин эмас.
  

Тизим — маълум яхлитлик бирликни ҳосил қиладиган муносабат ва алоқаларда бўлган элементлар мажмуаси. Тизимли таҳлил тамойилларидан келиб чиқиб, маркетинг тадқиқотлари асосида аввал товар ёки хизматлар параметрлари шакллантирилади: нима чиқармоқ, қандай сифат кўрсаткичлари ва қандай сарфлар билан, ким учун, қайси муддатда, кимга ва қандай нархда сотмоқ керак?
Энг аввало, товар меъёрлар бўйича рақобатбардош бўлиши керак. Ундан кейин қандай ресурслар ва маълумотнома кераклиги, ишлаб чиқаришнинг ташкилий-техникавий даражаси (техника, технология, ишлаб чиқариш, меҳнат ва бошқаришни ташкил қилиш) ва ташқи муҳит параметрлари (сиёсий, йиқтисодий, технологик, ижтимоий-демографик мамлакатлар маданий муҳити ва мазкур минтақа инфратузилмаси)ни ўрганиб, нималарни олдиндан кўриш мумкинлиги аниқланади.
Истеъмолчиларнинг товар, бозор кўрсаткичларига нисбатан талаблари ўзгарганда, ташкилий-техникавий янгиликлар пайдо бўлганда, бу ўзгаришларга монанд муносабат билдирмоқ ва тегишли ўзгартиришлар киритмоқ керак. Товар рақобатбардошлигини таъминлаш учун товар истеъмолчига етказилиб берадиган пайтгача маркетинг тадқиқотлари натижалари жаҳон ютуқлари даражасида бўлиши, муҳит тизим ичида жараёнлар меъёрида кечишига кўмаклашиши керак. Аммо шуни қаид қиламизки, олдин тизимнинг чиқишига, кеиин киришига ва фақат ундан кеиин жараёнга бўлган талаблар шакллантирилади. Бошқача айтганда, олдин ташқи муҳит билан бўлган муносабатларни аниқлаш керак ва фақат ундан кейин жараён сифатини ошириш устида ишлаш лозим.
Товар рақобатбардошлигини бошқаришга бундай ёндашиш товарни бозорга татбиқ қилиш пайтига уни ишлаб чиқариш энг яхши жаҳон намуналари даражасида таъминланишига даъват қилади. Маҳсулотни янгилаш режалаштирилганда рақиблардан ўзиб кетиш учун товарга қўйиладиган бўлажак талаблар муҳим кўрсаткичлари ривожланишининг тендецияларини олдиндан кўриш учун сифатли маълумотдан фойдаланиш керак.
Мажмуии ендашиш бошқаришнинг техникавий, иқтисодий, экологик, ижтимоий, ташкилий ва бошқа жиҳатлари ўзаро боғланганишда кўришни назарда тутади. Афсуски, амалда айтиб ўтилган жиҳатларнинг барчаси қамраб олинмайди, бу эса жуда катта талафотларга олиб келади.
Функционал ендашишда битта эҳтиёжни қондириш учун янги муқобил тузилмалар ва усуллар қуриш йўлидан борилади. Товар ҳаётий циклидаги йиғинди харажатлар башорат қилингандан кейин йиғинди харажатлар бирлигига максимал фойдали самара берадиган объект танланади. Мазкур ёндашишнинг асли — янги ёки мавжуд эҳтиёжларни қондириш учун бутунлай янги товарларни яратишдир.
Фирма товарлари рақобатбардошлигини оширишнинг ўз-ўзидан кўриниб тўрган усуллари ишлаб чиқариш харажатлари
даражасини истеъмолчи харажатлари даражасидан пасайтириш, маҳсулот сифатини ошириш ёки истеъмолчи сотиб олгандан кейин товарга қилинадиган хизмат сифатини оширишдир. Лекин рақибдан устунроқ чиқишнинг бошқа усули ҳам бор. У фирма бозорда қандайдир жабҳада аниқ ифодаланган компетенцияга эришишга ҳаракат қилишидан иборатдир.
Аниқ ифодаланган компетенциянинг маъноси шундаки, фирма маҳсулот ишлаб чиқаришда ёки уни тарқатишда ниманидир ўз рақибларидан яхшироқ қилади, бу эса мижозларни ўзига жалб қилиш ва сақлаб қолиш имконини беради. Баъзан маҳсулот нархи рақиб фирмаларникидан юқорироқ бўлса ҳам, лекин компания, масалан, энг мустаҳкам соатлар ёки энг кам ёқилғи сарфлайдиган машина ишлаб чиқарса, унинг маҳсулоти рақибларникига нисбатан рақобатбардошлироқ бўлади. Рақобатбардошликни ошириш мақсадида харажатларни камайтириш ёки барча чора-тадбирларни бараварига амалга оширишга ҳаракат қилиш шарт эмас. Айрим ҳолларда рақобатбардошлик жабҳасида фирма товарига нуфуз ёки компетенция берадиган қандаидир ўрнини танлаш самаралироқ бўлади. Истеъмолчилар ўртасида компания обрўга эга бўлиши мумкин бўлган ўринлардан бир нечтасини аитиш мумкин:

• 
  Маҳсулотнинг техникавиИ тавсифлари бўИича пешқадамлик: буюм конструкцияси уни юқорироқ кўрсаткичлар билан ишлатиш имконини беради.
  
• 
  Буюмнинг ишончлилиги бўИича пешқадамлик. Масалан, ҳар 10000 км юришига тўғри келадиган бузилишлар минимумининг кафолати автомобил учун яхши рекламани таъминлайди.
  
• 
  Буюмларнинг баланд нархидан истеъмолчиларни қайтмасликка ундайдиган буюм мустаҳкамлиги бўйича пешқадамлик.
  
• 
  Етказиб бериш бўйича пешқадамлик. Масалан, ҳозирги кунда эртасидан кечиктирмай етказиб бериш тамойилларига асосланган хизматларни янги доираси катта шуҳрат қозонмоқда.
  
• 
  Буюртмачилар талабларига биноан буюмларни "индивидуаллаштириш". Айтайлик аниқ фирмадан сизнинг индивидуал буюртмангиз бўйича тайёрланган буюм олишингиз мумкин.
  
• 
  Маҳсулотни бозорга татбиқ этиш. Юқори технологияларнинг айрим жабҳаларида бозорга маҳсулотни тезда чиқариб бериш муваффақиятга олиб келиши мумкин. Масалан, "Поляроид" фотоаппаратураси ўз обрўсига бозорга янги буюмларни тезлаштириб татбиқ этганлиги туфайли эришди.
  
• 
  Ишлаб чиқариш ҳажмини мослашувчан бошқариш. Фирманинг талабига мувофиқ ишлаб чиқариш ҳажмини ўзгартириш қобилияти.
  

Фирма танлаган ўрин айнан шу бозорда жоизли бўлиши керак. Масалан, товарни жойига етказиб берадиган маҳаллий фирма янги ва катта юк машиналарига эга. Лекин мижозларнинг асосий қисмига кичик пакетларни қисқа муддат ичида етказиш зарур бўлса, велосипед ёки мотоцикллардан фойдаланадиган фирма рақобатбардошлироқ бўлиб қолади.
Бизнинг бозоримиз рақобат нималигини эндигина англамоқда, лекин бугунни ўзидаёқ Ўзбекистонда рақобат қийинчиликларини ўз бошидан кечираётган жуда кўп кичик (кўпчилиги савдо ва хизматлар доирасидаги) фирма ва корхоналар мавжуд. Кўплари хонавайрон бўлмоқда ва фақат бир қисми тараққиётга эришмоқда. Ундан ташқари, иқтисодий ривожланишнинг мазкур босқичида бозоримиз бизнинг ишлаб чиқарувчиларимиз рақобат қилиши осон бўлмайдиган хорижий компаниялар товарлари билан ўта тўйинган. Айнан шундай муаммоларни ечиш билан товар рақобатбардошлиги менежменти шуғулланади. Рақобатбардошлик кўрсаткичлари -расмда келтирилган.
Бизнинг ички бозоримизда хорижий маҳсулот билан
муваффақиятли рақобат қилиш учун корхона қандай чора-тадбирлар кўриши керак, бозорда товар муваффақиятини олдиндан қандай билиш керак, товарга талаб йўқлигининг олдини қандай олиш керак, фирма маҳсулотига истеъмолчилар диққатини қандай жалб қилиш мумкин — шу ва бошқа кўп саволларга жавобни айнан товар менежменти беради. Агар фирма менеджери бозордаги вазиятни ўз ички ҳиссиёти билан олдиндан билса, тўғри ечимларни моҳирона танлашдан ҳоли бўлмаса ва рақобатбардошликни бошқариш санъатини билиб олган бўлса, корхона бозорда муваффақият қозониши аниқроқ бўлади. Фирма ишлаб чиқараётган товар рақобатбардош бўлса, компаниянинг асосий мақсади — етарли даражада фойда кўриш ва бозор муносабатлари шароитларида омон қолишни таъминлашдир. Товарлар рақобатбардошлигини самарали бошқариш айниқса, ўз маҳсулоти билан ташқи бозорга чиқмоқчи бўлган корхоналар учун муҳимдир. Бу масалани амалга ошириш улардан истеъмолчиларга пешқадам фирмалар таклиф этаётганлардан яхшироқ ёки камида ёмонроқ бўлмаган товарни, уларни сотиш ва хизмат қилиш шартларини тақдим этишни талаб қилади.
Ҳар қандай ҳаридор маҳсулотни сотиб олиш жараёнида унинг учун тўланган хақ, фойдаланиш оқибатида қопланадими, таққослаб кўради. Баҳо билан бир қаторда маҳсулотни фойдаланиш хусусиятларига тавсифнома бериш ҳам зарур, чунки фойдаланиш даврида таъмирга муҳтож бўлади. У ортиқча харажатҳ. Агар узоқ муддат хизмат қилса, бу сарфлар ўз-ўзидан қисқаради. Айрим ҳолларда таъмир сарфлари баҳодан ортиб кетади бу самарасиз ҳисобланади.