Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазир


Download 1.37 Mb.
bet14/26
Sana17.06.2023
Hajmi1.37 Mb.
#1523803
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   26
Bog'liq
гулзода12

Майдон улчовлари
Таноб-маъноси “чизимин”, “каноп ип” Урта Осиёда кенг таркалган юза улчов бирлиги. Купинча турта томони 60 газ булган майдон/3600 кв. Газ ер/тушунилган. Таноб Хоразмда 4037-40972 ,Бухооро ва Самаркандда 409,7 м 2,Фаргонада-1820 м 2 Тошкент атрофларида 1820,9 м 2 га тенг булганлиги тархий манбаалардан маълум.
Булардан ташкари бир чорак, бир ботмон, бир коп уруглик кетадиган ер “бир чорак ер”, “бир ботмон ер”, “бир коп ер” деб хам аталади.
Оддий касрларнинг вужудга келиш тарихи
Сон т
ушунчаси кенгайтиришнинг биринчи боскичи, яъни каср сон тушунчасининг киритилиши кишилик жамияти тараккиётининг дастлабки боскичларидан бошланади. Дастлабки вактларда кишилар каср сузини эшитмаса хам бирлик каср ва яъни ярим, чорак ва нимчоракни турмуш эхтиёжларига тадбик килиб келганлар. Мисрликларнинг эрамиздан илгари икки мингинчи йилларга оид кадимий Ахмес кулланмасида сакланган ёдгорликларда бирлик касрлар учун алохида белгилар ишлатилгани далил була олади.
Мисрликлар дастлаб асоси 2 булган касрларни билганлар. Кейинчалик эса сурати факат бир булган касрни ишлатганлар. Уларни текшириш методлари ва чикарган хулосаларининг асосий ктсмлари турли халкларда минг йиллар давомида давомида сакланиб келмокда.
Мисрликларнинг бирлик каср билан хисоблаш усули Пифагор даврида Юнонлада, булар оркали урта аср Шарк математикаларига утади. Бирлик каср хисоблаш усулини Урта Осиё математикаларнинг арифметик асарларида учратиш мумкин. Бунга Мухаммад Хоразмий, Абул-Вафо, Хосиб ^архий, Насафий, Тусий, Али ^убовий ва бошкаларнинг асарлари мисол була олади. Оддий касрларни тасвирлаш ва улар устида амаллар хозирги усулга жуда якин булган узаро савдо алокалари натжасида, хиндларнинг оддий каср гояси, унли позицион тизими билан биргаликда, араблар
44






Тадбир
шакли

Тадбир
мавзуси

Тадбир
максади

Укитувчи
фаолияти

Укувчи фаолияти

1

Математик
уйинлар

Сехри квадрат

Тез ва аник хисоблаш

Уйинни бошкариш, укувчиларни кизиктириш ва сехрли квадрат тарихи билан таншитириш

Мантикий
фикрлаш

2

^изикарли
матемтик
соатлар

Ребуслар,
фокуслар,
красвордлар

Математика
дарсларида
олинган
билимларни
чукурлаштири

Турли ребус ва
кроссворрдла рни тайёрлаш

Ребуслар ва
красвордларни
топиш


45













ш







3

Математик
викторина

Хамма нарсани
билишни
истайман

Мураккаб
масалалар

Турли
мураккаб
масалаларни
тайёрлаш ва
викторинани
бошкариш.
Тарихий
мисолларга
кизиктиришга
ургатиш

Хамма масалани
билишга
интилиш

4

Математика
эрталиги

Тарихий
масалалар

Тарихий
мисолларни
урганиш

Математика тугарагини бошкариш ва сенарий ёзиш

Мисолларни ечишга харакат килиш

5

Математик
тугараклар

Машхур математик олимларнинг хаёти ва фаоилияти

Олимларнинг
математика
кушоган
хиссалари,
математика
тарихини
чукур
урганиш

Деворий газета учун материал туплаш

Тарихий материалла рр туплаш

6

Деворий
газета

^изикарли
тарихий
хикоялар
олимларнинг
ижоди ва
хаётидан
янгиликлар

Укувчиларнин
г
дунёкарашини
шакллантири
ш

Математика тугарагини бошкариш ва сенарий ёзиш

Деворий газеталар чикариш ва тарихий материалларни

7

Экскурцияла
р

Тарихий музейларга саёхатларга олиб бориш

Миллий
графика,
геометрик
шакллар
билан

Экскурсия
жараёнида
тарихий
материаллар
билан

Математикадан янги билимларга эга булиш


46













таништириш

таништириш





2.2.Математика дарсларининг самарадорлигини оширишда тарихий материаллардан фойдаланиш дарслар тизими


(7. жадвал )



Урганиладиган мавзулар номи

Дарснинг бориши

Кутилаётган
натижа

Тарихий
тушунчаларни
шакллантириш
манбаалари

1

Натурал сонларни номерацияси ва улар устида арифметик амаллар

Яшаш учун ракамларнинг зарурлиги ,уни халк ижодиёти ва кадриятларида ифодаланиши

Ракамларнинг пайдо булиш зарурияти ва асосчилари. Ал- Хоразмийнинг “Хинд китоби” рисоласи
ахамиятини билиш ва ватанпарварлик хиссиётини тарбиялаш

Халк огзаки ижоди
мутафаккирлар
таълимотидир.

2

Микдорлар, узунлик, юза,вакт, хажм. Огирлик тушунчалари ва улчов
бирликлари

Турли
микдорларнинг келиб чикиши тарихи, уларни кундалик хаётда ишлатилиши. Укувчиларни аник мантикий фикрлашга ургатиш

Унли позицион тизмининг улчов бирликларида тадбик этилиш. Укувчилар онгли равишда буни ишлатиши

Турли халкларда микдорларни улчашда турли улчов бирликлари, уларнинг номлари. Турли улчов асбоблари (соат, чизгич, палитка ва х.к.)

3

Касрлаш ва улаш тушунчаси

Улуш ва каср тушунчалари келиб чикиши тарихи, турли

Касрларни кундалик хаётда масал мисолларни ечишда тугри

Кадимий Миср, Бобилликларнинг каср хакидаги таълимоти. Урта


47










халкларни булар
тугрисидаги
фикрлари

тадбик этилиши.
Ватанпарварликни
тарбиялаш

Осиёлик олимларнинг хусусан Еиёсиддин ал-Кошийнинг “Арифметика калити” асари. Ибн Сино, Беруний ижоди

4

Алгебра элементлари: сонли ва узгарувчили ифода
тушунчалари, тенглик ва тенсизликлар, тенгламалар ечиш

Алгебраик тушунчаларнинг келиб чикиш тарихи. Математик билимларни чукурлаштириш. Мантикий мавхум фикрлашга ургатиш

Алгебра элементларини онгли равишда тушуниш, билиш, тугри тадбик этиш. Буюк
аждодларимиз ижоди билан танишиш. Миллий узликни англаш хиссини тарбиялаш

Мухаммад ал- Хоразмийни “Ал- жабр ва ал мукобала” асари ва унинг ахамияти. ^адимги Миср попирусларидаги маълумотлар, кадимги Юнон олимларининг таълимоти. Умар Хайём ижоди

5

Геометрия
элементлари:
нукта, тугри
чизик, кесма,
бурчак,
учбурчак,
туртбурчак,
тугрибурчак,
купбурчак,
айлана, квадрат,
юза ва хокозо

Геометрик фигураларни чизиш, улчаш, геометрик масалаларни ечиш, кундалик хаётга тадбик этиш

Укувчиларни фавзовий тасаввурларини абстракт фикрлашини ривожланади, амалий малакалар таркиб топади.

Евклиднинг “Негизлар” асари, Пифагорнинг илмий мактаби, ижоди. Барча буюк Урта Осиё олимлари ижоди, фаолияти

6

Масалалар ечиш

Мантикий фикрлаш,анализ ва синтезни куллашга ургатиш.

Математик билимларни амалиётга тадбик этиш. Масала

^адимги Миср папирусларидан бошлаб хозирги даврнинг турли


48










Таккослаш,

ёрдамида тарбия

манбаалари







умумлаштириш,

муаммоларини хал










конкретлаштиришг

килиш.










а йуналтиришга













ургатиш








Математика укитиш жараёнида тарихий материаллардан фойдаланиш жараёнини синфдан ташкари машгулотларда хам ташкил килиш максадга муофикдир. Математикада синфдан ташкари иш дейилганда дарсдан ташкари вактда килинган, дастур билан боглик булган материал асосида ихтиёрийлик принципига асосланган машгулотлар тушунилади. Синфдан ташкари иш дарс машгулотидан бир катор хусусиятлари билан фарк килади.

  1. Мазмуни далат дастури билан чекланмаган. Аммо математик материал укувчиларнинг билмлари ва малакаларига мос булиши керак.

  2. Бошлангич синлфрда болаларнинг математикга нисбатан тургун кизикишлари хакида хали булиш мумкин эмас.

  3. Топкирлик, зийраклик, тез хисоблаш, ичишнинг окилона усулларидан фойдаланиш рагбатлантириш керак.

  4. Дарслар 45 минутга режалаштирилгани холда синфдан

ташкари машгулотлар мазмунига ва утказилиш шаклларига караб 10-12 минутга хам, 1 соатга хам мулжаланган булиш мумкин.

  1. Синфдан ташкари ишлар шакл ва турларининг хилма

хиллиги (кизикарли математика соатлари, тугараклар, викториналар ва х.к.) га караб мазмунининг турли туманлиги билан характерланади.
Математик ун минутликларга кизикиш уйготиш учун топшириклардан фарк килиши керак. Хар хил кизикарли арифметик ва геометрик мазмунли масалалар, мураккаб масалалар, хазил масалалар, масал тузишга доир масалалар, кизикарли квадратлар, ребуслар, топишмоклар ва бошка материал булиб хизмат килади.
Математик тугарак мунтазам синфдан ташкари ишнинг энг куп олиб бориладиган турларидир. Унинг асосий вазифаси-математикага алохида кизиккан укувчилар билан бажариладиган чукурлаштирилган иш.
Математик тугарак иш кизикарли математика соатлари утказишдан ушбулар билан фарк килади: Математига тугарагига укувчилар танлашда уларнинг математикага алохида кизикишлари, мойилликлари ва имкониятлари хисобга олинади.
Мустакил равишда кургазмали куроллар (абаклар, баъзи уйинлар учун мисоллар ёзилган карточкалар ва бошкалар) тайёрлайдилар, математик кечалари утказишга тайёргарлик курадилар ва хокозо.


49




Математика тугаригини утказиш учун олдиндан унинг иш режасини тузиш керак. Намуна учун иккинчи ярим йилликда 1 синфда утказилган баъзи тугарак машгулотларининг тахминий режасини келтирамиз.
1 машгулот.1 .Ребусларни уйлаб топиш. 2 Топкирликни талаб килувчи шеърий масалалар. 3. Геометрик фигураларни анализ килишга доир машклар. 4.Хазил масала. 5. “Сонни тулдир, узинг анграйма” уйини.
Математик конкурслар ва олимпиадалар. Конкурс мавзуси ва уни утказиш вакти олдиндан белгиланади.
Мураккаб хисоблашларни энг кулай усул билан таккослаш ёрдамида хисоблаш

  1. Мантикий масала ва машкларни,

  2. Топкирлик, зийракликка оид машклар

  3. Хисоблашлари мураккаб булган масалаларни

  4. Шарк мутафаккирлари меросига оид баён килишлар, алгебраик, геометрик шакллари мазмунини ёритишга оид.

(Амалий машгулотларда тухталиб утилади.)
Математик деворий газета, викториналар, одатда математик бурчак деб аталувчи жойга осилиб куйилади, бир бурчакда Ватанимиз ютукларни ифодаловчи сонли маълумотлар хам бериб борилади. “Биласизми?” номи остида кизикарли материалар берилади. Масалан:
1 .Товада икки булак нон сигади. Ноннинг бир томонини киздириб олиш учун 1 минут вакт кетади. ^андай килиб 3 минутда нонинг хар икки томонини киздириб олиш мумкин?. Бу масалани ечишда Абу Райхон Берунийнинг айланани 5 га тенг булакка ажратиш усулини айтиб бериши мумкин.
Математик экскурсиялар максади-конкрет хаётий факт ва тасуротларини талаб килиш, булар укувчиларни шу фактлар билан турмушда учратиш йули билан олинади. Экскурсия уктазишдан максад нималигини тушунарли булиш нихоятда мухимдир, шундай булганда болалар олдиндан нима килишлари кераклигини ва узларини кандай тутишлари кераклигини билиб оладилар.
^адимда одамлар кун ва тунларни хамда йилнинг даврий узгаришларини англай бошлаганлар. Улар хали бу ходисаларни тушуна олмасаларда бирок уларнинг ёрдамида вактни улчадилар. Вактнинг дастлабки бирликлари вужудга келди-бу сутка (кеча ва кундуз), йилдир. Масалан, кадимда Египетликлар Нил дарёсининг йуналишига караб йилнинг вакт оралигини хисоблаганлар. Кейинчалик улар Нил дарёси окимида уфкдаги ёркин Сириус юлдузи нурининг юзага келиши билан боглаб англаганлар. Египетликлар биринчи булиб таквимни муваффакиятли яратдилар. Олдин улар йилни 12 ойга булиб хар ойни 30 кунга
50




булишди. Кейинчалик улар йил жуда киска эканлигини сездилар. Сириус юлдузининг уфкда чикиши 5 кунга кечикди.
Уз худолари Геб, унинг рафикаси Нут, уларнинг болаларига атаб 5 кунни байрам килиб белгилашди. Сириус юлдузи харакати камрок кечика бошлади, лекан барибир 4 йилда 1 кун ортиб коладиган булди. Бундан 2000 йил олдинрок (238 йилдан бизнинг асримизгача) шох Птоломей худога сигинадиганлар шаъни учун 4 йилда бир марта яна битта байрамни нишонлашни буюрди.
Египетликлар таквими муваффакиятли булиб, хакикий таквимда 128 йилда бир кунга фарк килади. Бу таквим бошка халклар учун наъмуна булиб колди. Эрамиздан аввалги 46 йилларда Император Юлий Цезар кадимги Римда шундай таквим яратди. Юлиан таквими буйича йил 365 суткани уз ичига камраб олади. Хар 4 йил кабиса йили хисобланади. У ичига 365 куни ва тунни камраб олади. Уша вактда хисобдаги хато шуни курсатдики, 128 йил 10 кунгача фарк килади. Бу таквимни XVI асргача куллаган.
Кейинги таквим 1582 йил Рим папаси Григорий XIII
томонидан яратилган. Бу Григорян таквими деб номланган юкоридаги 10 кунлик хатони тузатиш учун 1582 йил 4 октябр бирданига 15 октябр деб хисобланди. XX асргача Россияда Григорян таквими ирим килиб кабул килинмаган. Шу вактда эски ва янги стиллар буйича 13 кун фарк илган янги стил киргизиш учун 1918 йил 2 февралини 15 февралдан бошлаганлар.
XI асрда яшаган урта осиёлик буюк аллома Умар Хайём юкоридаги таквимлардан аникрок таквим яратган булиб, бирок у амалда ишлатилмаган. Кеийнги хар хил таквимлар ишлаб чикишга харакат килинди, бирок турли хил сабаларга кура булар кабул килинмаган.
П.Укитувчи хикояни тугатгач кургазмали таквимдан кандай фойдаланишни тушунтиради.
III. Масалалар ечиш:

  1. Бир йилда неча ой бор?

  1. кундан иборат булган ойларни ёзинг.

  2. кундан иборат булган ойларни ёзинг.

Бундан бошка ой колдими?
Февраль ойида неча кун бор?

  1. 31 кундан иборат булган кетма-кет келадиган ойлар борми?

  2. 3. 1969 йилда неча кун бор ?. бир асрда неча марта кабиса йили келади?. XXI асрнинг биринчи-5 кабиса йилини ифодалаб беринг.


51




  1. Мактабда укиш кайси кундан бошланади?. Таътил вакти кайси ойларга тугри келади?.

  2. декабр, январ, феврал-киш фасли март, апрел, май-бахор фасли, июн, июл, август,-ёз фасли, сентябр, октябр, ноябр-куз фасли,

^иш бахор, ёз, куз оддий ва кабиса йилларида кунга чузилади.
Болалар, хозир биз биргаликда огзаки хисоблашга доир бир канча мисоллар ечамиз.

  1. а+в йигиндисини турли у хил усулларда хисобланганлар.

а)а=8,в=9, г)а=200 в =1000
б)а=10,в=15 д)а=5700,в =300
в)а=120,в=100

  1. Айирмани хисобланг.

а) а=50,в =3 г)а=762,в =62
б)в=43в =7 а=81,в=18
V. Болалар энди биз Насриддин олиб келган топширикни ечишга харакат киламиз. Жуда кизикарли таквим тизимини биринчи булиб таклиф килган Урта Осиёлик математик ва шоир исмини аникланг?. У кайси асрда яшаган?.
Уй вазифасини доскада нёзи болинглар.
Болалар, мана бугунги дарсда сизлар таквимнинг яратилиши тарихи хакида маълумотга эга булдингиз. Урта Осиёлик математик олим Умар Хайём билан танишдингизлар. Сизларга унинг битта рубойисини айтиб бераман.
Дилим илмлардан махрум булмабди,
Бир сир колмабдики, мавхум булмабди,
Туну кун уйладим етмиш икки йил,
Охири англадим , хеч нарса маълум булмабди.

  1. синфда дарс мавзуси: Вакт билан таништириш.

Дарснинг максади:

  1. Укувчиларнинг соатнинг яратилиши тарихи билан таништириш.

  2. Боалаларнинг кундалик хаётда соатдан фойдаланишни ургатиш

  3. Арифметик масалаларни ечиш.

  4. Масалалар ечиш оркали болалар билимини ошириш

  5. Укувчиларни кизикишларини ривожлантириш.


Дарс жихози:


52




  1. Хар хил соат макетлари

  2. Сандикча

  3. Масала ёзилган кургазма

Методлар: кургазмалар, хикоя, сухбат оркали баён килиш Дарснинг бориши:
1.Ташкилий кисм -укитувчи хикояси
Одамлар вактни улчаш учун соат яратдилар. Олдин куёш соати пайдо булди. Уларни факат кундузи ишлатишар эди.
Эгипет куёш соатларида 2 та узун тахтача бурчак шаклида мустахкамланган. Эрталаб куёш чикиши билан узун тахтачада сояни белгилашган. Бу вактни эрталаб соат 6 00 булиб хисоблашган. Кейин эрталабки соянинг узунлигини 6 кисмга булишган. Пеши н вактида соат угириб куйилган.
Натажада хаммаси 12 соат булиб, 6 соат кундузи, 6 соат кечаси келиб чиккан. Кейинчалик соатлар пайдо булади: сув соатлари, кум соатлари, механик ва электрон соатлар. Улар кечки вактни хам аниклаш имконини беради.
П.Хозирги замон соатларнинг циферболети 12 га булинган. Х,ар булимнинг олдига 1 дан 12 гача ёзилган. Соатнинг кичиик стрелкаси 1 соатдан 2 сонга, 1 соатда утадиган килиб урнатилган. Соатнинг катта стрелкаси 1 соатнинг ичида барча сонларни босиб утади.

  1. Масалалар

  1. Соатларга караб вактни аникланг.

2Дуйидаги вактларда соат стрелкалари кандай жойлашади.

  1. 4 дан 15 минут утди?.

Б)9 дан 48 минут утди?.

  1. 15 дан 55 минут утди?.

Г)22 дан 10минут утди?.

  1. Самалёт соат 7 дан 15 минут утганда хавога кутарилди, соат 10 дан 20 минут утганда у кайтиб ерга кунди. Самолёт хавода канча вакт учган?.

  1. Поезд эрталаб соат 9 дан 18 минут утганда йулга чикди, манзилга соат 21 дан 56 минут утганда етиб келди. Поезд канча вакт йул юрган?.

  2. Театр томошаси кечкурунги соат 10 дан 50 минут утганда тугади. Агар у 3 соат 20 минут давом этган булса, томоша качон бошланганлигини аникланг?.

  3. Таккосланг?.

  1. соатп48 минут 5 соат 1 минутп56 минут

36 секунд П48 минут 20 минут 40 секунд П200 секунд
53


1 соат 18 минутп118 минут




  1. минут 8 секундп48 секунд


  1. Болалар, биз арифметик мисоллар ечаётганимизда сехрли сандикча пайдо булиб колган. Унинг олдида кургазма жойлашган булиб, унда топшириклар берилган. Шу топшириклар ечилса сехрли сандикча очилиши мумкин.

  1. Купайтма ва булинма коидаларига доир мисоллар ечишимиз керак.

20.40=ппппп 4900:700=ппппп
800.4=ппппп 360:69=ппппп
70.4=ппппп 5600:8=ппппп
5000.4=ппппп 24000:30=ппппп
Уйга вазифа

Укитувчи уй вазифасини доскага ёзиб куяди.
Болалар биз бугунги дарсда соатнинг яратилиш тарихи билан таншдик , кундалик хаётда соатдан фойдаланишни ургандик уйда узларингиз билимларинингзни текшириб куринг. Шундай килиб тарихий материалларни урганиш жараёнида:
Хулоса а)укувчиларни турмушга амалий ва психологик тайёралшда;
б) турли обидалар тарихиии урганишда фойдланишда;
в) касб-хунарга йулаш масалаларининг тез ва чукур шаклланишида;
г)фан ва техника ютукларидан унумли фойдаланишни амалий куллашда
д)одоб, ахлок, юксак маданият фазилатларини юксалтиришда;
е)дустлик,биродарлик, мехнатсеварлик, узаро ёрдам туйгуларини узлаштиришда мухим урин тутади.
Укувчилар тарихий материалларни ижтимоий ахамиятини чукур англашлари амалга оширилган тарбияси мазмуни оммабоп килиб содда холда тушунтирилса, укувчиларнинг онгли равишда фанларни узлаштиришда билиш фаолияти бирмунча самарали кечади.


54



Download 1.37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   26




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling