Узбекистон Республикаси Олий ва Урта Махсус Таълим Вазирлиги Мирзо Улугбек номидаги


Туртламчи давр музликларнинг вужудга келиши сабаблари


Download 0.73 Mb.
bet3/5
Sana05.05.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1428649
1   2   3   4   5
Bog'liq
Untitled.FR11

Туртламчи давр музликларнинг вужудга келиши сабаблари.


Европа материгида туртламчи даврда иклимнинг бир неча марта узгарганлиги олимларимиз томонидан аникланган. Тадкикот натижаларига караганда, музликларнинг вужудга келишига сайёрамиз микёсида иклимнинг узгариши, вулканларнинг купрок ^аракатга келиши, атмосферадаги кимёвий элементлар таркибининг узгариши, кутбларнинг узгариши ва бошкалар сабабчи экан. Неогеннинг охири - туртламчи давр бошларида Европа иклими ни^оятда совиб кетади. Альп ва Кавказ тоглари муз билан копланади. Муз факат баланд тогли улкаларнигина эмас, балки текисликларни ^ам эгаллайди. Усимлик колдикларининг топилиши бу муз босиш даврлари орасида узок вакт илик иклим давом этганини курсатади.
Абадий музлоц ерлар. Континентлардаги муз ^акида гапирар эканмиз, доимий музлоклик ^одисаси ^акида ^ам кискача айтиб утиш зарур. Ер шарининг деярли 1/4 кисмида уртача йиллик ^арорат манфий (0°дан паст) булагани учун ер юзасининг тупрок коплами ун, юз ва ^атто минг йиллар давомида музлаб (тунглаб) ётади. Ер пустининг
V_/ •• W » vy V/
бундай тунглаб ётган кисмлари доимий музлоклар ёки куп йиллик музлаб ётган ерлар дейилади. Уларнинг калинлиги Шимолий Сибир пасттекислигида 1,5 км гача боради. Шунинг учун ^ам бу худудда курилиш иншоотлари, темир йуллар, бинолар куришда кенг куламли мураккаб мухандислик геология ишларни бажаришга тугри келади.

  1. боб МУЗЛИКЛАРНИНГ ГЕОЛОГИК ИШИ

Музликларнинг тог жинсларини емириш ^одисаси экзарация (лотинча - ^айдайман) деб аталади. Экзарацияни муз эрозияси деб хам аташади. Тог водийларидан ёки материк киялигидан пастга томон




^аракатланганда музликнинг кандай емириш кучига эга эканлигини тушуниш кийин эмас, албатта.
Музлик атрофидаги ^ароратнинг кескин узгариши, чунончи, кундузи исиб, кечаси совиб кетиши натижасида тог жинслари емирилади. Бу жараён совукдан нураш деб аталади. Муз устидаги сув муз ёрикларидан утиб, унинг ичига тушиб музлайди. Муз ^ажми кенгаяди ва муз остидаги туб жинслар емирилади. Бу музости нураши деб аталади. Музлик массасининг босими (1 куб.м.муз - 920 кг) ^ам жуда катта емириш ишларини бажаради. У ^удди омочга ухшаб ерни ^айдагандек уйиб кетади. Тог жинсларини тегирмондан чиккан ундек майдалаб юборади. Муз ^осил килган водий трог
деб аталади. Трогларнинг силлик, каттик, каварик шакли ригел деб, ботик, шакли эса щйдаш ваннаси деб юритилади. Уларда купинча куллар вужудга келади (156-расм).







  1. расм. Трог кули. http://www.segodnya.ua


Мореналар. Музлик харакати натижасида йигилган ёткизиклар мореналар деб аталади. Бу ёткизиклар сараланмаган булиб, улар таркибида гилдан тортиб катта ^ажмли жинсларгача булади.
Фирн ^авзасидаги фирннинг усти доим тоза ва оппок; унинг устига ён-атрофидаги коялардан тошлар тукилиб турсада, янгитдан ёгаётган кор уни коплаб колади. Музликлар бошланишда анча тоза буладилар, аммо кейинчалик уларнинг устида мореналар тупланиб, узининг ок рангини йукотади (157-расм).


  1. расм. Моренанинг шаклланиши. http://www.segodnya.ua

Музлик водий буйлаб пастга тушган сари водийнинг ёнбагридаги корлар тобора озайиб боради ва ундаги коятошлар очилиб колади. Бу коялардан го^о-го^о музлик устига тош парчалари кулаб тушади. ^улаб тушган тош парчаларини силжиётган музлик узи билан олиб кетади,




унинг урнига музликнинг тоза кисми силжиб келади. Улар хам уз
навбатида тош парчалар блан копланади. Шу йусунда музликнинг
чеккаларида майда ва йирик тош парчалардан иборат узун жуяксимон
тизмалар вужудга келади. Уларнинг баландлиги ва кенглиги тог
ёнбагирларининг баландлиги хамда мореналарнинг кандай
махсулотлардан иборатлигига боглик. Бу хилдаги жуяклар чекка
мореналар
деб аталади. Водийнинг ёни канчалик нишаб булса, шунча
куп жинс булаклари муз устига кулаб тушади.
Куп музликлар мураккаб тузилган булади. Улар алохи-да фирн
хавзалари-дан окиб чиккан бир неча кичик музлик-ларнинг кушилиши-
дан хосил булади. Иккита музликнинг кушилишидан битта каттарок
музлик ву-жудга келгач, уларнинг бир-бирига ёндош тарафдаги чекка
мореналари хам кушилиб янги, мураккаб музликнинг урта кисмида
колади. Бундай мореналарга урта мореналар номи берилган. Мураккаб
музлик канча куп майда музликларнинг кушилишидан пайда булса, у
шу кадар куп урта мореналарга эга булади (158-расм).
Музликнинг
юзида ётган барча
мореналар устки
мореналар
деб
аталади. Ундан
ташкари музликларда
ички мореналар хам
мавжуд булади.
Музлик ёрилиб,


  1. Download 0.73 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling