Узбекистон Республикаси Олий ва Урта Махсус Таълим Вазирлиги Мирзо Улугбек номидаги


Download 0.73 Mb.
bet2/5
Sana05.05.2023
Hajmi0.73 Mb.
#1428649
1   2   3   4   5
Bog'liq
Untitled.FR11

Музликларнинг уиракатп. Музликлар бир канча сабабларга кура турлича тезликда ^аракатланади. Жумладан музликларнинг ^аракат тезлиги муз тоги рельефининг киялигига, музнинг калинлигига, ^ароратнинг узгаришига ва бошкаларга (тектоник ^аракатлар, зилзилаларга) боглик. Уларнинг ^аракат тезлиги суткасига 1 м дан 10 м гача, баъзан 20 м гача бориши мумкин. Энг тез ^аракат килувчи музликлар Гренландияда кузатилади. Упернивик музлиги суткасига 38 м гача ^аракатланади. Музлик ^аракат килиши натижасида унда буйлама ёриклар ^осил булади. Бу ёриклар музликни бир неча булакларга булиб юборади. Денгизларда сузиб юрувчи музли тоглар - айсберглар шу усулда пайдо булади.
Музликларнинг кучириш фаолияти асосан тог музликларида урганилган. Музнинг ^аракати унинг пластиклик хусусиятига боглик. Музликлар ^аракати давомида уз заминидаги тог жинсларини синдириб майдалайди, муз ичида котган жинс булаклари билан тубини тирнайди, сирпаниш юзасини силликлайди; емирилган материалларни узи билан катта масофаларга кучиради. Музликлар билан кучирилган материаллар гил зарраларидан тортиб, то улкан улчамдаги булакларгача булади.
Баъзи альп музликлари йилига 6000 м3 ^ажмдан ортик массани кучиради. Утмишдаги материк музликлари материалларни юзлаб ва




минглаб километр масофаларга кучирган. Бундай ёткизиклар Россияда ва Канадада кенг таркалган.
Булакли материалларни кучиришда сузувчи музлар - айсберглар
^ам катта а^амиятга молик. Айсберглар узи билан куп микдордаги материалларни паст кенгликларга кучиради.
Музликнинг босиб келиши ва чекиниши. Музликнинг охири доим бир жойда турмасдан дам пастга (олдинга), дам оркага (юкорига) силжиб туради, чунки иклимнинг узгаришига караб музнинг ^ажми ^ам узгаради. Иклимнинг узгариши куп йиллар мобайнида ёки кутилмаган сабабларга кура киска вакт ичида руй бериши мумкин. Егингарчилик мул булган йили фирн ^авзалари янги кор катламлари билан копланади, музлик усиб катталашади, унинг «тили» олдинга караб силжийли, яъни музлик босиб келади.
^ургокчилик йиллари музликнинг ёппасига эриши туфайли музлик «тили» юкорига тортилади яъни музлик чекинади.
Музликнинг эриш - абляция (музнинг эриши, бугланиши) жараёни асосан музликларнинг олд кисмида - «тилида» кечади. Бу ^одиса (абляция) арктика музликларида купрок учрайди. Музликларнинг кам ёки куп бугланиши куёш радиациясига ва курук илик шамолларнинг таъсирига богликдир. Музнинг устки кисми билан бирга ички кисми ^ам эрийди. Музнииг устки кисми куёш нури, ёмгир, иссик шамоллар таъсирида эрийди. Музнинг ички кисми муз босимидан ва музнинг тог жинсларига ишкаланиши натижасида пайдо буладиган иссиклик энергияси таъсирида ^ам эрийди.
Музлик ^аракатининг сустлигидан, фирн ^авзасида булган корнинг озайиб-купайиши натижасида музлик тилининг «узайиб- кискаришига” факат бир неча йилдан кейингина уз таъсирини курсатади. Инсониятнинг табиатдаги фаолияти минтакадаги иклимнинг




анча вактларга маълум томонга узгариб кетишига сабаб булади. Масалан, урмонларнинг кесилиб кетиши, кулларнинг куриб колиши кургокчиликка олиб келади. Бу эса музликларнинг йилдан-йилга оркага чекинишига сабаб булади. Бу ^ол ^озирги вактда Швейцариядаги Альп тогларида, Кавказ, Олтой ва Тиён-Шонда юз бермокда.
Улканинг рельефи, музликнинг денгиз сатвддан баландлиги ва ёгинларнинг микдорига караб музликлар ^ар хил катталикка ва уринга эга. Унча баланд булмаган тогларда доимий кор чизиги чегарасидан юкорида факат энг юксак чуккиларгина чикиб туради.
Бу ерларда кор коплаган жойлар кам булади, фирн ^авзалари эса кичкинадир. Шу сабабли бу жойлардаги музлар ^ам анча узокка бормасдан фирн ^авзасининг этаги ёки тогнинг ёнбагридаёк тамом булади. Булардан биринчиси кар,
кейингиси эса осма музликлар деб аталади.
Кар музликларини тог ёнбагирларидаги ярим доира шаклидаги катта паскамликларни тулдирган фирнлар таъминлаб туради. Карни афсонавий па^лавонлар утирадиган кресло деб фараз килиш мумкин. Аловдда карларда жойлашган фирн ^авзалари одатда унча катта эмас ва унда ^осил булган музлик тог ёнбагрига зурга чикиб туради. Карлар купчилик тогларда учрайди. Баъзи катор жойлашган бирнеча карлар кушилиб бир умумий фирн ^авзасини ^осил килади ва бунинг натижасида катта музликни ^ам озиклантириб туриши мумкин.
гр vy Vy vy
Тог водийси ичида жойлашган музлик - водий музлиги деб аталади.


  1. боб МУЗ КОПЛАШ ТУРЛАРИ

Музликларга эга булган тог улкаси узининг рельефи ва музнинг калинлигига караб уч хил муз коплашни бошидан кечирган булиши мумкин. Агар тогларнинг усти ялангоч тош чуккиларидан иборат булиб, шу билан бирга водий музликларига ^ам эга булса, бу турдаги муз копламини Альп туридаги муз цопланиши дейилади. Бу муз шу хилдаги музликлар тараккий этган Швейцариядаги Альп тогларининг номидан олинган.
Баъзи тогларнинг усти ясси булиб, кор билан копланган булади ва фирн ^авзасини ташкил этади. Булардан анча катта музликлар ^осил булади. Бу хол Скандинавиянинг шимолида куп тараккий этганлиги учун Скандинавия туридаги муз цопланиш деб аталади.
Агарда ясси тогларнинг кенг сат^и яхлит муз билан копланиб, унинг остидан чуккилар камдан-камгина чикиб турса, буни ялпи муз цоплаш тури деб атайдилар.
Хозирги замонда ялпи муз коплаш улкаларига мисол килиб Гренландияни, Шпицбергенни, Франц Иосиф ороллари, Янги Ерни ва Антарктика материгидаги муз са^роларини курсатиш мумкин. Шу хилдаги музликлар бир замонлар Европа, Осиё ва Америка ма- терикларининг шимолий кисмини бутунлай коплаган эди. Бизнинг Ер туртламчи даври давомида уз бошидан музлик, тугрироги, кетма-кет турт музланиш эпохаларини кечирган эди. Дар бир музланиш (муз коплаш) эпохаларида турли калинликдаги муз катлами ^осил булар, кейин у секин-секин эрийбошлаб, кискарар ёки тамомила йук булиб кетардида, сунг яна кайта усабошлар эди.
Муз коплаш эпохалари уртасидаги муддатни муз коплаш ораси деб аталади. Улар уч марта юз берган. Охирги муз коплаш тугагандан




кейинги вазиятни муз давридан сунгги давр деб юритилади. Бу давр ^озиргача давом этмокда, чунки охирги муз коплашнинг колдиклари ^алигача йуколиб кетмаган. Уларни биз Арктикада, Европанинг шимолида, Альпда, Кавказ, Олтой ва бошка бир катор тогларда ^озирги замон музликлари сифатида учратамиз.
Муз даврида шимолий ярим шарнинг иклими ^озирги замондагига нисбатан анча совук эди, ёгинлар куп булиб, улар асосан кор ^олида тушар, аммо ёккан корларнинг барчаси уша замоннинг киска ва салкин ёз мавсумида эриб улгураолмасди.
Охирги геологик даврда материкларнинг каттагина майдони муз билан копланганлиги аникланган. Бу материк музликлари эриб кетгандан кейин ёткизиклар колдирган.
Морена амфитеатрлари, марказий чукур кисми кулдан иборат булиб, бир томони конуссимон текисликка туташиб кетади, ён то- монлари музлик ва дарёлар келтирган шагаллар билан копланган булади.
Озлар,
катта ва узун марзалар булиб, ёнлари яккол куриниб туради. Улар музости сувлари келтирган ёткизиклардан иборатдир. Шунингдек морена тепаликларидан кам, друмлин, тулкинсимон кир - адирларни ^осил килади.
Дарсанг аралаш гиллар музлик суриб келган ^арсанг ва гилдан иборат, катлами аник булмаган жинслардир.
Флювиогляциал ёткизиклар музлик сувлари олиб келтирган ёткизиклар булиб, улар калин катламли кум ва гиллардан иборат.
^уй пешаналар ва силлик коя тошлар юзаси чизиклар билан копланган. Бу чизикларга караб кадимги музликнинг ^аракат йуналишини аниклаш мумкин, Улар Скандинавия яриморолида куп учрайди.



Download 0.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling