Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
-Bob. Minerallar xakida asosiy ma`lumotlar
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1-Mavzu. Umumiy ma`lumotlar
- 2-rasm. Mineral kristallarining shakli va ularning usish turlari
- II-bir yunalishda usgan kristallar
- 2-Mavzu. Minerallarning xosil bulish sharoitlari
- Minerallarning kiyofasi.
- Minerallarning shaffofligi.
- Minerallar chizigining rangi.
- Minerallarning yaltirokligi.
- Minerallning ulanish tekisligi va sinish yuzalari.
2-Bob. Minerallar xakida asosiy ma`lumotlar
1-Ma`ruza Umumiy ma`lumotlar 2-Ma`ruza Minerallarning xosil bulish sharoitlari 3-Ma`ruza Minerallarning fizik xususiyatlari 4-Ma`ruza Minerallarning tasnifnomasi Nazorat uchun savollar
Kimyoviy elementlar er pustida sof xolatda deyarlik uchramaydi, ular doimiy tarkibga ega bulgan kimyoviy birikmalar xosil kiladi. Tarkibi va tuzilishi bir xil bulgan, er pusti ichkarisida va yuzasida sodir buladigan turli-tuman jarayonlar natijasida xosil bulgan kimyoviy birikmalar xosil kiladi. Tarkibi va tuzilishi bir xil bulgan, er pusti ichkarisida va yuzasida sodir buladigan turli-tuman jarayonlar natijasida xosil bulgan tabiiy kimyoviy birikmalar minerallar deyiladi. Minerallar sun`iy yul bilan xam olinishi mumkin. er pustining turli kismlarida ma`lum fizik-kimyoviy sharoitlarda-bosim, xarorat va turli mikdordagi eritmalar ta`sirida va ishtirokida xosil bulgan minerallar, fakat shu sharoit uchun uzgarmas va barkaror xisoblanadi. Kupgina xollarda sharoit uzgarishi bilan ular uzgaradi yoki yangi sharoitga xos bulgan yangi mineral birikmalarini xosil kiladi. Minerallar yakka kimyoviy elementdan (oltingugurt, olmos, grafit, sof, tugma, mis) yoki kator elementlarning (kvarts, slyuda, ortoklaz) kimyoviy birikmalaridan tashkil topishi mumkin. Xozirgi vaktda 5000 dona mineralning nomi ma`lum. Ulardan taxminan 2500 tasi mustakil minerallar xisoblanadi, kolganlari esa ularning boshka kurinishlariga yoki sun`iy yul bilan olingan kimyoviy birikmalarga kiradi. Bu minerallarning kupgina kismi er pustida kamdan-kam uchraydi va fakat 50ga yakini keng tarkalgan va tog jinslarini xosil kiluvchi minerallar xisoblanadi. 2-rasm. Mineral kristallarining shakli va ularning usish turlari
I- izometrik kristallar: 1-rombik dodekaedr (granat); 2-rombik dodekaedr (galenit); 3- pentagondodekaedr (pirit); 4 - oktoedr (olmos); 5-tetraedr (sfalerit); II-bir yunalishda usgan kristallar: 6 - ustunsimon (barit); 7 - kichik ustunsimon (korund); 8- kirkilgan dipiramidal` (korund); 9-piramidasimon (oltingugurt); 10-bochkasimon (korund); III-ikki yunalishda usgan kristallar: 11-tugmacha shaklida (grafit); 12-romboedr (kal`tsit); 13- tugmacha shaklida (pirrotin); IV-kristallarning usish turlari: 14-pirrotinning kiyofadoshi; 15-arsenopiritning kiyofadoshi; 16-stavrolitning kiyofadoshi; 17-gipsning kiyofadoshi; 18-kal`tsitning kiyofadoshi. Kattik minerallarning aksariyat kupchiligi kristall xolatida, ozgina kismi esa amorf xolatda uchraydi. Kristall va amorf xolatlarining farki shundan iboratki, kristallik minerallardagi ionlar shu
10 10 jism uchun ma`lum anik bir tartibda joylashadi va struktura panjarasini xosil kiladi. Amorf minerallarda esa ionlarning joylashishida konuniy tartib bulmaydi. Kristallik va amorf jismlarning ichki tuzilishidagi bunday fark ularning fizik xossalariga (issiklik utkazuvchanligi, ulanishi, kattikligi va boshkalarga) ta`sir utkazadi. Shuning uchun ularni anizotrop jismlar deyiladi. Amorf jismlarda esa ularning fizik xossalari xamma yunalishlar buyicha bir xil buladi. Bu jismlarni izotrop deyiladi. Minerallar uch, turt, olti kirrali prizmalar yoki piramidalar, boshkalari kublar, oktaedrlar kurinishiga ega buladi. Kristallning chegaralanish yuzasi uning yonlari, yonlar kesishgan chizikni uning kirrasi, kirralar kesishgan nuktani uning uchi (chukkisi) deyiladi. Masalan kubning 6 tomoni, 12 kirrasi va 8 uchi bor (2-rasm).
Turli geologik jarayonlar natijasida paydo bulgan minerallar, ularni xosil kilgan energiya manbaiga kura uchta: endogen, ekzogen va metamorfik minerallarga (genetik guruxlarga) bulinadi. Endogen jarayonlar er pustining yukori xarorat (1200-1300 0 S) va yukori bosim 3000-8000 atm.) xukmron bulgan katta chukurliklari bilan boglik. Magmaning chukurlikda yoki erning yuzida sovushidan xosil bulgan minerallar magmatik minerallar deyiladi. Magma tarkibida kup mikdorda engil (uchuvchan) komponentlar bulgan murakkab tarkibli silikat eritmadir. U litosferaning ostki kismida plastik xolatda yotadi. Magmatik tog jinslari mineralogik tarkibining xilma-xilligi, turli chukurlikda joylashgan, xilma-xil tarkibdagi magmaning mavjudligini taxmin kilishga asos buladi. engil-(uchuvchan) gazsimon va bugsimon moddalar magmada sodir buladigan kimyoviy jarayonlarda faol katnashadi va ularning kristallanish kobiliyatini oshiradi,yopishkokligini kamaytiradi. Bu moddalar minerallarning erish darajasini pasaytirib, natijada ularning eritmadan chukmaga tushish tartibini uzgartiradi. engil (uchuvchan) birikmalar eritmada tashki bosim magmadagi bosimdan katta bulgan sharoitda ushlanib turadi. Tashki bosim pasayishi bilan ular intruziyalarni urab turgan tog jinslari yoriklari orkali yukoriga xarakat kiladi va uzi bilan kurgoshin, kalay, rux, kumush, vol`fram, berilliy va temir kabi ogir metallarni engil xarakatlanuvchi birikmalar kurinishida olib chikadi. Magmaning 35-80% mikdorini kremniy kislotasi (SiO 2 ) tashkil kiladi. Uning urtacha mikdori buyicha magmalar nordon (65-75%) urta (52-65%) va asosiy (40-52%) turlarga bulinadi. Magmalarda sodir buladigan jarayonlar uta murakkab va ular oxirigacha urganilgan emas. Ayniksa magmaning parchalanishi yoki differentsiatsiyasi katta axamiyatga egadir. Differentsiatsiya, magmada sodir buladigan barcha fizikaviy, kimyoviy jarayonlarning majmuasi bulib, birlamchi magmani bir-biridan fizik-kimyoviy xolatlari bilan fark kiladigan kator ikkilamchi magmalarga parchalanishiga olib keladi. Parchalanish jarayoni esa nixoyatda barcha ma`lum magmatik tog jinsi va minerallarini xosil bulishiga olib keladi. Differentsiatsiya magmatik va kristallizatsion turlarga ajratiladi. Magmatik differentsiatsiya jarayonida dastlabki eritma uz tarkibiga va solishtirma ogirligiga karab bir-necha aralashmaydigan kismlarga bulinadilar. Mana shu ayrim joylarda bulingan magmalardan ma`lum xaroratda va bosimda avvalo kiyin eriydigan sungra tez eriydigan minerallar kristallana boshlaydi va kristallizatsion differentsiatsiya boshlanadi. Bunday yul bilan xosil bulgan tog jinslarida ayrim minerallarning donalari anik tugri shakllangan (anik ifodalangan) buladi, boshkalari esa ularning oraligida bushliklarni kotishma (tsement) bilan tuldiradi. Bunday tartibli differentsiatsiyadan tashkari, bir vaktning uzida magmatik eritmadan ikki va undan ortik komponentlarning tulik kristallanishi mumkin. Xosil buladigan kristall donalarning fazoviy joylashishida ularning solishtirma ogirligi katta axamiyatga ega. Bunda ogirrok birikmalar pastga chukadi, engil va tarkibida uchuvchan birikmalar bulgan zarralar yukoriga kutariladi. Yoriklar oraligidan xarakat kilayotgan magma uz yulida turli tog jinslarini uziga kushib olib, eritib va uzlashtirib magmaning va magmatik jinsning yangi turlarini xosil kiladi. Magmaning
11 11 kristallanish jarayoni asosan tugagandan sung, soviyotgan keng tekis erning chekka kismlarida turli uchuvchan elementlar xlor, ftor, bromlar bilan boyigan (koldik) magmaning ma`lum mikdorlari tuplanadi. Bu birikmalar ilgari xosil bulgan mineral va tog jinslariga ta`sir kursatadi va ularning urnida yangi birikmalar pegmatitlarni xosil kiladi. Bu jarayon er yuzidan 3-8 km chukurlikda va 300-900 0 S xaroratda sodir buladi. Bunday sharoitda gigant "juda yirik" minerallar xosil buladi. Keyinchalik tashki bosimning pasayib borishi bilan intruziyalardan gazli eritmalar ajralib chikishi va atrofidagi tog jinslarining tolasimon yoriklarida moddalarni xaydash jarayoni tufayli uziga xos yangi maxsulotlar-pnevmatolitlar (pnevmo-gaz) xosil kiladi. Bu eritmalar xlor, ftor, brom, fosforlarga juda boy bulganliklari tufayli juda engil va xarakatchan buladi. Fakat shunday yul bilan xosil bulgan mineral tuplamlarini-pnevmatolitik minerallar deyiladi. Bu jarayon 3-6 km chukurlikda 400-6000S xaroratda vujudga keladi deb taxmin kilinadi. Mineral xosil bulishining gidrotermal boskichi magmatik uchok evolyutsiyasining sungida, xarorat 374 0 S dan past bulganda va bosim kichik bulgan sharoitda yuz beradi. Gidrotermal jarayonlarda minerallar kaynok mukammal yoki kolloid eritmalardan xosil buladi. Bu jarayonni kuyidagicha tasavvur kilish mumkin. Magmadan ajralib chikkan suv bugi bilan erigan kimyoviy birikmalar, (komponentlar) yoriklarda xarakat kilib, uzok masofalarga olib ketiladi. Xarorat va bosim kichik muxitga tushishi bilan ular soviy boshlaydi, suyuladi va kaynok eritmalar - gidrotermalarni xosil kiladi. Yukori xarorat va nisbatan katta bosimda bu eritmalar kimyoviy jixatdan juda faol buladi. Magmatik uchokdan uzoklashishi (er yuzidan 4-6 km chukurlikda) va asta-sekin sovushi bilan, gidrotermalarning eritish kobiliyati pasayadi va ilgari erigan birikmalarning bir kismi turli-tuman mineral tuzlar kurinishida chukmaga tushadi va jins yoriklarini tuldiradi. Ekzogen (gipergen) jarayonlar er pustining past xaroratli va bosimli yukori kismi bilan boglik buladi. er yuzasida mavjud bulgan murakkab jarayonlar birlamchi magmatik jins va minerallarning buzilishiga olib keladi. Bu buzilishlar sof mexanik tarzda sodir bulishi, ya`ni yaxlit tog jinslari turli kattalikdagi va shakldagi bulaklarga (parchalarga) aylanadi va keyingi kayta uzgarishlar jarayonida chukindi sinik jinslarni xosil kiladi. Tog jinslari va minerallarga atmosfera, gidrosfera va biosferaning turli xil kimyoviy agentlarining ta`siri ularning tarkibini uzgarishiga va muayyan sharoit uchun barkaror yangi mineral birikmalarining paydo bulishiga olib keladi. Bunday yul bilan xosil bulgan minerallar va tog jinslari chukindi minerallar va tog jinslari deyiladi va xosil kiluvchi asosiy omiliga kura, kimyoviy va organik turlarga bulinadi. Shunday kilib, ekzogen kuchlar ta`siri natijasida birlamchi jinslar murakkab uzgarishlarga uchrab ikkilamchi chukindi tog jinslarining xosil bulishiga sabab buladi. Xosil bulgan chukindi jinslar esa kaytadan er yuzasida va ichkarisida turli uzgarishlarga uchrashi mumkin.
Minerallar fizik jism sifatida rangi, kattikligi, yaltirokligi, solishtirma ogirligi kabi xilma-xil xususiyatlarga ega. Kimyoviy tarkibi va kristall strukturasiga boglik ravishda, bunday xususiyatlar xar xil minerallarda turlicha namoyon buladi. Xar kanday mineral uziga xos biron bir aloxida xususiyati bilan xarakterlanadiki, ana shu xususiyatga karab uni doimo boshka minerallardan ajratib olish mumkin. Kuyida biz muxim diagnostik axamiyatga ega bulgan xususiyatlar, minerallarning kiyofasi,shaffofligi, rangi,chizigining rangi (kukunining rangi), yaltirokligi, ulanish tekisligi, sinishi, kattikligi, pachoklanuvchanligi, kayishkokligi, solishtirma ogirligi, magnit tortishi, radiofaolligi va boshka xususiyatlari tugrisida tuxtalib utamiz. Minerallarning kiyofasi. Bu xususiyat uning ichki tuzilishi va xosil bulish sharoiti bilan boglik. Erkin usgan anizotrop mineral yakkol ifodalangan kristallik shaklga ega buladi. Odatda minerallar kristall agregatlar va usishmalari kurinishida uchraydilar.
turli shakldagi mineral donalarning yigindisi (tudasi)ga aytiladi. Donalarning kattaligini xisobga olib
12 12 minerallar yirik donali (donalar kattaligi 5 mm.dan katta), urta donali (2-5 mm) va berk kristalli (0,5 mm dan kichik) turlarga bulinadi. Kristall agregatlari donali, ustunsimon, tolasimon, yapolok, tangachasimon shakllarda uchraydi. Minerallar tabiatda druza, konkretsiya, sekretsiya va boshka kurinishlarda uchraydi. Druzalarda - ayrim kristallarning usishmalari betartib (konuniyatsiz) usgan. Kristallar bir tomonlari bilan birorta yuzaga maxkamlangan (kvarts, flyuorit). Kristallarning uch tomoni (ochik bushlik tomonga karab uchi usgan) yakkol shakllangan. Konkretsiyalar: yumalok va notugri shakldagi mineral kotishmalari radial yoki puchok xolatda joylashgan. Oolitlar-kontsentrik-puchok tuzilishiga uxshash
bulgan nuxotga
uxshash mineral
yigindilaridir. Sekretsiyalar-tog jinslaridagi bushliklar mineral moddalar bilan tuldirilganda xosil buladi. Okma shakllar-ayrim yuzalarni mineral jismlar asta-sekin koplashi natijasida xosil buladi. Bunday shakllarning xosil bulish jarayonida-kolloid birikmalar asosiy rolni uynaydi. Bu xolda kurtaksimon va shingilsimon kurinishdagi agregatlar stalaktit va stalagmitlar xosil kiladi. Mineral moddalarning tolasimon yoriklarda tez kristallanishidan dendritlar-tolasimon daraxtga uxshash kristallar xosil buladi. Psevdomorfozalar - bunday shakllar tog jinslaridagi ayrim minerallar yuvilishidan xosil bulgan bushliklar mineral kristallari bilan tuldirilganda xosil buladi. Minerallarning shaffofligi. Moddalarning uzidan nur utkazish kobiliyati ularning shaffofligi deb ataladi. Bu xususiyatga karab tabiatdagi minerallarni kuyidagi turlarga bulinadi: 1. Shaffof minerallar, tog xrustali,island shpati, topaz va boshkalar. 2. Yarim shaffof - zumrad, sfalerit, kinovar va boshka minerallar. 3. Shaffof bulmagan minerallar - pirit, magnetit, grafit va boshkalar.
Rangi. Kupgina minerallarning nomi uning rangiga karab berilgan. Masalan: xlorit (grekcha xloros - yashil), rubin (lotincha "ruber" - kizil), rodonit (grekcha "rodon" - pushti), gematit (kondek - grekcha, gematikos"), al`bit (lotincha "al`bus" - ok). Kupgina minerallar tabiiy xolatida doimiy rangga ega buladilar. Buning sababi shundaki, bunday minerallarning tarkibida rang beruvchi kimyoviy elementlar doimo mavjud. Bunday rang beruvchi kimyoviy elementlarga (xromoforlarga) Ti, V, Mn, Co, Ni ba`zan W, Mo, N, Cu elementlari kiradi. Masalan: mineral tarkibidagi xrom unga kuyuk rang- kizil (pirop, rubin), och-yashil (uvarovit, zumrad, fuksit) binafsha rang (rodoxrom) beradi. Doimiy rangli minerallarga magnetit (FeO* Fe
) doimo kora rang, pirit (FeS 2 ) jezsimon sarik rang, kinovar` (HgS) tuk kizil rang, malaxit yashil rang, azurit kuk rangli minerallar kiradi. Bulardan tashkari aksariyat bir mineral bir necha rangda xam uchrashi mumkin. Masalan, odatda rangsiz, kupincha butunlay shaffof kristallar sifatida topiladigan kvarts (tog xrustali), kurkam binafsha rangli (ametist), pushti, sargish-kungir (temir oksidlari bulgani uchun), tilla rang (tsitrin), kul rang yoki tutun rang (rauxtopaz), tuk kora (morion), nixoyat sutdek ok xam bulishi mumkin. Xuddi shunga uxshash osh tuzi-galit -ok, kulrang, kungir, pushti va ba`zan kuk rangli bulishi mumkin. Minerallarning bunday xilma-xil rangliligi, tarkibidagi mayin zarrachalar bulib tarkalgan mexanik aralashmalar biror rangga buyalgan xromoforlar (rang beruvchilar) bilan boglik. Bu rang beruvchi moddalar xam anorganik va organik moddalardan iborat bulishi mumkin. Ular oz mikdorda bulganda xam rangsiz minerallarni tuk rangga buyash uchun kifoya kiladi. Minerallarning rangi fakat xromofor moddalarning mikdorigagina boglik bulmay, balki ularning disperslik (maydalanganlik) darajasiga xam boglikdir. Ayrim shaffof minerallarning rangi ba`zan xilma-xil bulib tovlanib turadi. Bu xodisa suv ustida suzib yurgan kerosin, yog va neftning xar xil "kamalak" rangidek tovlanib turadigan pardasida kurganimizdek bizga tanishdir. Bu shaffof moy pustining ostki (suvdan ajratib turadigan) va ustki (xavo bilan cheklangan) yuzalaridan kaytgan yoruglik nurining interferentsiyalanishi bilan boglikdir. Masalan: labradorit mineralini ma`lum burchakka burab karaganda kuk va yashil bulib tovlanib - chaknab turadi. Xuddi shunday limonit minerali (kungir temir tosh) ning buyraksimon yuzalarida, gematit minerali (temir yaltirogi) yuzalari binafsha rang va kuk rang bulib tovlanadi.
kiladi. Mineral kukunining rangini sirlanmagan (xira biskvit) chinni taxtachaga chizib aniklash mumkin.
13 13 Kupinchalik minerallarning rangi chizigining rangi bilan bir xil buladi. Masalan kinovarning uzi xam, chizigi (kukuni) xam kizil, magnetitda - kora, lazuritda kuk va x.k. Tabiatda ma`lum bulgan minerallarning rangi va chizigining (kukunining) rangi orasidagi farkni gematitda (mineralning rangi pulat - kulrang, chizigi kizil), piritda (mineralning rangi jezsarik, chizigi kora) kurish mumkin. Shaffof yoki yarim shaffof rangli minerallar kupchiligining chizigi rangsiz (ok) yoki och rangli buladi. Shuning uchun mineral chizigining rangi shaffof emas yoki yarim shaffof tuk rangli birikmalar uchun katta diagnostik axamiyatga ega. Tabiatda kupincha bir mineralning uzi gox zich massa, gox kukunsimon massa xolida uchraydi. Shuning uchun ularning rangi xam bir-biridan fark kiladi. Bunga limonitni (temir gidrooksidi) zich massa bulgani kora, kukunsimon xili esa sargish kungir; gematitni (temirning suvsiz oksidi) - kristallangan xillari deyarli kora, kukunsimon xili esa tinik kizil va x.k. misol bulishi mumkin. Boshka xollarda minerallarning rangi kristallangan zich massalarida xam, kukunsimon xolatida xam bir xildir. Chizigining rangi aniklanayotgan mineralning kattikligi 6 balldan ortik bulmasligi kerak.
kaytarilishi bilan boglik. Yaltirashning kuchliligi, ya`ni kaytgan nur mikdori shu nurning kristallangan muxitga utish paytidagi tezligi yoki sindirish kursatkichi orasidagi fark kanchalik keskin bulsa, shunchalik ortik buladi. Minerallar yaltirokliklariga karab ikki guruxga bulinadilar. Birinchi guruxga metallsimon va metallga uxshab yaltiraydigan minerallar. Metallsimon yaltirash yangi singan metall yuzasining yaltirashini eslatadi. (pirit, galenit). Metallga uxshab yaltirash metallning singan yuzasini xiralashib yaltirashini eslatadi (grafit). Ikkinchi guruxga nometall yaltirokligiga ega bulgan minerallar kiradi. Nometall yaltiroklikning olmosdek yaltirash (olmos) shishadek yaltirash (slyuda), ipaksimon yaltirash (asbest), xira yoki yaltiramaydigan (kremen) va boshka turlari buladi.
ma`lum yunalish buyicha ajralib xosil kilgan tekis, yaltirok yuzalariga ulanish tekisligi deb aytiladi. Bu xususiyat fakat kristallik minerallar uchun xos bulib uning fakat ichki tuzilishi bilan boglik. Bunday xususiyat fakat shu mineralning uzigagina xos bulganligi uchun muxim diagnostik belgi bulib xizmat kiladi. Masalan: ortoklaz singanda tugri burchakli ulanish tekisligi xosil kiladi. Ulanish tekisligining kay darajada namoyon bulishini kursatish uchun besh darajali shkala kabul kilingan. 1.Ulanish tekisligi uta mukammal (slyuda, xlorit) kristallar yupka varakachalarga ajralish kobiliyatiga ega. Ulanish tekisligidan boshka yunalish buyicha sindirish juda kiyin. 2.Ulanish tekisligi mukammal (kal`tsit, galenit, galit). Bunday minerallar sindirilganda, ular ulanish tekisligi buyicha ajralib, kurinishi birlamchi kristallni eslatuvchi bulaklar xosil kiladi. Masalan: galenit sindirilganda mayda tugri kubchalar, kal`tsitni maydalaganda tugri romboedrlar xosil buladi. 3.Ulanish tekisligi urtacha minerallar (dala shpatlari, magniyli-kal`tsiyli silikatlar). Mineral bulaklarida ulanish tekisligi xam tasodifiy yunalishlar buyicha notekis yuzalar, xam anik kurinib turadi. 4.Ulanish tekisligi nomukammal (apatit, kassiterit, sof tugma oltingugurt, olivin) bulgan minerallar. Ulanish tekisligi yakkol kurinib turmaydi, uni mineral parchasi yuzidan kidirib topishga tugri keladi. Singan yuzalari odatda notekis buladi. 5.Ulanish darajasi uta mukammal bulmagan (yoki ulanish tekisligi yuk) minerallar (kvarts). Kupincha bitta minerallning uzida bir necha yunalishlar buyicha utgan ulanish tekisliklari mukammallik darajasiga kura xar xil buladi. Ulanish tekisliklari (yuzalari) bir yunalishli (slyuda), ikki yunalishli (ortoklaz) uch yunalishli (kal`tsiy,galenit, galit), turt yunalishli (flyuorit), olti yunalishli (sfalerit) buladi. Ulanish tekisligini makroskopik yul bilan aniklash imkoniyati bulmagan xollarda sinish yuzalarining tuzilishi urganiladi. Singan yuzalar tuzilishi chiganoksimon (kremen`, oltingugurt), tolasimon, zinasimon, gadir - budur (notekis), uzun ustunsimon kurinishlarda bulishi mumkin. Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling