Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- MA`RUZA MATNLARI
- 1-Bob. er tugrisidagi umumiy ma`lumotlar
- 1-mavzu. erning shakli, ulchamlari va tuzilishi
- 2-Mavzu. erning issiklik rejimi
- 5-Mavzu. er pustining kimyoviy tarkibi
- 2-jadval Geosferalarning kimyoviy tarkibi Kimyoviy elementlar
- 20 kilometrgacha
- 6-Mavzu. Erning paydo bulishi xakidagi gipotezalar
|
Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi «Geologiya» fanidan MA`RUZA MATNLARI Nukus-2013
2 2 1-Bob. er tugrisidagi umumiy ma`lumotlar
1-Ma`ruza erning shakli, ulchami va tuzilishi 2-Ma`ruza erning issiklik rejimi 3-Ma`ruza er magnetizmi 4-Ma`ruza erning zichligi va bosimi 5-Ma`ruza er pustining kimyoviy tarkibi 6-Ma`ruza erning paydo bulishi xakidagi gipotezalar Nazorat uchun savollar
erning shakli va ulchamlari tugrisida xozirgi davrdagi ilmiy tasavvurlar birdaniga paydo bulgan emas. Kadimgi xindlar erni fil ustida joylashgan tekislik kurinishida tasavvur kilganlar. Yunonlar esa erni dengiz bilan uralgan dumalok baland toglik kurinishida tasavvur kilishgan va bu toglikni kattik tuntarilgan osmonga tiralib turadi deb xisoblaganlar. er, shar shakliga ega degan xulosani birinchi bulib kadimgi yunon olimi Pifagor (eramizgacha bulgan 580-500-yillar) aytib utgan. Aristotel esa eramizdan oldingi IV asrda bu xulosani ilmiy asosda isbot kilib berdi. Kadimgi yunon olimi Eratosfen Kirenskiy esa (eramizgacha II- asr) birinchi bulib bir muncha aniklikda er sharining radiusini anikladi. XVII-XVIII asr (1643-1727) oraligida angliyalik olim Isaak N`yuton erning anik shar shaklida emas ekanligini isbot kildi. N`yutonning xisoblari buyicha erning uz uki atrofida aylanishi okibatida, uning ekvatorida rivojlanadigan markazdan kochirma kuchning ogirlik kuchidan kattaligi xisobiga, er kutbda sikilgan ellipsoid shaklini egallaydi. I.B.Listing (1873 yil) erning shaklini geoid deb atashni taklif kildi. Geoidning yuzasi Dunyo okeanining mutlok tinch xolatdagi yuzasi bilan mos tushadi. Materiklarda esa bu yuza fikran utkazilgan kanal, daryo yuzalari buylab tutashtiriladi. Keyinchalik erning shakli va kattaligi kator olimlar tomonidan aniklandi. Ayniksa ishonarli ma`lumotlar F.N.Krasovskiy va A.A.Izotovlar tomonidan olingan. Ularning xisobiga kura er shakli uch ukli ellipsoid aylanasiga yakin va uning kichik (kutbiy) uki aylanish uki xisoblanadi. erning ekvatorial radiusi 6378,2 km kutbiy radiusi esa 6356,9 km. erning yuzasi 510 100 934 km2 ga teng. Kursatib utilgan ma`lumotlarga kura er planetasining shakli geoid va uch ukli ellipsoid aylanasiga ega emasligi, uning asl shaklini aniklash olimlar oldidagi muammo ekanligini kursatadi. Kishilarning amaliy faoliyati uchun er sharining tuzilishi 14000 metr chukurlikgacha urganilgan. Xozirgi vaktda tog kazilmalari (shaxtalar) ning chukurligi 3,5-4,0 kilometrni tashkil kiladi (Xindiston va Janubiy Afrika konlari). Dunyodagi eng chukur burg kudugi Kola yarim orolida joylashgan va uning chukurligi 14,0 kilometrdan ortib ketgan. Ayrim yakka burgulash kuduklarining chukurligi 8,0- 9,5 kilometrga etgan. Kuduklarning urtacha chukurligi 4-5 kilometrdan oshmaydi, yoki er radiusidan 1000 marotaba kichikdir. erning kolgan (katta) chukurliklardagi tuzilishi va tarkibi esa bilvosita usullar-seysmologik, gravimetrik astronomik, geodezik va geofizik usullar yordamida urganilgan. Geofizik ma`lumotlarga kura er shari bir necha kontsentrik kobiklarga bulinadi. er pustini bevosita urganilishi mumkin bulgan turt tashki geosferaga bulish mumkin (atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosferalar) xamda seysmik tulkinlar tarkalish tezligining keskin uzgarishiga karab kator ichki sferalarga bulinadi (1-rasm).
1-rasm. er sharini geosferalarga bulinish sxemasi
3 3
Litosfera kalinligi va tarkibi jixatidan turli-tuman bulgan erning ichki sferasidir. er pusti pastdan mantiya bilan yukoridan atmosfera,gidrosfera va biosferalar bilan chegaralangan. Uning kalinligi pasttekisliklarda (Rus pasttekisligi) 35-40 kilometrni kadimgi tog tizimlari xududlarida) 50-65 kilometrni, yosh tog tizmalarida (Garbiy Al`p,Pomir,Tyan`-Shan`) esa 80 kilometrni tashkil kiladi. Toglik tizmalarda er pusti ildiz xosil kilganday bulib er pustlogiga chukur botganga (chukib turganga) uxshab kurinadi. Atlantika okeanining ostida er pustining kalinligi 10-15 kilometr. Tinch okeanining markaziy kismida 4-6 kilometr (1-jadval). er pusti, er yuzasidan chukindi tog jinslari (gillar, kumlar, kumtoshlar, shagallar, gipslar, oxaktoshlar) dan tashkil topgan va kalinligi 15 kilometrgacha bulishi mumkin. Kadimiy chukindi jins katlamlari er ka`ridagi yukori xarorat va bosim ta`sirida metamorfik tog jinslarini (gneys,slanets, marmarlar) xosil kiladi. Bu jinslarni ayrim vaktlarda mustakil metamorfik katlamga kiritiladi. Pastda (suyuk) suyulgan silikat maxsulot - magmaning sovushidan xosil bulgan magmatik tog jinslari joylashadi. er pustining yukori kismida magmatik jinslardan ularning engil (nordon) turlari "granit" katlamini xosil kiluvchi jinslar joylashadi. Chukindi va granit katlamlarining tarkibida kislorod (0) kremniy (Si) va allyuminiy (Al) elementlari keng tarkalganligi uchun ularni (sial) nomi bilan birlashtiriladi. Chukindi va granit katlamlarining umumiy kalinligi pasttekisliklarda 15-20 kilometr-kadimgi toglar ostida 15-25 kilometr ulkan yosh tog tizmalari ostida 50 kilometr, okeanlarning ostida granit katlamlari bulmaydi. Granit katlami tagida xususiyati jixatidan bazal`tga yakin bulgan tog jinslari yotadi. Bunday tog jinslaridan tashkil topgan jins kavatini shartli ravishda "bazal`t" katlami nomi bilan atalgan. Bazal`t katlamini tashkil kilgan jinslar, magmaning sovushidan va ularning ustida joylashgan chukindi jinslarning metamorfizatsiyaga uchrashidan xosil bulgan. Granitlar degranitizatsiya jarayonida yukori xarorat va bosim ta`sirida tarkibidagi kremniyli kislota va ishkorlarini yukotadi va bazal`tlarga aylanishi mumkin. Bazal`t kavatining kalinligi tekisliklarda (platformalarda) 20-25 kilometrni, yosh tog tizmalarida 15-20 kilometrni tashkil kiladi. er pustidan 2900 kilometr chukurlikgacha mantiya kavati joylashadi. Bu kavat tuzilishi, tarkibi, xususiyati va boshka belgilariga karab uch katlamga bulinadi: V katlami 200-400 kilometr, S katlami 700-900 kilometr va D katlami 2900 kilometrgacha chukurlikni tashkil etadi. Seysmik ma`lumotlarga kura kavatlarni tashkil kilgan jismlar ayrim lokal joylardan tashkari asosan kattik xolatda buladi. 1-jadval Litosferaning turli xududlardagi kalinliklari
Xududlarning nomi Kalinliklari, km Xududlarning nomi Kalinliklari, km
4 4 Tibet
Tyan`-Shan` Kavkaz
evropa (tekislik) Shimoliy Amerika (tekislik) 70 80
50 28
30
Tinch okeanining shimoliy kismi (okean botikligi) Tinch
okeanining markaziy kismi Atlantika okeanining markaziy kismi
18 16
V katlamining tarkibida magniy (Mg) va temir (Fe) ning birikmalari bilan bir katorda kremniy kislotasi va ishkoriy elementlarning ozgina mikdori tarkalgan. S katlami tarkibida kislorod (0) va kremniy (Si) dan tashkari magniy katnashadi, shuning uchun bu katlamni kiskacha kilib sima deb ataladi. V va S katlami birgalikda yukori mantiya deb ataladi va er sharini tulik uraydigan birinchi kobik xisoblanadi. Yukori mantiyaning urtacha zichligi 3,2-4,5 g/sm 3 ni tashkil kiladi. D katlamining tarkibida, O, Fe, Mg, Ni mavjud deb xisoblanadi. Uning zichligi esa 5,3-6,6 g/sm3 ga teng. Yadroning chukurligi 2900 kilometrdan er markazigacha (6371 kilometrgacha) davom etadi. Yadro elektr tokini utkazuvchan bulganligi uchun kator olimlar uni temir (Fe) va nikeldan tashkil topgan deb taxmin kiladilar. Jismlarning zichligi 7-11 g/sm3 oraligida uzgarib turadi. Yadro 5100 kilometrgacha suyuk xolatda bulgan tashki kobikga va kattik ichki metalsimon kobikga bulinadi. Xozirgi vaktda er asosan (litosferasi) kattik xolatda degan fikr fanda keng tarkalgan. Bu fikrga asosan litosferaning chukindi, granit va bazal`t katlamlari kattik xolatda yotadi. Mantiya jismlari esa fizik xususiyati jixatdan surguch, shishaga yoki parafinga uxshash strukturasiz jismlardan tashkil topadi. Bu jismlar bir zumda ta`sir kiluvchi kuchlar ta`siridan uzlarini kattik jismlar kabi, asta ta`sir kiluvchi kuchlar ta`siridan esa xuddi suyuk jismlar kabi tutadi. Yadroning tashki kobigi uta zichlangan suyuk jismlardan, markaziy kismi esa kattik metalsimon jismlardan tashkil topgan deb xisoblanadi.
er ma`lum mikdordagi issiklikni ishlab chikaradi. Ichki issiklik energiyasining asosiy manbai bulib radioaktiv elementlarning parchalanishi xisoblanadi. Radioaktiv elementlar uz-uzidan parchalanib, uzidan ma`lum mikdordagi issiklik energiyasini ajratib chikaradi va er pusti jinslarida va mantiyasida energiya tuplanib boradi. Radioaktiv elementlar er pustida juda oz mikdorda tarkalgan bulishiga karamay, planetamiz paydo bulgan (5 mlrd.yil) vaktdan buyon xosil bulgan issiklik mikdori, erning ichki katlamlarini kizdirishdan tashkari, uning yuzasiga xam issiklik tarkatishga etarlidir. er ichkarisida xosil bulib xarakat kiladigan issiklikdan tashkari tashki Kuyosh radiatsiyasidan xosil buladigan issiklik xam mavjuddir. Bir sekund davomida er yuzasi Kuyoshdan issiklikga aylanadigan 1,8.1024 erg. nurlanish energiyasini kabul kiladi. Bu issiklikning 45 foyizini er yuzasidan atmosferaga tarkatadi. erni Kuyoshdan kabul kilib oladigan issikligi notekis taksimlanadi. Kuzatuvlar shuni kursatadiki, Antarktida va Shimoliy kutbda 1 sm 2 yuzaga ekvatordagiga nisbatan uch barobar kup issiklik yutiladi. Lekin yutilgan issiklik bu xududning kup kismida xavoning tinikligi va xavo katlamining siyrak bulganligi sababli atmosferaga tarkalib ketadi. er yuzasining turli nuktalarida issiklik mikdorining notekis kabul kilinishi, er aylanish ukining ekliptika yuzasiga nisbatan kiya joylashganligi bilan xam boglik. er yuzasidan issiklikning tarkalishi va yuzasi bilan yutilishi ma`lum darajada kuruklik va suvlarning notekis taksimlanishiga, er yuzasining rel`efiga, usimliklarga, xavo va okeandagi okimlarga boglik. Lekin er landshaftining turli- tumanligiga karamay, uning yuzasida bir xil urtacha yillik yoki urtacha oylik xaroratga xos bulgan xududlarni ajratish mumkin. Xarorat fakat shimoldan janubga tomon uzgaribgina kolmay, chukurlik buyicha xam uzgarib turadi. Xaroratning er yuzasidagi uzgarish amplitudasi ayrim tumanlarda 90-100 0 S ga (Urta Osiyo chullarida) etadi. er yuzidan chukurlashib borilgan sari xaroratning (kunlik, yillik, kup yillik) uzgarishi kamayib boradi va er yuzidan ma`lum bir chukurlikda uzgarmay kuyadi. Xarorat doimiy bulgan va Kuyosh issikligining ta`siri bulmay kolgan bu chukurlik mintakasini yillik xarorat doimiy bulgan
5 5 mintaka deyiladi. Bu mintakadagi xarorat er yuzasidagi urtacha yillik xaroratga teng buladi. Kuyosh energiyasining ta`siri ostida bulgan bu mintakani geliotermik mintaka deb yuritiladi. Xarorat doimiy bulgan mintakaning chukurligi ekvatorda 1-2 metr, mu`tadil iklimli kengliklarda 20-30 metr, kutbda 100 metr va undan ortik chukurliklarda joylashadi. Doimiy xarorat mintakasidan ichkariga karab chukurlik ortib borishi bilan tog jinslarining xarorati erning ichki issikligi ta`sirida konuniy ravishda ortib boradi. Ichki issiklikning xarorati doimiy bulgan mintakadan yukorida joylashgan kismiga ta`siri er yuzasi tomon kamayib boradi. Xaroratning chukurlik ortishi bilan kutarilishini baxolash uchun geotermik gradient va geotermik boskich tushunchalari kiritilgan. Geotermik gradient deb, xarorati doimiy mintakadan chukurlikning 100 metr ortishiga tugri keladigan xaroratning uzgarish mikdoriga aytiladi. Geotermik boskich esa doimiy xarorat mintakasidan pastdagi xaroratning 10S ortishiga tugri keladigan, chukurlikni (metrdagi) kursatadi. Bu ikki kursatkich tog jinslarining issiklik utkazuvchanligi, tog jinslarida sodir buladigan geokimyoviy reaktsiyalarning tabiatiga, kaynok suv va buglarning mavjudligiga, tog
jinslarining yotish
xolatiga va
radiofaol elementlarning kontsentratsiyasiga boglik ravishda doimo konuniyatsiz uzgarishlarga uchrab turadi.
0 , boskich esa 33 metr deb kabul kilingan. V.A.Magnitskiyning xisoblariga kura, 15-20 kilometr chukurlikgacha geotermik boskich urtacha 33 metrni tashkil kiladi. Bu chukurlikdan pastda xaroratning uzgarishi keskin kamayib ketadi va 100 kilometr chukurlikda xarorat 1300 0 , 400 kilometr chukurlikda 1700 0 , 2900 kilometr chukurlikda 3500 0 ,
0 ni tashkil kiladi.
erning fizik xususiyatlaridan biri uning magnitligidir. er ulkan magnitdir. erning magnit maydoni uncha katta bulmasa xam, u erning xayotida katta axamiyatga ega. er yuzasining magnit maydoni doimiy va uzgaruvchan buladi. Doimiy magnit maydonining asosiy kismi er yadrosida, yadro va mantiya chegarasida sodir buladigan jarayonlar bilan boglik. Magnit maydonining bu kismiga er pusti jinslari barpo kilgan magnit maydoni xam kushiladi. Uzgaruvchan magnit maydoni Kuyoshning nurlanishi bilan xam boglik. er Shimoliy va Janubiy magnit kutblariga ega. Ular geografik kutblarga mos kelmaydi. Magnit strelkasining ma`lum bir joydagi geografik meridianidan chetga burilishiga magnit chetlanishi deyiladi. Magnit chetlanishi sharkiy va garbiy buladi. Bir xil magnit ogish burchaklarini tutashtiruvchi chiziklar izogon deyiladi. Magnit strelkasining gorizontga nisbatan burchagi, magnit ogishi deyiladi. Shimoliy yarim sharda magnitning shimoliy strelkasi janubiy yarim sharda esa janubiy strelkasi gorizontga karab ogadi. Ogish burchagi ekvatordan kutblarga karab ortib boradi va magnit kutblarida maksimumga (90 0
Ogish va chetlanish mikdorlari kun, yil va asrlar mobaynida erning Kuyoshga nisbatan joylashgan urni va Kuyoshning kun, yil va asr mobaynidagi xolatiga boglik ravishda uzgarishga uchrab turadi.
er pustini tashkil kilgan jismlarning zichligi 3,3 kg/sm 3 dan ortmaydi. erning chukur kismlarini tashkil kilgan jismlarning zichligi bosim ortishi bilan ortib boradi. Olimlarning xisoblashlariga kura mantiya va yadro chegarasida 2900 kilometr chukurlikda er jismlarining zichligi 5,7 g/sm 3 ga teng. Shu chegaradan bevosita pastda zichlik keskin ortib boradi va 9,3-9,7 g/sm 3 ga etadi. erning markazida jismlarning zichligi 12,2 - 12,5 g/sm 3 ga etadi. erning ichki bosimi chukurlik ortishi bilan ortib boradi va er pusti bilan mantiya chegarasida 13 ming atmosfera, mantiya va yadro chegarasida 1,4 million atmosfera va erning markazida 3 million atmosferadan ortadi.
6 6 5-Mavzu. er pustining kimyoviy tarkibi
X ozirgi vaktda olimlar urtasida erning pustloklari va yadrosining kimyoviy tarkibi tugrisida yagona bir fikr mavjud emas, erning kimyoviy tarkibi meteoritlar tarkibiga uxshash deb, taxmin kilinadi. Lekin er pustining tarkibi meteor jismlarining tarkibidan keskin fark kiladi. Bu farkni er pusti bilan uning chukur mintakalari orasidagi element almashinuvi jarayoni bilan tushuntirsa buladi. Ayrim xollarda erning ichkari kismidan Si, Ca, Na, K, Al va radioaktiv elementlar uning pusti tomon kutariladi. er pustidan uning ichkarisiga esa Fe, Mg, S va boshka kimyoviy elementlar xarakat kiladi. erning kimyoviy tarkibini XIX asrning 80-yillarida amerikalik olim Klark birinchi bulib usha davrda ma`lum bulgan 6000 dona tog jinslarini urganib er pustining kimyoviy tarkibini kursatuvchi jadval tuzdi. Shu davrdan boshlab kupgina olimlar er pustining kimyoviy tarkibini urganish bilan shugullandilar. Akademik A.e.Fersman, keyinrok A.P.Vinogradovlar tomonidan bir muncha anik ma`lumotlar olindi. Kuyidagi 2-jadvalda geosferalarining kimyoviy tarkibi tugrisida ma`lumot berilgan. er pustining kimyoviy tarkibi vakt birligi ichida doimiy emas, chunki er bir tomondan meteorit va chang kurinishdagi kosmik jismlar xisobiga uzgarib turadi, ikkinchi tomondan er dunyo bushligiga geliy, neon, vodorod, azot va turli gazsimon elementlar va birikmalarni doimiy ravishda uzidan tarkatib turadi.
2-jadval Geosferalarning kimyoviy tarkibi Kimyoviy elementlar
katlami Bazal`t katlami
20 kilometrgacha
umumiy kimyoviy tarkii
47.59
elementlar
6-Mavzu. Erning paydo bulishi xakidagi gipotezalar
7 7 erning paydo bulishi tugrisidagi dastlabki tasavvurlar juda kadimdan mavjud bulgan. Chunki bu masala ulkan amaliy axamiyatga ega. erning paydo bulishi xakida tugri tasavvurga ega bulmasdan turib, uning tuzilishini va unda buladigan jarayonlarni tugri tushunish mumkin emas. Kadimgi davrlarda erning va Kuyosh tizimining vujudga kelishi tugrisidagi tasavvurlar asosan xurofiy bulgan. Fakat uygonish davrida (XV asrning oxiri va XVI asrning boshi) fanni dinning tazyikidan ozod bulishi boshlanadi. Polyak olimi Nikolay Kopernik (1473-1543) "Dunyo jismlarining aylanishi xakida" nomli asarida birinchi bulib er koinotning markazi emas, balki Kuyosh atrofida doimo aylanib turadigan kichik planeta ekanligini aniklab berdi. XVII asrning oxirida nemis olimi Leybnits (1646-1716) er kachonlardir kizigan (chug xolatidagi) nur tarkatuvchi jism bulgan degan fikrni urtaga tashladi. erning yukori katlamlarini u er yuziga okib chikkan massaning shlaklariga uxshatdi. 1745 yilda frantsuz olimi J.Byuffon (1707-1788) er va Kuyosh tizimining boshka planetalari bir necha un ming yil avval Kuyoshning kometa bilan falokatli tuknashuvidan ajralib chikkan kuyosh jismlaridan xosil bulgan deb isbot kilishga xarakat kildi. Nemis faylasufi Immanuil Kantning gipotezasiga (1755y.) kura, birlamchi koinot turli kattalikdagi va zichlikdagi kattik, xarakatsiz chang zarrachalaridan tashkil topgan. Zarrachalarning uzaro tortilishi natijasida ular xarakatlana boshlaganlar. Lekin ular zarralarning kattaligi va zichligiga boglik ravishda turli tezlikda xarakatlanganlar. Zarralarning tuknashuvi butun tizimni aylanishiga va uning markazida zarralarning tuplanishiga olib kelgan. Zarralar bu markaziy kism atrofida aylana orbitasi buylab bir tomonga aylana boshlagan. Xarakatlanayotgan zarralarning kushilishidan planetalar xosil bulgan. Kantning ta`kidlashicha osmon jismlarining xosil bulishi va xozirgi olamning tarkok materiyadan xosil bulish jarayoni million yillar davom etgan. Frantsuz matematigi P`er Simon Laplasning fikricha (1796y.) koinot kizdirilgan gazsimon jismlardan tashkil topgan va u uz uki atrofida kattik jismlar kabi sekin bir tekis aylanadigan birlamchi gaz tumanligidan iborat bulgan. Gaz tumanligi asta sekin sovib sikilib borishi bilan aylanish tezligi va markazdan kochirma kuch ayniksa tumanlikning ekvator kismida ortib borgan. Natijada jismlar tumanlik ekvatori yuzasiga yigilib borgan va yassi disk shaklini egallagan. Ekvatordagi markazdan kochirma kuch tortish kuchidan orta boshlaganidan sung, tumanlikning ekvator kismidan gaz xalkalari ajralib chika boshlagan va tumanlik xarakat kilayotgan yunalishda aylanishni davom etdirgan. Xalka jismlari asta-sekin zichlanib borib gaz kuykalarini (yigindilarini) yoki birlamchi planetalarni (planeta kurtaklarini) xosil kilgan. Tumanlikning markazida gazlarning zich kuykasidan (yigindisidan) Kuyosh paydo bulgan. Bu gipoteza uzining oddiyligi va mazmunining tugriligi tufayli XIX asr mobaynida xukmron gipoteza bulib xizmat kilgan. Lekin asrning oxirlarida yangi utkazilgan tadkikotlar natijalari bilan anchagina ziddiyat borligi aniklandi. XX asrda planetalarning xosil kiluvchi jismlarning kelib chikishini tushuntiruvchi tasavvurlardan kelib chikadigan turli-tuman gipotezalar taklif kilindi, lekin ularning ilmiy nuktai nazardan asossiz ekanligi isbotlandi. Ilmiy kosmogoniyada Kuyosh atrofidagi gaz, chang bulutligining (tumanligining) kelib chikish masalasi uta murakkab muammo xisoblanadi. Xozirgi vaktda Kuyosh tizimidagi planetalarni xosil kiluvchi birlamchi bulutlikning (tumanlikning) xosil bulishi tugrisida ikkita asosiy gipoteza mavjud. Ulardan biri Kuyoshning atrof koinotdan jismlarini tortib olishidan, ikkinchisi Kuyosh va Kuyosh tizimidagi planetalar birga bir vaktda bir xil gaz-chang yigindilaridan xosil bulganligini taxmin kiladi. Akademik O.Yu.Shmidt gipotezasiga kura, Kuyosh olam bushligidagi xarakati jarayonida gaz, chang bulutliklaridan iborat bulgan yulduzlar oraligidagi jismlarni uziga tortib olgan. Bu bulutliklar vodorod gazsimon, asosiy kismi muzlardan iborat bulgan kattik zarralardan tashkil topgan. Tosh va metall jismlar xam mavjud bulgan. Tosh va muzdan iborat bulgan kattik zarralardan Kuyosh tizimining kupgina jismlari xosil bulgan. Kuyosh atrofidagi bulutliklardagi kattik zarralarning tuknashuvi natijasida ular bir-birlari bilan yopisha boshlagan va bulutlikning uzi esa yassi, zichligi ortgan katlamga aylangan. Katta jismlardan planeta va boshka kosmik jismlar xosil bulgan. Planetalar xosil bulishi jarayonida, bir-birlari bilan tuknashgan ayrim zarralar tezligini katta mikdorda yukotib umumiy bulutlik yigindisidan uzoklashgan. Bu zarralar planetalar atrofida aylana boshlaydi, sungra esa ular yigilib yuldoshlarni xosil kiladi.
8 8 O.Yu.Shmidtning gipotezasiga kura er va boshka planetalar birlamchi sovuk jismlar bulgan, sungra erning ichki issikligi radiofaol elementlarning parchalanishi natijasida xosil bulgan. Akademik A.G.Fesenkov Kuyosh va boshka planetalarning xosil bulishini yulduzlarning paydo bulishi muammosi bilan birgalikda kurib chikadi. Galaktikadan tashkarida joylashgan tumanliklarning tuzilishini urganish xozirgi kunda xam yulduzlar xosil bulayotganligini kursatdi. Yulduzlar gaz, chang tumanliklarida joylashgan diffuzion jismlarning kuyuklashuvidan paydo buladi. Ayrim tumanliklarda kuyuklashgan gaz-chang yigindilarining mavjudligi kuzatiladi. Ayrim yigindilarning parchalanishi va ulardan yulduzlarining xosil bulishi ma`lum buldi. Yulduz jismlarining dunyo bushligiga yoyilish jarayoni xam isbotlandi. V.G.Fesenkov, Kuyosh va planetalar kattik yassi disk shaklidagi yulduzlar oraligidagi gaz- chang yigindilaridan (kuykalaridan) xosil bulgan deb xisoblaydi. Avvalo katta massaga ega bulgan va xozirgi vaktga nisbatan tezrok aylanadigan Kuyosh xosil bulgan. Sungra esa aylanish tezligi katta bulganligi uchun gaz-chang jismlarining juda kup kismi markaziy yigindiga kushila olmagan va uning ekvator kismidan ajralib tumanlik markazidan uzoklashib borgan. Bu ajralgan kismlarning xarakati markaziy yigindining xarakatini kaytargan. Markaziy yigindidan tashkaridagi gaz-chang jismlarining asta-sekin zichlanishi Kuyosh tizimining xozirgi vaktda mavjud planetalarini xosil bulishiga olib kelgan. Xozirgi davrdagi tasavvurlarga kura Kuyosh tizimi jismlari fazoda birlamchi sovuk va gazsimon materialning yigilishi va zichlanishi natijasida Kuyosh va birlamchi planetalar paydo bulguniga kadar shakllangan. Asteroid va meteoritlar er guruxiga kirgan planetalar uchun, kometa va meteorlar esa gigant planetalar uchun ilk (dastaval) maxsulot xisoblanadi. erni xozirgi vaktdagi pustining tuzilishini shakllanishi birlamchi gomogen (bir xil tarkibli, tuzilishi) moddalarning ogirligiga boglik ravishda differentsiatsiya jarayoni bilan boglanadi.
9 9 Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|