Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
Tog jinslarining uzilma shaklida yotishlari (uzilmali buzilishlar)
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5-Mavzu. Seysmik xodisalar (zilzilalar)
- 14-rasm. Seysmik tulkinlarning gipotsentrdan er yuziga chikish sxemasi
- 5-Bob. Ekzogen geologik jarayonlar
- 1-Mavzu. Nurash
- Fizik nurash
- Kimyoviy nurash.
- Organik nurash.
|
Tog jinslarining uzilma shaklida yotishlari (uzilmali buzilishlar). Tektonik jarayonlar natijasida shunchalik katta kuchlanish xosil buladiki tog jinslarining deformatsiyalanish kobiliyati yukolib, katlamlarda uzilish paydo buladi. Katlamlar uzilishi va sinishi natijasida uz joyini uzgartiradi (13-rasm).
32 32 Uzilmalarning eng oddiy kurinishi er pustida keng tarkalgan yoriklar xisoblanadi. Yoriklar ochilganligi darajasiga karab berk, yopik va ochik yoriklarga bulinadi. Berk yoriklar (tolasimon) odatda kuzga kurinmaydi lekin tog jinslarini parchalaganimizda aniklashimiz mumkin. Yopik yoriklar oddiy kuz bilan kurinadi va kuzga kurinarli darajada ochilmagan buladi oddatda ikkilamchi yopik yoriklar minerallar (gips, kal`tsit) va boshkalar bilan tuldirilgan buladi. Ochik yoriklar ikkilamchi minerallar bilan tuldirilmagan, lekin bu ochilish doimo jinslarning siljishi xisobiga bulmaydi. Bunday yoriklar nurash jarayoni natijasida xam xosil buladi. eriklarning kattaliklari buyicha xam bir-biridan ajratiladi. Xosil bulishi (genezisi) buyicha yoriklar tektonik va tektonik bulmagan yoriklarga bulinadi. Tektonik bulmagan yoriklarga jins xosil bulishi jarayonida xosil bulgan yoriklar, katlamlanish, nurash, agdarilish, surilish jarayonlaridan xosil bulgan yoriklar kiradi. Tektonik yoriklar odatda bir tomonga yoki bir necha tomonga doimo yunalgan buladi. Bu yoriklar fakat bir xil tog jinslarining katlamlarini kesib utmay, balki turli-yoshga va tarkibga ega bulgan katta-katta jins katlamlarini kesib utib, ularni ayrim bloklarga buladi. Ayrim tektonik yoriklar er pustining dastlabki rivojlanish boskichlarida xosil buladi va er pustini kesib utib mantiya ichkarisigacha davom etadi. Bu katta tektonik yoriklar er pustidagi asosiy tektonik xarakatlarning rivojlanishini belgilab beradi. Katta chukurliklarga ega bulgan yoriklar er pustining yuzasida keng parchalangan - buzilgan mintaka kurinishida namoyon buladi. Uzilma buzilishlar vertikal va gorizontal yuzada uz urinlarini uzgartirishlari mumkin. Siljigan uzilma buzilishlar sbros, vzbros (yoki akssbros), surilish, gorst va grabenlar kurinishida buladi. Siljishlar tog jinslarida mavjud bulgan yoriklar yuzasi buylab sodir buladi. Yoriklarning ung va sul tomonlari uzilmalarning kanotlari deyiladi. Kanotlar yoriklar buyicha vertikal yunalishda siljisa, uzilmaning bir tomonini kutarilgan kanoti, ikkinchi tomonini esa tushgan (pasaygan) kanoti deb xisoblanadi. Siljish yuzasi kiyalangan bulsa kutarilgan kanoti osik va pasaygan (pastki) kanotini esa yotgan kanotlar deyiladi. Kanotlarning bir-biriga nisbatan surilgan masofasi siljish amplitudasi deyiladi. 13 - rasm. Uzilma dislokatsiyalarning turli shakllari (V.D.Voyloshnikov buyicha) 1 sbros; 2-vzbros; 3-zinasimon sbros; 4-zinasimon vzbros; 5-graben; 6-ramp; 7-gorst; 8-vzbros bilan chegaralangan gorst; 9-graben-sinklinal; 10-gorst-antiklinal; 11-burmalanish bilan bir vaktda xosil bulgan nadvig; 12-14-gorizontal yuza buylab surilish turlari; 15-ta`sir kuchlarining yunalishi; 16-tog jinslarining surilish yunalishlari.
Osik kanotlar tik yoki vertikal yunalishda siljish yuzasi buylab pastga xarakatlangan bulsa (tushgan) bunday uzilmani sbros deyiladi. Agar yotgan kanoti osik kanotiga nisbatan kutarilsa aks sbroslar yoki vzbroslar deb ataladi. Agar kanotlar gorizontal yuzada bir-biriga nisbatan surilgan bulsa- surilish deb ataladi. Grabenlar - ikki sbros tizimi bilan chegaralangan erning chukkan kismini kursatadi. Aks sbros tizimi buylab kutarilgan erning kismiga gorst deyiladi. Tektonik jarayonlar natijasida tog jinslarining burma va uzilma shaklida yotish xolatini tabiiy sharoitda urganish murakkab vazifadir, chunki ekzogen geologik jarayonlar natijasida er yuzasidagi
33 33 notekisliklar yukolib va yopilib boradi. Buzilgan joylardan ayrim vaktlarda buloklar okib chikadi, daryo suvlarining bu erlarga kuyilishi natijasida sarfi kamayadi. Tektonik jarayonlar natijasida xosil bulgan burmalarni va uzilmalarni, gidrotexnik inshootlarning joyini tanlashda injenerlik tadbirlarini ishlab chikishda xisobga olinadi.
ka`rining ma`lum bir nuktalarida yigilgan katta kuchlanishning bir zumda sarflanishi natijasida sodir bulib, seysmik stantsiyalarda urnatilgan maxsus kurilmalar (seysmograf, seysmometrlar) bilan kayd kilinadi. er sharida yiliga bir necha million silkinishlar kayd etiladi. Ularning yuzdan ortikrogi er yuzida vayronagarchilik keltiradi. er pustida yoki mantiyaning yukori kismida jins massivlarining siljishi natijasida egiluvchan tulkin paydo buladigan joyi zilzila gipotsentri (uchogi) deyiladi. Gipotsentrning chukurligi 700 kilometrgacha etishi mumkin. Xosil bulishi chukurligi buyicha; yuzada (gipotsentrning chukurligi 50 kilometrgacha), urta chukurliklarda (gipotsentrning chukurligi 50-300 kilometrgacha), katta chukurliklarda (gipotsentrning chukurligi 300 kilometrdan ortik) sodir buladigan zilzilalarga bulinadi. Agar gipotsentr orkali er radiusi utkazilsa, shu radiusning er yuzasi bilan kesishgan nuktasi epitsentr deyiladi (14-rasm). Zilzila jarayonida litosferada ikki xil silkinma va tebranma xarakat vujudga keladi. Epitsentrda tektonik turtki ta`siridan xosil bulgan egiluvchan xarakat pastdan yukoriga tik yunalgan buladi shuning uchun epitsentrda er silkinadi. er yuzasining boshka nuktalariga gipotsentrdan tarkalgan egiluvchan tulkinlar burchak ostida kiyalanib uriladi va epitsentrdan uzoklashgan sari silkinma xarakat silkinma- tebranma sungra esa tebranma xarakatga aylanadi (14-rasm). Gipotsentrda xosil bulgan egiluvchan tulkinlar ikki xil buylama va kundalang tulkinlar
Muxitning zarralari tulkin yunalishi buyicha siljiydi. Kundalang tulkinlar jismlarning davriy surilishiga yoki shaklining uzgarishiga olib keladi. er yuzasida zilzilaning epitsentrida kattik va gazsimon muxit chegarasida yuza tulkinlari xosil buladi.
Bu tulkinlar kundalang urilish (ta`sir kilish) xususiyatiga ega va epitsentrdan xar tomonga er pustining eng yukori kavati buylab tarkaladi xamda jinslarning tulkinsimon deformatsiyalanishiga olib keladi.
Zilzilaning kuchi, soni va davom etish muddati turlicha buladi. Kuchli zilzilalar vaktida tulkin zarbalari bir necha kup yillar ichida kaytarilib turadi. Masalan: 1966 yil 26 aprelda Toshkentda bulgan zilzila vaktida 3 oyda 600 ta zarba kayd kilingan. Zilzila ta`siridan tuprokning tebranishi maxsus kurilma seysmograf yordamida ulchanadi. Seysmografning asosiy ishchi kismi ma`lum bir yuzada tebranadigan mayatnigi xisoblanadi. Zilzila vaktida zarba ta`sirida mayatnikning shtativi tuprok (er yuzi) bilan birga ogadi mayatnik esa bu xarakatdan inertsiya ta`sirida shtativining asosidan ortda koladi. Natijada mayatnik tebranadi va uning utkir uchi xarakatlanayotgan tasmaga chizadi. Zilzilaning kuchiga karab tulkin amplitudasi turlicha buladi va zilzila xarakatining chizma tasviri bunyodga keladi.
34 34 Zilzilalar tabiiy ofatlar ichida eng daxshatlisi va katta vayronagarchilik keltirganliklari uchun, odamlar kadimdan zilzilaning kuchini aniklashga xarakat kilganlar va ularning vayron kilish okibatlarini kamaytirish usullarini kidirishgan. Zilzilalar odatda murakkab va turli kurinishda namoyon buladi. Ularning sodir bulishidan avval sodir bulish jarayonida va sungra, turli seysmik xodisalar ruy beradi. Bularga misol kilib, tog jinslari zarralarining yukori chastotada tebranishi natijasida xosil buladigan er ostining gumburlashini kursatish mumkin. Tog jinslarida asta-sekin yigilgan kuchlanish ularning mustaxkamlik chegarasidan ortgandan sung, er massasining tusatdan siljishi bilan boglik bulgan impul`s, tebranishning xosil bulishiga olib keladi. Kuchli zilzilalar vaktida sodir buladigan seysmik xodisalarga silkinish va er pustining tulkinsimon xarakati xam kiradi. Agar jinslar etarli darajada egiluvchanlikga ega bulmasalar tulkinsimon xarakat er yuzasida kayd kilinadi. Masalan: 1902 yilda Gvatemalada bulgan zilzila vaktida tulkin kaytargich tulkinsimon bukilgan, 1891 yilda Yaponiyada esa tuprokda balandligi 30 santimetrgacha, uzunligi 3-10 metrgacha bulgan tulkinsimon rel`ef xosil bulgan. Andijon zilzilasi (1902 yil) vaktida temir yul rel`slari uzilgan. Tektonik uzilishlar buylab xosil bulgan keskin xarakat zilzila epitsentrida er yuzasini deformatsiyalanishiga (kutarilishi va chukishiga) olib keladi. Natijada turli uzunlikdagi, kenglikdagi, amplituda va yunalishdagi yoriklarni xosil kiladi. Bunday xodisalar 1885 yilda Oksuv (Kirgiziston) va 1957 yilda Oltoy zilzilalari vaktida kuzatilgan. Kuchli zilzilalarning ta`siridan tog yonbagirlarida va daryo vodiylarida agdarilishlar (kulashlar) xamda surilishlar xosil buladi. Zilzilalar tez-tez va katta kuch bilan sodir buladigan er yuzaning kismlarini seysmik viloyatlar deyiladi. Seysmik viloyatlarga Tinch okeanining chekka kismlari, Urta er va Kora dengizlarning kirgoklari, Kavkaz va Eron toglari, Xindikush, Pomir, Ximolay, Xindixitoy va Malay yarim orollari karashlidir. Yukorida kurib utilgan zilzilalar, tektonik zilzilalar turiga kiradi. Tektonik zilzilalardan tashkari kichik maydonlarda denudatsion va
vulkon zilzilalari sodir bulishi
mumkin. Denudatsion zilzilalar tog jinsi massivlarining kulashi ta`siridan xosil bulgan turtki natijasida xosil buladi. Aksariyat bunday kulashlar er yuziga yakin chukurlikda joylashgan er osti bushliklari tabiiy shiplarining buzilishi natijasida ruy beradi. Denudatsion zilzilalar karst rivojlangan tumanlar uchun xam xarakterlidir. Lekin katta kulashlar er yuzida vujudga keladi. Denudatsion zilzilalar ta`siridan er pustida vujudga kelgan tebranma xarakatlar uncha katta ta`sirli bulmaydi va kichik masofalarga tarkaladi va
ta`sir kiladi.
Vulkonlarning otilishi jarayonida xam zilzila paydo buladi. Bunday zilzilalarga vulkan ostidan kup mikdorda lava okib chikishi natijasida xosil bulgan bushliklarning buzilishi sababchi buladi. Bu turdagi zilzilalar xam kichik
maydonga tarkaladi va ta`sir
kiladi. Seysmik xodisalarni gidrotexnik inshootlar kurilishida xisobga olish zarur. Chunki zilzila ta`siri natijasida inshootlarning mustaxkamligi va chidamliligi (kushimcha kuch ta`sir kilishi), inshootlarning asosini tashkil etgan tog jinslarining xususiyatlari va xolatlari uzgarishi mumkin. Masalan: zilzila kuchi ta`sirida kumlar zichlanishi, gilli jinslarning xolati va mustaxkamligi uzgarishi mumkin. Shuning uchun inshootlarni zilzila ta`siriga nisbatan chidamli tog jinslari tarkalgan maydonlarga joylashtiriladi. Magmatik, metamorfik va chukindi koyatosh jinslari inshootlarning ishonchli mustaxkam asosi buladi, lekin plastik xolatda bulgan gilli jinslar va suvga tuyingan kumlar esa deyarli yaxshi mustaxkam asos bula olmaydi, chunki zilzila zarbidan bu jinslarning xolati uzgarib suyulishi mumkin
va inshootlar xalokatli deformatsiya berishi va
shikastlanishi mumkin.
Zilzila zarbi ta`siridan suv omborlarida tulkinlar kutarilishi kirgok atroflarini suv bosishi va shu atrofda
joylashgan imorat
va inshootlarni buzishi mumkin.
Keyingi vaktlarda adabiyotlarda chukur tog vodiylarida suv omborlari kurilishi munosabati bilan sodir buladigan zilzilalar tugrisida ma`lumotlar paydo bula boshladi. Shuni aytish mumkinki, ayrim erlarda suv omborlari kurilishi bilan seysmik xodisalar faollashgan ayrim erlarda esa seysmik xodisalarning faolligi keskin kamaygan. Masalan Mid-Leyk (AKSh), Vayong (Italiya), Movuazen (Shvetsariya), Koyna (Xindiston) suv omborlari kurilishi va tuldirilishi jarayonida uning chukurligi ma`lum balandlikga etganda zilzila sodir bula boshlagan, seysmik viloyatlarda Orovil (AKSh), Kremosta (Gretsiya) Mangla (Pokiston) suv omborlari kurilishi va tuldirilishi jarayonida zilzila
35 35 xodisasining faolligi keskin
pasaygan yoki
umuman tuxtab
kolgan. Inshoot loyixasi tayyorlanayotgan maydon anik injener-geologik tadkikot ishlari asosida mikroseysmik tumanlarga bulinadi. Bunda ajratilgan xar bir maydon uchun tog jinslarining xolatini, tarkalishini, kalinligini va sizot suvlarining yotish chukurligini xisobga olinadi va zilzila kuchi bir yoki ikki ballga orttirilishi yoki kamaytirilishi mumkin.
36 36 5-Bob. Ekzogen geologik jarayonlar
1-Ma`ruza Nurash 2-Ma`ruza Shamolning geologik ishi 3-Ma`ruza er yuzasidagi okar suvlarning geologik faoliyati 4-Ma`ruza Muzliklar va ularning geologik ishi 5-Ma`ruza Dengizlarning geologik ishi 6-Ma`ruza Kul va botkokliklarning geologik ishi Nazorat uchun savollar
jins yoriklarida muzlashi, karbonat kislotasi, kislorod, usimlik va organizmlarning tog jinslariga ta`siri natijasida uzgarishi va buzilishiga aytiladi. Bu jarayonlar maboynida tog jinslarida fizikaviy, kimyoviy va biologik xarakterdagi uzgarishlar ruy beradi. Tabiatda bu jarayonlar odatda bir vaktning uzida sodir buladi, lekin iklimiy va boshka sabablarga kura nurashning biror bir turi asosiy buladi. Fizik nurash asosan xaroratning kecha-kunduz, kish va yozda uzgarishi natijasida sodir buladi va tog jinslarining parchalanishiga olib keladi. Kuyosh kunduzi tog jinslari yuzasini kizdiradi issiklik jins katlamlariga asta-sekin tarkalgani uchun yukorida joylashgan katlamlar ichkari katlamlarga nisbatan kattarok mikdorga kengayadi. Bunday notekis kengayish tog jinslarining yorilishiga, parchalanishiga va katlam-katlam bulib bulinishiga olib keladi. Kizdirilish bilan sovushning kecha-kunduz va yil davomida almashinuvi tog jinslarining parchalanishini tezlashtiradi, yoriklarning xosil bulishi esa tog jinslarini borgan sari mayda bulaklarga parchalanishiga olib keladi. Notekis kizdirilish minerallar va tog jinslarining rangi bilan xam boglik. Kora rangdagi minerallar och rangdagilarga nisbatan kuprok kiziydi va nurash tezrok sodir buladi. Agar tog jinslari darzlariga suvlar tushsa xaroratning pasayishi natijasida ular muzlaydi va uz xajmini 9 foizga kupaytiradi. Natijada yorik va darzlar kengayadi, chukurlashadi va jinslar mayda bulaklarga ajraladi. Tog jinslarining parchalanishida ularni tashkil kilgan minerallarning issiklikdan kengayish koeffitsienti katta axamiyatga ega. Masalan, 30 santimetrli granit jinsi 1 0 S ga kizdirilsa ortoklaz minerali 0,00026 santimetrga, kvarts minerali 0,00040 santimetrga kengayadi. Shuning uchun bir necha turli minerallardan tashkil topgan tog jinslari tez parchalanadi. Shunday kilib fizik nurash jarayonida tog jinslari turli kattalikdagi bulaklarga parchalanadi. Odatda yirik bulaklar tarkibi buyicha xosil bulgan jinslari bilan bir-xil mayda bulaklari esa ayrim minerallardan tashkil topadi.
xamda kislorod, karbonat angidrid gazi, tuzlar bilan tuyingan suvlar va turli kislotalar ta`siri ostida buziladi. Ya`ni oksidlanish gidratatsiya, degidratatsiya, erish va gidroliz jarayonlari yuz beradi. Tog jinslari va minerallarning oksidlanishi xavodagi namlik, suv tarkibidagi erkin kislorodning ta`siri ostida sodir buladi, ayniksa tarkibida Fe2O bulgan minerallar va jinslarda oksidlanish tez rivojlanadi. Magnetit kislorod ta`sirida limonitga aylanadi. Temirning oksid birikmalari kum zarralari atrofida pustlok xosil kiladi va kumlarni tsementlashtiradi. Tarkibida suv bulmagan minerallarning uziga suvni biriktirib olish xodisasi gidratatsiya deyiladi. Natijada suv zarralarining ma`lum mikdori minerallarning strukturasiga joylashadi va fakat 400
0 S dan yukori xaroratda mineraldan ajralishi mumkin. Gidratatsiya jarayonida mineralning kristallik strukturasi kayta kuriladi va uning xajmi 25% va undan ortik mikdorga kupayishi mumkin. Xajmning ortishi tog jinslarida deformatsiyaning vujudga kelishiga va ularning jadal ravishda yorilishiga sabab buladi. Gidratatsiya jarayoniga misol kilib angidrid (CaSO4) ning gipsga (CaSO4 · 2H2O) aylanishini kursatish mumkin. Agar jinslar katta chukurliklarga joylashgan bulsa, xarorat ta`sirida tarkibidagi suvni yukotadi,
37 37 Mineral moddalarning eritmaga utish jarayoni erish deyiladi. Kulay sharoitda esa ular eritmadan ajralishi xam mumkin. Tabiiy suvlarning eritish kobiliyati suv molekulalarining N + va ON - ionlariga dissotsiatsiyalanganligiga boglik. Dissotsiatsiyalanish darajasi xaroratning kutarilishi va suvdagi erkin karbonat kislotasi mikdorining ortishi bilan boglik. Tabiatda tarkalgan barcha minerallar turli mikdorda suvda erish xususiyatiga egadirlar. Gidroliz jarayonida minerallar dissotsiatsiyalangan suvlar ta`sirida parchalanadi, yangi birikmalarni xosil kiladi va ayrim elementlarni erigan xolda ajratib chikaradi. Alyumosilikatlar gidrolizi jarayonida ulardan K, Na, Ca, ajratib chikariladi (olib chikib ketiladi). Bu kationlar suvda erigan karbonat angidrid kislotasi bilan uzaro ta`sirda bulib eritmalarga utadi va karbonatlar, bikarbonatlar kurinishida er osti va usti suvlari bilan olib chikib ketiladi.
Kora rangli temir magniyli silikatlarning gidrolizi, alyumosilikatlarga nisbatan jadallashgan xolatda utadi. Bunda birikmalardagi ikki valentli temir, ikki oksidli kurinishdan oksid kurinishiga utadi va natijada temir gidrookisi yoki kungir temirtosh xosil buladi. Shunday kilib, suvning va unga erigan moddalarning tog jinslariga bulgan kimyoviy ta`siri jarayonida tog jinslarining tarkibi uzgaradi va yangi minerallar xosil buladi. Organik nurash. Kimyoviy nurash jarayonining jadalligi er pustining yukori kismida va yuzida tirik organizmlarning xayot faoliyati ta`siri ostida keskin ortadi. V.I.Vernadskiyning yozishiga kura tirik moddalar er pustining 0,1% ogirligini tashkil kiladi. Biomassa, atrof va biomassa joylashgan muxit urtasida uzaro ta`sir xukm suradi. Atomlar organik muxitdan tirik organizmga yoki tirik organizmdan noorganik muxitga utib turadi. Biomassa yana atmosfera, gidrosfera va litosfera bilan juda yakin boglangan. Uning bu muxitlarga ta`siri vakt utishi bilan kuchayib borgan. Organizmlar atmosferaning 6 kilometrli balandligigacha, gidrosferaning 11500 metr chukurligigacha va litosferaning bir necha yuz metr chukurligigacha tarkalganligi aniklangan. erda flora va fauna paydo bulgan vaktidan boshlab ularning xayot faoliyati natijasida litosfera kator minerallar va tog jinslari bilan boyigan. Organizmlarning xayot faoliyati tufayli atmosferaning tarkibi idora kilinadi, kator geologik jarayonlar ruy beradi va nurash jarayonlari tezlashadi. Organizmlar xayot faoliyatlari jarayonida atrofidagi tog jinslaridan turli elementlarni kabul kilib oladi va shu bilan ularni asta-sekin buzadi (parchalaydi). Ulardan ajrab chikadigan organik kislotalar, faol ta`sir etuvchi gazlar (O, CO2, H2) va moddalar jinslarning buzilishini tezlashtiradi. Masalan, tabiiy sharoitda dala shpatining nurashi V.I.Vernadskiyning fikricha fakat bakteriyalarning ishtirokida tez sodir bulishi mumkin. Organizm koldiklarining chirishi natijasida xosil buluvchi organik kislotalar silikatlarning buzilishiga olib keladi. engil xarakatlanuvchi kolloidlarning mavjudligi alyuminiy va uch valentli temirning xarakatchanligini oshiradi va ular suvlar bilan uzok masofalarga olib ketilishi mumkin.
Chul va dashtlarda buglanish yogin mikdoriga nisbatan katta mikdorda bulganliklari uchun bu xududlarda asosan fizik nurash ruy beradi, kimyoviy nurash esa suv xavzalarida oson (engil) eruvchan tuz birikmalarining xosil bulishida va chukmaga tushishida namoyon buladi. Natijada tuproklar karbonat, sul`fat
va xloridga boy tuzlar
bilan shurlanadi. Nam va issik iklimli tabiiy mintakalarda yoginlarning mikdori buglanishdan katta buladi. Bunday sharoitda oksidlanish, gidratatsiya, erish,
karbonatizatsiya jarayonlari, ya`ni kimyoviy nurash asosiy
axamiyatga ega.
Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|