Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3-rasm. Chukindi tog jinslarining tsementlanish turlari
- 3-jadval
- Tuzlar yoki tuzli jinslar.
- 4-rasm. Katlamlarning yotish shakli
- 1. Kontakt metamorfizm
- 2. Gidrotermal metamorfizm
- 4-jadval Metamorfik tog jinslari tugrisida asosiy ma`lumotlar
|
Diagenez boskichi. Chukmada sodir buladigan uzgarishlar diagenez deb ataladi. Yangi yotkizilgan chukma suvga tuyingan va zichligi kam buladi. Chukma tarkibida parchalangan jins bulaklaridan chukmaga tushgan biokimyo va kimyoviy komponentlardan tashkari, oz mikdorda kislorod, kremniy, temir, marganets gidrooksidlarning eritmalari, tirik bakteriyalar va organik moddalar mavjud buladi. Demak chukma kup komponentli uzgaruvchan turli fizik, kimeviy va organik uzgarishlarga uchragan tizimni ifoda kiladi. Diagenez boskichi mobaynida chukma zichlanadi va namligi kamayadi, kolloidlar paydo buladi va eskiradi (kariydi), il eritmalaridan yangi minerallar xosil buladi bir xil minerallar uzgarib yangilari paydo buladi, chukmadagi moddalar aralashadi va ikontsentratsiyasi uzgaradi.
kattik xolatga utishi-tsementlanishi mumkin. Lekin tsementlanmagan xolatda kolish xollari xam uchraydi.
Chunki jinslar xosil bulish sharoitiga kura chakilgan (sinik, bulakli), gilli, xemogen va organogen jinslariga bulinadi. Sinf uchun jinslarning tasnifnomasiga asos kilib uning strukturasi (donalarining kattaligi) tsementning mavjudligi va mineralogik tarkibi olingan. Sinik jinslar strukturasiga karab yirik bulakli-psefitlar (>2 mm), kumlar-psammitlar (2-0,05 mm), changli-alevritlar (0,05-0,005 mm) va gilli-pelitlarga (< 0,005 mm) bulinadi. Yirik bulakli jinslar-psefitlarga turli bush sinik (yirik shagal, mayda shagal, mayda kirrali tosh va tsementlangan (konglomerat, brekchiya) nurash) maxsulotlari kiradi. Bu jinslar tarkibidagi bulaklar aksariyat turli-tuman minerallardan tashkil topadi. Yirik bulakli jinslar turli tarkibdagi tsementlar bilan (oxakli, temirli, gilli) jipslashgan bulishi mumkin. Bu jinslar katlam-katlam bulib yotadi.
kattaligiga karab kumlar va kumtoshlar yirik donali (1,0-0,5 mm), urtacha donali (0,5-0,25 mm) va mayda donali (0,25-0,05 mm) jinslarga bulinadilar (3-jadval). Kumli jinslar tarkibidagi donalarning kattaligi va shakli asosan xosil bulish sharoiti bilan belgilanadi. Dengiz kirgogi mintakasida kumlar yaxshi silliklangan va saralangan, bir xil kattalikdagi
20 20 urta va mayda donali kumlardan tashkil topadi. Shamol faoliyatidan xosil bulgan kumlar bularga yakin buladi. Daryo suvlari faoliyatidan xosil bulgan kumlar nisbatan kam silliklangan va saralangan, vaktincha okar suvlarning faoliyatidan xosil bulgan kumlar yanada yomonrok silliklangan va saralangan buladilar. Kumtoshlar gil-karbonatli, kremniy-gil-karbonat tarkibli tsementlar bilan jipslashgan buladi. Jinslarni tashkil kiluvchi donalarning uzaro joylashishiga va tsementning strukturasiga karab
1. Bazal (asosiy) tsementi, ya`ni chukindining asosiy kismi tsement tarkibida tarkok xolda joylashgan. Mustaxkam tsementlanish. 2. Kontakt tsementi, fakat donalarning bir-biriga tegib turgan erlari tsementlangan. Tsementlanish-mustaxkam emas. 3. Govak tsementi, donalar oraligidagi bushliklar (govaklar) turli darajada tsement bilan tuldirilgan. a.
Bazal tsementlanish; b. Kontakt
tsementlanish;v. Govak
tsementlanish; 1.Tsement moddasi; 2.Jins zarrasi; 3.Tuldirilmagan govaklar.
Kumlar teksturasi buyicha kiya va diagonal katlamli, tulkinsimon katlamli va gorizontal katlamli buladi.
va tsementlangan jinslar (alevrolitlar) kiradi. Bu jinslarning mineralogik tarkibi-kvarts, dala shpati, slyuda va glaukonitlardan iborat. Tarkibidagi tsementi esa gilli, karbonatli, temirli va kremniyli jismlardan tashkil topadi. Tashki kurinishi va rangi buyicha changli jinslar turli-tuman buladi va odatda kumlarga uxshaydi.
mikrokatlamli buladi. Teksturasi buyicha esa katlam-katlam yoki katlamchiz buladi. er kesimida katlam, katlamcha, linza kurinishida turli kalinlikda (bir necha santimetrdan bir necha metrgacha) etadi. Ular dengizlarda, kullarda, daryo vodiylarida, kiyalik erlarda (tog yonbagirlarida) keng tarkaladilar. Changli (alevrit) jinslarning yakkol misoli bulib lyosslar (sarik tuproklar) va alevrolitlar (tsementlangan alevritlar) xizmat kiladi. Lyosslar sargish-kulrang, kungirsimon-kulrangli, tarkibi 0,05-0,005 mm kattalikdagi (60-95%) zarralardan tashkil topgan jinslardir. Zarralar molekulalar orasidagi kuchlar va tsementlanish xisobiga boglanib turadilar, barmoklar orasida maydalanadi, eziladi va suvda oson iviydi. Lyossning plastiklik soni 3-5 ga teng. Lyosslar ochilgan erlarida tik, ustunsimon bulaklangan devorlar xosil kiladi. Govakligi 50% dan ortik. Tarkibida asosan kvartslar, kisman dala shpatlari va aktsessor minerallari tarkalgan. Ikkilamchi minerallardan kal`tsit va gipsning kristall va konkretsiyalari, gill minerallaridan oz mikdorda gidroslyuda va montmorillonitlar uchraydi. Lyoss jinslari sizot va er usti suvlari bilan namlansa va uz ogirligi ta`sirida katta mikdorga va notekis chukadi.
Keng tarkalgan sinik va gilli jinslarning tasnifnomasi Tsementlangan
Struktura
mm
. Silliklanmagan
.
21 21 Yirik donali (psefitlar)
Mayda shagal
va konglomerat
Brekchiya va konglomerat
donali (psammitlar)
Markaziy Osiyoda keng tarkalgan lyoss jinslarini batafsil urgangan olim, Uzbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi G.O.Mavlonovning ishlari katta axamiyatga egadir. Uning "Urta Osiyoning Markaziy va Janubiy kismidagi lyoss va lyossimon jinslarning genetik turlari" degan ilmiy asarida lyoss jinslari keng va anik yoritib berilgan. Lyosslarning asosiy belgilariga kuyidagilar kiradi: 1. Rangi sargish yoki och malla. 2. Sergovak, govaklar oddiy kuz bilan kurinishi lozim. 3. Kal`tsiyli va magniyli karbonat tuzlarining mikdori tarkibining 5% dan ortikrogini tashkil kilishi kerak. 4. Anik katlamlanmagan, kirkimda kum, gil, shagal katlamchalari, linzalari bulmasligi kerak. 5. Kuruk xolatda tik ustunsimon devorni xosil kilish kobiliyatiga ega. 6. Suv ta`sirida uz ogirlidan notekis chukadi. 7. Suv utkazuvchanligi nisbatan katta. 8. Kuruk xolatda namlansa, tez iviydi va parchalanadi. 9. Tarkibida suvda oson eriydigan tuzlar mikdori kup va boshka xususiyatlarga ega bulishi kerak. Kursatib utilgan dastlabki 7 xususiyatdan birortasiga tog jinsining xususiyati tugri kelmasa, unday jinsni lyossimon jinslar guruxiga kiritiladi. Alevrolitlar - massiv, zich, toshkotgan changli jinsdir. Oxakli, kremniyli va boshka tsementlar bilan jipslangan bulib, kotishma suv ta`siridan deyarli ivimaydi. Kumli-changli-gilli aralash jinslarga-kumok tuprok kiradi. Bu jinslar kum, chang va gil zarrachalaridan tashkil topadi va tarkibidagi gil zarralarning mikdoriy munosabatiga va plastikligiga karab nomlanadi. Agar jins tarkibida gil zarrasining mikdori 30% dan ortik bulsa gillar, 30-10% bulsa- gilli tuproklar, 10-5% bulsa kumok tuprok deyiladi va 5% dan kichik bulsa alevritlar yoki kumlar deyiladi. Aralash jinslarning mineral tarkibida kvarts, dala shpati, slyuda, gilli minerallar, ikkilamchi minerallardan esa glaukonit, tsirkon, turmalin, granat, magnetit, gematit, autigenlardan esa kal`tsit, gilli minerallardan gidroslyuda, montmorillonit, temir oksid va gidrooksidlari, gips minerallari tarkalgan buladi. Gilli jinslar. Gilli jinslarga turli gillar, argillitlar va boshka jinslar kiradi. Ular stratosferaning yarmidan ortikrogini tashkil kiladi va inson faoliyati uchun katta axamiyatga ega. Gillar plastik xususiyatiga ega. Gilli jinslarning tasnifnomasi ularning xususiyatiga, xosil bulish sharoitiga va mineral tarkibiga asoslanadi.
22 22 Gilli jinslar ikki guruxga bulinadi. Birinchi guruxga-gillar-boglangan jinslar-molekulalar orasidagi kuchlar xisobiga va yupka zarralarining uzaro tortishishi xisobiga jins bulagida ushlanib turadigan, govakligi 50%, xatto 60% ga etadigan jinslar kiradi.
zich, govakligi juda oz bulgan, suvda yomon iviydigan yoki umuman ivimaydigan jinslar kiradi. Gillar va argillitlar xosil bulishiga karab donali kimyoviy bulib-dengiz, kultik, del`ta, kul, daryo, flyuvioglyatsial turlarga bulinadi. Tarkibida kaolinit, gidroslyuda, montmorillonit minerallari keng tarkalgan. Gilli jinslarning granulometrik tarkibida diametri 0,005 mm dan kichik bulgan zarralarning mikdori 30-50% dan kam bulmaydi. Odatda gillarda chang va kum zarralari oz mikdorda uchraydi. Gillarning mayda zarralarga bulinganligi uning mineral tarkibi va xosil bulish sharoiti bilan belgilanadi. Ayniksa dengizning chukur kismida xosil bulgan montmorillonit tarkibli gillar va suv xavzalaridagi suspenziyadan chukmaga tushib xosil bulgan kaolinli gillar juda mayda zarralardan tashkil topadi. Tarkibida kum zarralari mikdori kup bulgan allyuvial va delyuvial gillar yomon saralangan buladi. Gilli tog jinslarining asosiy tarkibini kaolinit guruxining gilli minerallari, gidroslyudalar, montmorillonitlar tashkil kiladi. Gilli minerallar bilan bir katorda ayrim gillarda xloridlar, paligorskit guruxi minerallari, alyuminiyning oksidlari, gidrooksidlari xamda glaukonit va opal minerallari gillarning asosiy mineral tarkibini xosil kiladi. Ikkinchi darajali minerallar kvarts, xal`tsedon, slyuda, dala shpatlaridan iborat. Ikkilamchi minerallar kurinishida kal`tsit, dolomit, siderit, gips, pirit, markazit va boshka minerallar uchraydi. Gilli jinslar kimyoviy tarkibi buyicha 20-50% glinozyomdan (alyuminiy oksidi), 3-5% ishkorlardan tashkil topadi. Oz mikdorda dala shpati, kvarts va slyudalardan iborat. Gilli jinslar asosan katlam teksturasiga ega bulib, katlam, katlamchi, linza kurinishida turli kalinlikda yotadi. Chukindi xosil bulish muxitiga karab gilli jinslar, dengiz, laguna, kul, muzlik, delyuvial, prolyuvial, allyuvial, elyuvial turlarga bulinadi. Mineral tarkibiga kura gillar kaolinitli, gidroslyudali, montmorillonitli va kup mineralli buladi. Argillitlar tsementlangan va zichlangan katlamli gilli tog jinslaridir. Odatda bu jinslar suvda ivimaydi va plastik emas. Argillitlarning govakligi 10-12% dan 1-2% gacha uzgaradi. Tarkibida gidroslyudalar xamda kvarts, opal, xal`tsedon, temir oksidi va kator aktsessor minerallar uchraydi. Gilli slanetslar-zich, mustaxkam suvda ivimaydigan, juda oz govaklikka (1-2%) ega bulgan, slanetslarga uxshash gilli jinsdir. Asosan tuk ranglarda uchraydi. Kuch ta`sirida yupka kalinligi bir necha millimetrli varaka kurinishida sinib ajraladi. Slanetslarning tuk rangi tarkibidagi organik kumir va bitum moddasining borligi bilan boglik. Gilli slanetslar gidroslyudali va kup mineralli jins xisoblanadi. Ikkilamchi minerallardan seritsit, xlorit, ikkilamchi kvarts va karbonatlar uchraydi.
kiradi. Ular katta kalinlikdagi katlamlar (bir-necha ming metrgacha), linzalar, konkretsiyalar kurinishida kal`tsit yoki oxakli organizm skeletlaridan tashkil topadi. Karbonat jinslaridagi jins xosil kiluvchi minerallarga kal`tsit, dolomit, kisman aragonit, onkerit, temir-magniyli karbonatlar kiradi. Aralash tarkibli jinslarda esa angidrit, gips, opal, xal`tsedon, kvarts uchraydi. Gilli minerallardan gidroslyuda va montmorillonit (mergel) uchraydi. Karbonat jinslar kimyoviy va organik bulishi mumkin.
sinfiga mansub bulgan minerallardan tashkil topgan yotkiziklar kiradi. Ular katlamlar, katlamchalar, linzalar kurinishida er kesimida uchraydi. Bu jinslar lagunalarda, kullarda xam kontinentlarda xosil bulishi mumkin.
23 23 Tuzli jinslarning asosiy minerallari-angidrit, gips, galit, sil`vin, karnallit va boshka minerallar xisoblanadi. Ikkilamchi minerallarga soda, magnezit, dolomit, burning minerallari, temir oksidi va gidrooksidi, temir sul`fidlari, organik moddalar kiradi. Bu guruxdagi jinslarga angidrit, gips, galit minerallari kiradi va ular issik-kuruk iklim sharoitida tuzlarning chukmaga tushishi natijasida xosil buladi. Kaustobiolitlarga torf, sapropel, yonuvchi slanetslar, kumir, neft, bitum va yonuvchi gazlar kiradi. Ular organizm va usimliklarning faoliyatlari natijasida xosil bulgan. Barcha chukindi jinslar er pustining kesimida katlam-katlam bulib turli mineralogik, granulometrik tarkibda, ranglarda, tuzilishda yotadilar. Agar chukmalarning yotkizilishi va shakllanishi tinch (okmaydigan suvlarda) yoki sekin okar suvlarda ruy bersa jins katlamlari gorizontal xolatda, boshka sharoitlarda kiya yoki tulkinsimon katlamlanib yotadi. Katlamning ostki chegara yuzasini uning tagi, yukori chegaraga yuzasini esa tomi deyiladi. Katlamning kalinligi bu chegara yuzalar orasidagi eng kiska masofani kursatadi (4-rasm). Uning kalinligi bir millimetrdan bir necha yuz metrlargacha uzgarib turadi. Katlam kalinligining kichik masofada kiskarib borishi katlam sikigi deyiladi. Agar katlam kalinligi kiskarib borishi tufayli yukolib ketsa, bu xodisa katlamlarning tugallanishi deyiladi. Katlamning kalinligi ikki yunalishda kiskarib borib yuk bulib ketsa, linza kurinishda yotish deb aytiladi.
eritmalar va gazli birikmalar ta`sirida chukur uzgarishlarga uchrashi natijasida vujudga keladi. Bu ta`sirlar natijasida tog jinslarining mineralogik tarkibi, strukturasi va teksturasi uzgaradi. Masalan, amorf opal- kvartsga, limonit-gematitga, gematit esa magnetitga aylanadi. Tog jinslarida shu vaktning uzida kayta kristallanish xam sodir buladi. Masalan, organik govakli oxaktosh-marmartoshga, kum-yaxlit zich kristallik-kvartsitga, gillar-turli slanetslarga aylanadi. Barcha-metamorfik jinslar tulik kristalli tuzilishga ega va bu tuzilish kayta kristallanish jarayonida vujudga keladi. Metamorfizm ta`sirida uz strukturasini tulik uzgartirgan jinslarni kristalloblastik jinslar deb ataladi. Metamorfik jinslar uchun slanetssimon, lentasimon, yaxlit, kuzoynaksimon (xol-xol) teksturalar xarakterlidir. Slanetssimon tekstura-minerallarning parallel joylashishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun jinslar shu yunalish buyicha plastinkalar kurinishida ajraladi. Lentasimon tekstura turli tarkibdagi mineralning taram-taram (yul-yul) bulib joylashishi bilan xarakterlanadi. Yaxlit tekstura mineral donalarining bir tekis zich joylashganligini kursatadi. Kuzoynaksimon tekstura-mayda donali asosiy massa tarkibida dala shpatining yumalok yoki chuzik bulaklarining mavjudligini kursatadi (4-jadval). Kayta xosil bulish jarayonida, kaysi bir ta`sir etuvchi omil asosiy xarorat, bosim yoki boshkalar bulishiga karab, metamorfizmning bir necha turlari ajratiladi: 1. Kontakt metamorfizm magmaning tog jinslari bilan chegarasida mineralizatorlarning ishtirokisiz sodir buladi. Agar tog jinsining kayta xosil bulishi, chegaralarda, fakat yukori xarorat ta`sirida sodir bulmay, suvda erigan va uchuvchan mineralizatorlar xam ishtirok etsa, bu
24 24 metamorfizmni kontakt metamorfizmi deyiladi. Masalan: rogovik va skarnlar shu yul bilan xosil buladi.
xossalarining uzgarishi, ularga kaynok eritmalarning ta`siri bilan boglik. 3. Regional metamorfizm - katta maydonda er pustining burmalangan kismlarida yukori bosim, katta xarorat, kaynok eritmalar va gaz birikmalarining ta`siri natijasida sodir buladi. Natijada metamorfik jinslarning kupgina turlari (fillit,kristallik, slyudali, tal`kli slanetslar, gneyslar, kvartsitlar, marmarlar) xosil buladi. 4. Dinamometamorfizm tektonik jarayonlar mobaynida, magmaning ishtirokisiz, yukori bosim ta`siri ostida vujudga keladi. Metamorfizm natijasida tog jinslari parchalanadi va mineral zarralari tarkibi uzgarmasdan uz urnini uzgartiradi. Dinamometamorfizm jarayoni uchun kataklazit, milonit minerallari xarakterlidir. Chukindi tog jinslarining strukturasi va tekstura belgilarining uzgarishini ayniksa gillarning metamorfizatsiyasi misolida yakkol kurish mumkin. Metamorfizmning dastlabki boskichlarida gillar tarkibidagi suvini yukotadi, zichlanadi va argillitga aylanadi. Argillitning gildan asosiy farki ular suvda ivimaydi.
Metamorfik tog jinslari tugrisida asosiy ma`lumotlar Birlamchi (ilk) jinslar Metamor fik jismlar Tekstura Mineral tarkibi Oxaktoshlar Marmar
Yaxlit Kal`tsiy va boshka
mineral birikmalari Gilli jinslar Argillitlar, gilli
slanetslar Slanetssimon Gilli minerallar, kvarts, seritsit, xlorit va
boshkalar .
Fillitlar Yupka
katlamli slanetslar Kvarts, seritsit va boshkalar .
Slyudali slanetslar -«-
Slyuda, kvarts
va boshkalar .
slanetslar -«-
Grafit, muskovit, biotit, kvarts
Chukindi jinslar Kumlar
va kumtoshlar Kvartsitlar, kvartsitli slanetslar Yaxlit Kvarts, tog shpati, slyuda va boshkalar .
.
Slanetssimon Kvarts, gilli
birikmalar Gilli va kumli jinslar Gneys Yul-yul
kuzoynaksimon Kvarts,
tog shpatlari, slyuda, dala aldamchisi Magmatik jinslar Nordon, urta va
kisman asosli
jinslar Gneys
Yul-yul kuzoynaksimon Kvarts, dala
shpatlari, slyuda, dala aldamchisi Asosli va uta asosli jinslar
Xloritli, tal`kli, zmeevikli slanetslar va boshkalar Slanetssimon Xlorit
va uning
aralashmalari, tal`k va uning
aralashmalari, serpentinit, xromit, magnetit va boshkalar
25 25
Argillitdan nurash natijasida utkir kirrali toshlar xosil buladi. Gilli slanetslar, gillar metamorfizatsiyasining keyingi boskichini aks ettiradi, tog jinsining birlamchi mineral tarkibi uzgarmaydi, lekin teksturasi uzgarib slanetssimon teksturaga aylanadi. Metamorfizatsiya yanada kuchlirok namoyon bulsa, gilli slanetslar fillitga aylanadi. Fillitlar yupka katlamliligi va shoyiga uxshab tovlanishi bilan boshka jinslardan fark kiladi. Fillitlarning yaltirashi slanetslangan yuzaning seritsit (slyudalar) minerali plastinkalari bilan koplanganligi bilan boglik. Gilli minerallarning fillitlar tarkibida bulmasligi ularning xarakterli belgilaridan biridir. Metamorfizm darajasi yanada yukori bulsa slyudali slanetslar xosil buladi. Slyudali slanetslar metamorfik tog jinslarining xilma-xil mineral tarkibli katta guruxini tashkil kiladi, chunki ular fakat gillardangina xosil bulmay, gilli kumlardan, oxaktoshlardan va boshka jinslardan xam xosil buladi. Keng tarkalgan metamorfik jinslarga kvartsit, marmar, gneys va turli slanetslar kiradi. Kvartsitlar - kvarts kumi va kumtoshlaridan xosil buladi. Ularning zichlanishi va kayta kristallanishi kuyma (yaxlit) bir mineralli jinsning paydo bulishiga olib keladi. Marmarlar oxaktoshlarning yukori xaroratda uzgarishi natijasida xosil buladi. Tarkibi buyicha marmarlar bir mineralli jins bulib, kal`tsitning zarralaridan tashkil topadi. Ayrim marmarlarda ozgina mikdorda kvarts, amfibol, piroksen va dala shpatining aralashmalari bulishi mumkin. Gneyslar xosil bulishi uchun chukindi va magmatik jinslar birlamchi maxsulot bulib xizmat kiladi. Chukindi jinslar uchun metamorfizatsiyaning eng yukori darajasi paragneys jinsi, magmatik jinslar
uchun-ortogneys jinsi
xisoblanadi. Paragneyslar kumtoshlarning metamorfizatsiyasidan, ortogneyslar- granitlarning metamorfizatsiyasidan xosil buladi. |
