Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2-Mavzu. Shamolning geologik ishi
- 16 - rasm. Barxanlar
- 17- rasm. Delyuvial yotkiziklar xosil bulishining sxemasi.
- Sel okimlari.
- Daryolarning geologik faoliyati.
- 18-rasm. Daryo vodiysi kundalang kesimining shakllanish sxemasi
15-rasm. Elyuvial katlamning kirkimdagi tuzilishi
38 38 Kutb va baland toglik mintakalarda fizik nurash (sovuk nurash) jarayoni jins bulaklarini xosil kiladi. Nurashning kimyoviy turi esa oksidlanish xamda engil eruvchan tuzlar xosil bulishi jarayoni bilan cheklanadi. Xulosa kilib aytganda tog jinslariga fizikaviy, kimyoviy va organik xarakterdagi ta`sirlar natijasida katlamlar yuzasida turli kalinlikga ega bulgan nuragan, buzilgan, parchalangan, uzgargan va kesimda notekis kattalikga ega bulgan donali tog jinslari xosil buladi (15-rasm). Nurash okibatida xosil bulgan bu maxsulotlarga elyuvial yotkiziklar deyiladi. er pustining elyuvial yotkiziklardan tashkil topgan yukori kismini nurash kobigi deyiladi. Nurash kobigiga joylashgan tog jinslarini urganish, ularni turli injenerlik inshootlarining (zamini) joylashgan muxiti sifatida baxolashda katta axamiyatga ega. Chunki bu jinslarning mustaxkamligi pasaygan va suv utkazish kobiliyati juda katta buladi. Shu sababli inshoot zamini katta mikdorda notekis deformatsiya berishi (chukishi) kanallar va suv omborlaridan kup mikdorda suv yukotilishi mumkin. Odatda yukori darajada nuragan tog jinslari inshootlar zaminidan olib tashlanadi, ayrim xollarda esa yangi, toza, yumshok jinslar bilan almashtiriladi yoki shibbalanadi. Agar nurash kobigi katta kalinlikga ega bulsa, uning kuchli nuragan kismi olib tashlanib, pastki nisbatan oz, yorilgan kismi esa tsementlanib mustaxkamlanadi. Inshoot zamini kotlovanlar, kanallar bilan ochilganda tog jinslarining nurashga karshilik kursatish xususiyatlarini xisobga olish lozim. Chunki ochilgan zamin jinslari xarorat, yogin suvlari, er osti suvlari ta`sirida uzlarining fizikaviy va mexanikaviy xususiyatlarini pasaytiradi. Masalan, Karshi magistral kanali kurilishida birinchi nasos stantsiyasining zamini ochilgandan sung zamin jinslari bir muncha vakt ochik koldirildi xamda sizot suvlarining satxini pasaytirish imkoniyati bulmadi. Natijada nasos stantsiyasining asosidagi jinslar bir necha santimetr kutarildi va jinslarning xajmiy ogirligi 0,03- 0,05 g/sm 3 ga kamaydi. Okibatda uzgargan nuragan yuza katlamini inshoot asosidan olib tashlandi. 2-Mavzu. Shamolning geologik ishi
Shamol barcha tabiiy mintakalarda, ayniksa kulay sharoit mavjud bulgan erlarda katta geologik ish bajaradi, ya`ni kurgokchil tumanlarda usimlik kobigi siyrak erlarda, tog jinslari jadal nuragan erlarda, tuxtovsiz shamol esib turadigan va katta tezlik rivojlanish uchun sharoit mavjud bulgan erlarda bu xolni
kuzatish mumkin.
Shamolning geologik faoliyati kuruklikda, tog jinslarini parchalanishda, ularni bir joydan ikkinchi joyga
kuchirishda va
ularni yotkizishda namoyon buladi.
Shamol ta`sirida er yuzasining katta maydonlarida turli yotkiziklar yotkiziladi va er kiyofasining turli
shakllarini xosil
kiladi. (Korakum, Kizilkum, Muyunkum va boshkalar). Shamol ta`sirida sodir buladigan geologik jarayonlarga eol jarayonlari deyiladi.
39 39 Deflyatsiya va korraziya. Shamol uz ta`sirini tekis er yuzalarigagina utkazmay, uning chukur joylariga xam ta`sir utkazib, tog jinslarining zarralarini yulib, uchirib olib ketadi. Bu xodisaga deflyatsiya deyiladi. Bu jarayon natijasida tusik xosil kilgan tog jinslari yuzasida turli kattalikdagi, ulchamdagi, chukurlikdagi notekisliklar, uyilgan joylar xosil buladi. Bu xosil bulgan uyilma (chukurcha)larga shamol kiradi va jins zarralarini yulib olib, uchirib ketadi va jarayon shu tarikada kuchayib boradi. Shamolning uyishi va kavlashi ta`siri natijasida turli kurinishdagi shakllar va rel`eflar xosil kiladi.
Ya`ni gorlar, shamol vodiylari, kotlovanlari, eol kozonlari, kattik jinslarda esa minora, ustunlar, tosh kuzikorinlari xosil buladi. Deflyatsiya jarayoni bilan korraziya (silliklash, charxlash) jarayoni xam bir vaktda yuz beradi. Chulda shamol bilan birga kutarilgan kum zarralari turli tusiklarga kuch bilan uriladi. Agar tog jinslari uz tarkibi buyicha turli kattalikdagi minerallardan tashkil topgan bulsa, ularning yuzasi chukurchalar bilan koplanadi, bir xil minerallardan tashkil topgan bulsa, ular bir tekis silliklanadi. Korraziya jarayonining jadalligi tog jinslarining kattikligiga, strukturasi va teksturasiga, yorilganlik darajasiga, katlam-katlam bulib yotishi bilan boglik. Shamol bilan xarakatlanayotgan zarralar asosan er yuzasidan 1,5-2,0 m balandlikda xarakat kilgani uchun korraziya asosan tusiklarning asosi uchraydi. Chullarda uchraydigan yakka koya toshlarda shamolning ta`siridan turli kurinishdagi shakllar xosil buladi. Barxanlar va dyunalar. Shamol bilan kutarilgan jins zarralari balandlik buyicha saralanadi. Yirik (3-4 sm) zarralar2-5 metr balandlikda, yirik donali kumlar 8-10 metr balandlikda, mayda kumlar bir necha un metr balandlikga, chang zarralari esa 1000 metr va undan ortik balandlikga kutariladi va xarakatlanadi. Shamol bilan kutarilgan gil, chang va kum zarralari un, yuz ming kilometrlarga olib ketiladi. Ularning tuplanishi zarralarning kattaligi buyicha saralanish bilan bir vaktda sodir buladi. Eng yiriklari er yuzasi buylab yumalaydi va juda kichik tusiklarga duch kelishi bilan uz xarakatini tuxtatadi. Tusiklar atrofida kum zarralarining yigilishi natijasida kichik kum dungliklari xosil bula boshlaydi. Sungra bu kum dungliklari tez usa borib balandligi 30 metrlarga etish mumkin. Bunday yoy shakli kurinishidagi kum tepaliklarini barxanlar deyiladi. Barxanlarning shamolga karagan tomonining kiyaligi 8-14 0 , shamolga teskari tomonining kiyaligi 30-35 0 ga teng buladi (16-rasm). Barxan guruxlari keng maydonlarda barxan tizmalarini xosil kiladi. Barxan yotkiziklari aksariyat mustaxkamlangan bulmaydi va shamol yunalishi buylab kuchib yuradi. Ularning xarakat tezligi yiliga bir-necha santimetrdan 7-12 metrga etishi mumkin. Shamolning yunalishi uzgarishi bilan kum tepalarining xarakat yunalishi va shakli uzgarib turadi. Dengiz, kul va daryo kirgoklarida joylashgan kumlarning shamol ta`siridan xarakatlanishi, tashilishi va soxil buylab yotkizilishi natijasida chuzik kum uyumlari ya`ni dyunalar xosil buladi.
16 a -rasm. Barxan a-v-s-dastlabki shakli
40 40
16 b -rasm. Barxanning ustidan kurinishi, uning kesuvchi katlamlanishi 16 - rasm. Barxanlar
Shunday kilib, shamolning xarakati natijasida turli shakldagi kum uyumlari xosil buladi va juda katta maydonlarni koplaydi. Bunday maydonlar Uzbekiston, Turkmaniston va Kozogiston respublikalarining juda katta maydonlarini tashkil kiladi (Korakum, Kizilkum, Muyunkum saxrolari). Shamol keltirgan yotkiziklarni eol yotkiziklari deyiladi. Bu jinslar yotish xolati buyicha kirkimda kiyshik katlamli, yotik linzasimon, gorizontal katlam shakllari kurinishini xosil kilib yotadi. Shamolning faoliyati xalk xujaligiga katta zarar etkazadi, xarakatlanuvchi kumlar ta`sirida xosildor erlarni, imorat va inshootlarni kum bosishi mumkin. Kuchma kumlarni mustaxkamlash uchun ildiz tizimi kup va chukurga ketadigan ut va daraxtlar ekiladi. Kumning xarakat yuliga sun`iy tusiklar kuyilishi mumkin. Ayrim xollarda esa xarakatlanuvchi kumlarga kotib koluvchi eritmalar shimdirilib mustaxkamlanadi.
yonbagirlarida keng kulamda namoyon buladi. Yotik yuzalarga yoggan yomgir yoki erigan korlar nurashdan parchalangan mayda zarrali jinslarni yupka parda kurinishida tuyintiradi. Tuyingan parda uz ogirligi ta`sirida yuza buylab xarakat kiladi. Ogirlashgan suv pardasi bilan xarakat kilayotgan jins zarrachalari kiyalikning pastki tekis va yotik erlariga yotkiziladi. Bu jarayon kup marta kaytalanadi va kiyaliklarning ostki kismlarida delyuvial shleyfni xosil kiladi. Shleyfning kiyaligi shunchalik kichik buladiki, unda yomgir suvi okimlari ogirlik kuchini engib xarakat kila olmaydi. Yomgir suvlarining kuchi juda kichik bulganligi uchun ular fakat nurashdan xosil bulgan juda mayda zarralarni yuvadi. Shuning uchun delyuvial jinslar odatda kumok tuprok va gilli tuproklardan tashkil topadi. Ayrim xollarda ularning tarkibida kiyaliklardan dumalangan (surilgan) yirik jins bulaklari xam uchrashi mumkin.
17- rasm. Delyuvial yotkiziklar xosil bulishining sxemasi. 1.Kiyalikning birlamchi yuzasi; 2 va 3-kiyalikning keyingi xolatlari; 4. Yuvilish natijasida tekislangan yuza; a,b,v-delyuvial yotkiziklar. Jarliklarning xosil bulishi. Tog jinslarining vaktincha xosil buladigan okimlar bilan yuvilishi erlarning uyilishiga olib keladi. Yomgir yogishi kaytalanishi bilan vodiy yonbagridagi uyilmaning chukurligi ortib boradi va kiyalik buyicha yukoriga va pastga usib boradi. Uyilma balandlikning yukorisiga etgandan sung tik devor xosil buladi va yigilgan suvlar sharshara kurinishida okib tusha boshlaydi. Natijada yuvilish tezlashadi va uyilma urnida jarlik xosil buladi. Jarliklarning uz tagini yuvishi eroziya bazisigacha davom etadi. Jarlikning kuyi kismidagi eng pastki satxi yoki jarlik daryoga, kullarga kuyilsa ularning satxi jarlikning eroziya bazisi xisoblanadi. Jarlikning yukori kismlari shu xududdagi eng baland satxga etganda, undan okadigan suvning mikdori ortmay kuyadi va jarlik usishdan tuxtaydi. Jarlik usishdan tuxtagandan sung uning kundalang kesimi tekis yotik shaklga esa buladi, ya`ni jarlik muvozanat kesim shakliga ega buladi, jarlik esa soyga aylanadi. Jarliklar ayniksa Uzbekiston, Tojikiston, Turkmaniston, Kirgizistonning tog oldi xududlarida kuchli va keng kulamda rivojlangan. Jarliklarning rivojlanishi xalk xujaligiga katta zarar etkazganliklari uchun ularni oldini olish maksadida jarlik xosil bulgan yoki bulishi mumkin bulgan erlarda daraxtlar utkaziladi va suv okimining tezligini kamaytirish uchun turli xil tusiklar kuriladi.
41 41 Sel okimlari. Jarlik erlarda kuzatiladigan eroziya jarayoni, toglik tumanlarda joylashgan soylar va daryolarda yana xam katta kuch bilan jadal rivojlanadi. Chunki bunday erlarda baxor oylarida jala yomgirlari bulgan va kor jadallik bilan erigan davrlarda, tarkibi katta xajmda maydalangan jinslar bilan tuyingan, katta kuchli okim xosil buladi va xarakat kiladi. Bu okimlar tarkibidagi parchalangan jins bulaklari xisobiga katta erozion ish bajaradi. Okimlar tog oldi tekisliklariga chikishi bilan kup sonli shaxobchalarga bulinadi. Shaxobchalarga tarmoklanish va kup mikdordagi suvning er ostiga shimilishi orkasida tashib keltirilgan jins bulaklari tog oldi tekisliklariga konus shaklida yoyilib yotkiziladi. Yotkiziklarning bunday shaklda yoyilib yotkizilishini-tashilish konusi deb ataladi. Yomgir kup bulmagan yoki kor asta sekin erigan vaktlarda okim kuchi oz va tashiluvchi jins bulaklarining kattaligi maydarok buladi va tashilish konusida ilgari yotkizilgan yirik jins bulaklari ustida mayda jins bulaklari yotkiziladi. Shunga kura geologik kesimda yirik donali jins katlamlari bilan mayda donali jins katlamlari almashinib turadi. Yotkizilgan jins parchalari yaxshi saralanmagan va silliklanmagan buladi, chunki bu jins bulaklarining bosib utgan yuli anchagina kiska. Bu chukindi yotkiziklarni-prolyuviy deb yuritiladi. Ayrim toglik va togoldi xududlarda, daryo va soy vodiylarida tarkalgan tog jinslaridan kup mikdorda parchalangan jins bulaklari yigilishi va tez xarakat kilishi uchun sharoit mavjud bulsa, xosil bulgan okimlar-sel okimlari xususiyatiga ega buladi.
kiluvchi, tarkibi juda kup mikdorda jins bulaklari bilan tuyingan (60-75%) va katta buzish kuchiga ega bulgan pul`satsion uzilib xarakatlanuvchi okimga aytiladi.
S.M.Fleyshmanning fikricha suv jins zarralari atrofida adsorbtsion pardalar kurinishida uchraydi yoki govaklar orasida kisilgan buladi. Shunday kilib strukturali sel yumshok plastik muxit xolatida namoyon bulib va kattik jinslar bilan birga, mustakil xarakat kiladi. Strukturali sellar kolloid zarralari orasidagi juda katta boglanish kuchi xisobiga,uz tarkibida katta xajmdagi xarsangtoshlarni tashish, okizish kobiliyatiga egadirlar. Agar okimning tezligi keskin kamaysa xarakatlanayotgan massaning xammasi suvini ajratmasdan, maxsulotlar esa saralanmay, tartibsiz shu erning uziga yotkiziladi. Sel okimi yotkiziklari dunglik va tulkinsimon turli kurinishdagi rel`efni xosil kiladi. Xarakatdan tuxtagan sel okimlari kup xollarda suv uzanini yopib kuyadi. Suv okimi esa yangi uzan buylab okadi. Sel okimining ta`siridan kirgoklarini, uzanini uzgartiradi va kup xollarda xalk xujaligiga katta zarar etkazadi. Sel ta`siridan kupriklar tugonlar, gidroelektrostantsiyalar, irrigatsion inshootlar, temir yullar va x.k.. buziladi. Sel massasining shakllanishi odatda uzok muddat, bir necha yillar davom etadi. Strukturali sel okimlari gil, mergel, slanets va lyossimon gilli tuproklardan tashkil topgan va nurash natijasida kup mikdorda mayda zarrali maxsulot tuplanadigan soy va daryo vodiylarida paydo buladi. Bu maxsulot uzok muddat maydalab yoggan yomgirdan tuyinadi, shishadi va gil emul`siyasini xosil kiladi. Tusatdan jala yogishi bilan loy emul`siyasi tik, usimliklar bilan mustaxkamlanmagan yuza buylab juda katta tezlik bilan xarakat kiladi va uz yulida yangi nurash maxsulotlari, ayrim xollarda esa yirik xarsangtoshlar bilan boyib boradi. Kuyuk massa tarkibida yirik xarsangtoshlar muallak xolda joylashadi va shu massa bilan birga tartibsiz xarakat kiladi. Xarsangtoshlarning urilishi natijasida gumburlash sodir buladi. Agar xodisa surilish, agdarilish, tukilmalar mavjud bulgan erlarda sodir bulsa sellar yanada xalokatli tusda buladi.
42 42 Markaziy Osiyoda yuzlab xavfli sel sodir buladigan xavzalar mavjud. Bu xavzalarga Turkiston, Kurama, Chotkol, Fargona, Oloy, Darvoza, Zarafshon, Xisor va boshka tog etaklaridan okib chikadigan daryolarning xavzalari kiradi. Sel okimlari xalk xujaligiga katta zarar keltirganliklari sababli, ularning oldini olish uchun turli agremeliorativ va injenerlik tadbirlari kullaniladi. Tog yonbagrilariga daraxtlar utkaziladi, ularning nishabliklari kamaytiriladi yoki injenerlik inshootlari (sel omborlari, tusiklari) kuriladi.
chukurlashtiradi va kengaytirib beradi. Agar daryo suvining tezligi katta bulsa, u uz tagini jadallik bilan yuvadi va tagi buylab katta jins bulaklarini yumalatadi, mayda bulaklarni esa okizadi. Mana shu jins bulaklari esa tog jinslarini arralashga, chukurlatib kirkishiga asosiy sabab buladi. Daryo suvlarining uz tagini va kirgoklarini yuvish jadalligi va mikdori vodiyda tarkalgan tog jinslarining tarkibiga va mustaxkamligiga boglik. Suvlar tog jinslarini yuvib, kiyalik asoslarini uyadi, chukurchalar xosil kiladi va kiyalik mustaxkamligini kamaytiradi, sungra tog jinslari suvga agdariladi. Bu tog jinslari parchalanadi va daryo suvlari bilan tashib yuvib ketiladi. Daryoning yukori okimida uning suvi oz bulganligi uchun tagini yuvish tezligi kichik buladi. Daryo suvining mikdori kup bulgan kismlarida tagini yuvish jarayoni jadal sur`atlarda sodir bulib turadi. Daryoning uz tagini yuvishi uning fakat bir kismidagina doimiy bulmay kuyi okimdan yukori okim tomoniga karab uzgarib boradi (rivojlanib boradi). Daryo uzanining uyilishi ma`lum chegaragacha davom etadi, Daryo uzanining mana shu chizigini muvozanat kesimi deyiladi (18-rasm). Okim buylab daryo uzanining kiyaligi (nishabi) kamayib boradi va kuyi okimda gorizontal yuza xolatiga yakinlashadi. Kiyalik kamayishi bilan suv okimining tezligi pasayadi va uzanni chukurlatuvchi eroziya, yon tomonni yuvuvchi eroziya bilan almashinadi. Daryo olib kelgan chukindilarini (loyka, kum va boshka jinslarini) yotkiza boshlaydi. Yon kirgoklarining yuvilish natijasida, daryo vodiysi kengayib boradi. Bu jarayon ayniksa baxor-yoz oylarida yakkol kuzga tashlanadi. Daryo uzani tarxda egri chizikli shaklga ega buladi. Uzanining kavarik erlarida daryo suvi botik kirgokga yopishib (sikilib) okadi, uni yuvadi va kirgoklarni tik devor kurinishiga keltiradi.
18-rasm. Daryo vodiysi kundalang kesimining shakllanish sxemasi I-I vodiyning dastlabki xolati, 2-2 va 3-3 vodiyning sunggi xolatlari, b-dastlabki eroziya bazisi, v-suggi boskichdagi eroziya bazisi. Kavarik kirgoklardan suv uzoklashib borgan sayin uning nishabi kamayib boradi va kumlar yotkiziladi. Daryo suvlari tik kirgokga urilishi natijasida, suvlar karama-karshi kirgokga kaytadi va uni yuvadi. Natijada daryo uzanining vakt utishi bilan egrilanishi va vodiyning kengligi orta boradi. Daryo uzanining buralishi ortib borishi bilan, uning uzunligi ortadi va suv okimi tezligining kamayishiga olib keladi. Okimning kuchi bilan kirgoklarning yuvilishi urtasida muvozanat xosil bulsa, daryo yon kirgoklarini yuvishdan tuxtaydi. Meandralar xosil buladi.
43 43 Meridianal yunalishda okadigan daryolar uzlarining biron-bir kirgoklarini kuchlirok yuvadi. Shimoliy yarim sharda daryolar ung kirgoklarini, janubiy yarim sharda esa chap kirgoklarini yuvadi. Bu xodisani suv okimiga erning uz uki atrofida aylanishi ta`siri bilan tushuntiriladi. Chukindi tashish va yotkizish. Daryo vodiylarining yotkiziklarida, allyuviyning uch fatsiyasi ajratiladi: uzan yotkiziklari, kayir va kadimgi daryo yotkiziklari. Kayir yotkiziklari asosida uzan yotkiziklari joylashagan va ular kumlardan, shagallardan, kumok tuprok va gilli tuproklardan iborat. Eski daryo yotkiziklari tuk rangdagi gilli va kumok tuproklardan tashkil topadi xamda tarkibida chuchuk suvlarda rivojlanadigan molyuskalarning chiganoklari, usimlik koldiklari uchraydi. Eski daryo yotkiziklari odatda kayir yotkiziklari bilan koplangan buladi.
Allyuviy yotkiziklari uz tarkibi va katta-kichikligiga karab vodiyning turli kismlarida bir- biridan fark kiladi. Tog daryolarining uzan allyuviy yotkiziklari odatda yirik donali maxsulotlardan (yirik gulatosh, shagal, mayda shagal), tekislikda okadigan daryolar yotkiziklari esa urta va mayda donali maxsulotlardan (kum, kumok tuprok) tashkil topadi. Yirik va urta donali kirrali jins bulaklari daryo suvlari bilan yumalatiladi, bir-birlariga urilib ishkalanib silliklanadi va shagallarga aylanadi. Sungra daryoning kuyilish tomoniga karab xarakat kilishi natijasida maydalanib parchalanib mayda shagal va kumga aylanadi. Daryo okimining yukori kismida yirik donali jinslar, urta kismida urta kattalikdagi jins donalari kuyi kismida esa mayda donali jins donalari konuniy ravishda yotkizilgan buladi. Gil zarralari esa daryo suvlari bilan eroziya bazisi joylashgan xavzaga tashib keltiriladi va yotkiziladi. Jins bulaklari bilan bir katorda daryolar dengiz va okeanlarga kup mikdorda erigan tuz maxsulotlarini olib keladi. O.A.Alyokinining xisoblashi buyicha daryolar, okeanlarga yiliga 3 mlrd 200 mln. tonna erigan maxsulotlarni keltiradi. Ayrim daryolarning suvlari loyka bilan tuyingan buladi. Masalan, Amudaryo Orol dengiziga yiliga 44,8 mln.m 3 loyka tashib keltiradi. Allyuviy yotkiziklari odatda yaxshi saralangan va kiya katlamlangan buladi. Daryoning dengizga kuyilish erida loyka maxsulotlari yotkiziladi va del`talar xosil buladi. Kurgokchil iklimli tumanlarda daryolar tog etaklaridan tog oldi va tog oraligi tekisliklariga chikkan erlarida uz suvlarini butunlay yukotib kuruk del`talarni (Sox, Murgob, Zarafshon,Kashkadaryo) xosil kiladi. Daryo vodiysining shakllanishi bir necha un, yuz ming yillar davom etadi va bir necha boskichda sodir buladi.
Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling