Uzbekiston Respublikasi Xalk ta`limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Geografiya kafedrasi
-Bob. Geologik jarayonlar va ularning er pustini rivojlantirishdagi axamiyati
Download 1.01 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1-Mavzu. Umumiy tushunchalar
- 5- rasm. Endogen va ekzogen jarayonlarning umumiy turlari
- 6-rasm. Intruziyalarning yotish shakllari
- 7-rasm. Vulkon uchogining tuzilishi
- 4-Mavzu. Tektonik xarakatlar
- Tog jinslarining burmalar shaklida yotishi.
- 10-rasm. Antiklinal shaklidagi burma 11-rasm. Burma elementlari (L.F.Kratkovskiy fotosi)
|
4-Bob. Geologik jarayonlar va ularning er pustini rivojlantirishdagi axamiyati
1-Ma`ruza Umumiy tushunchalar 2-Ma`ruza Endogen geologik jarayonlar 3-Ma`ruza Magmatizm 4-Ma`ruza Tektonik xarakatlar 5-Ma`ruza Seysmik xodisalar (zilzilalar) Nazorat uchun savollar
er pusti uzok tarixiy davrlar mobaynida uz tarkibining ichki tuzilishini va tashki kiyofasini tuxtovsiz uzgartirib turgan. Bu uzgarishlar er pustida va yuzasida sodir buladigan geologik jarayonlar bilan boglik. Geologik jarayonlar deb, er pustining tarkibini, tuzilishini, yotish xolatini uzgartiradigan xamda tog jinslarini xosil kiladigan, tabiiy jarayonlarga aytiladi. Geologik jarayonlar sodir bulish muddatiga kura turlicha buladi: ayrimlari juda tez muddatda tugallanadi (vulkon otilishlari, zilzilalar) ayrimlari esa juda uzok vakt, uzluksiz, sokin bir necha million yillar davom etadi (tektonik xarakatlar, daryolarning uz uzani va kirgoklarini yuvishi) va erning tashki kiyofasini va ichki tuzilishini uzgartiradi. Geologik jarayonlar sodir bulishi uchun ma`lum bir energiya manbai bulishi lozim. Energiya manbai bulib Kuyoshning issiklik energiyasi, Oy va Kuyoshning tortish kuchi, erning uz uki atrofida aylanishi, er ka`rida radioaktiv elementlarning parchalanishidan ajralib chikkan issiklik energiyasi va er ka`ri jismlarning solishtirma ogirligi buyicha bulinishi natijasida xosil bulgan energiya xizmat kiladi. Energiya manbaiga karab geologik jarayonlar ekzogen va endogen turlarga bulinadi. Ekzogen geologik jarayonlar er yuzasida sodir buladi va xaroratning kecha-kunduz va fasl davomida uzgarishi, yomgir, kor suvlari ta`siri, dengiz suvlarining kutarilishi va pasayishi, shamolning ta`siri natijasida tog jinslari parchalanadi va bu parchalangan jins bulaklari turli masofalarga tashiladi, yotkiziladi va yangi chukindi jins uyumlarini xosil kiladi. Ekzogen geologik jarayonlariga organizmlarning skelet koldiklari va usimlik koldiklaridan chukindi jins xosil bulishi jarayonlari xam talluklidir. Ekzogen geologik jarayonlar er yuzasida endogen geologik jarayonlar natijasida xosil bulgan makrorel`efning tekislanishiga sabab buladi, ya`ni yukori balandliklarga joylashgan tog jinslari parchalanadi, buziladi, turli tabiiy omillar yordamida tashiladi va rel`efning chukur, pastkam erlariga yotkiziladi. Natijada nisbatan tekislangan yuzalarni pasttekisliklarni daryo vodiylarini xosil kiladi. Ekzogen geologik jarayonlarga (keltirib chikaruvchi sabablarga kura) nurash, shamolning, okar suvlarning, muzliklarning, dengizlarning, kullarning, botkokliklarning, er osti suvlarining va nixoyat odamlarning geologik faoliyati kiradi. Endogen geologik jarayonlar deyilganda, erning ichki sferalaridan ajralib chikkan magma massasining litosfera katlamlaridagi xarakati tushuniladi. Tog jinsi katlamlarining burmalanishi yoki uzilishi natijasida er pustining ayrim kismlari yoriklar yuzasi buylab kutarilishi va bukilishi natijasida tog tizmalari va botikliklarning xosil bulishi xam kiradi. Bu massaning bir kismi er pustidagi yirik yoriklar orkali er yuziga sizib chikishi mumkin. er pustida xarakat kilgan va er yuziga sizib chikkan magma massasi magmatik tog jinslarini xosil kiladi. Magma massasining litosfera yoriklari buylab xarakati jarayonida, litosferaning ayrim kismlari kattik kizdiriladi, atrofida joylashgan jinslarga eritmalar, gazlar, buglar katta bosim bilan ta`sir kursatadi va natijada jinslarning tarkibi, tuzilishi va yotish xolati uzgaradi. Shunday kilib, tabiatda xamma narsa uzluksiz xarakatda va uzgarishda buladi. Bu uzgarishlar uzaro ta`sirda, endogen va ekzogen jarayonlar bir-birlari bilan uzluksiz karama-karshi kurashda rivojlanadi. Ichki va tashki kuchlarning karama-karshiligi, uzaro ta`siri va birligi planetamiz tarixiy rivojlanishining dialektikasidir.
27 27
2-Mavzu. Endogen geologik jarayonlar
Endogen geologik jarayonlarga magmatizm, er pustining xarakati va seysmik xodisalar kiradi. Kupgina olimlar endogen geologik jarayonlarni vujudga keltiruvchi asosiy energiya manbai deb radiogen issiklikni, ya`ni er paydo bulishi jarayonida, tuplangan, ogir, turgun bulmagan elementlarning parchalanishi natijasida xosil bulgan issiklikni asosiy energiya manbai deb xisoblaydilar. er ka`rida xosil bulgan bu issiklik energiyasi jinslarning issiklik utkazuvchanligi juda kichik bulganligi sababli juda uzok vakt (milliard yillar) saklanib koladi. Litosfera bilan mantiyaning chegara kismida termodinamik muvozanat buzilsa (xarorat ortsa yoki bosim kamaysa), uta zichlangan moddalar suyuk xolatda utadi. Suyulish natijasida moddalarning zichligi keskin pasayadi, xajmi katta mikdorga ortadi. Natijada bu kizigan suyuk moddalarning litosferaga singib kirishi uchun sharoit yaratiladi va suyuk moddalarning differentsiatsiyasi boshlanadi. er ka`rining bunday kismlaridan yukorida joylashgan chukindi katlamlar chuka boshlaydi, natijada toshkobik jinslari sinib yirik yoriklarni xosil kiladi va suyuk kizigan moddalar bu yoriklardan er yuziga okib chika boshlaydi. erning bunday kismlarida botik yuzalar xosil buladi. Bu xodisalardan tashkari er pustining pasayishi xam V.e.Xainning fikriga kura, er ka`ridagi moddalarning zichlanishi xam sabab bulishi mumkin. Shunday kilib, er ka`ridagi moddalarning radiogen issiklik ta`sirida uzluksiz uzgarish jarayoni, er yuzasida vulkon xodisalari va er pustining xarakati (tebranish) kurinishida uzini nomoyon kiladi. Kupchilik endogen jarayonlarni uzok vakt utgandan sung paykab olish mumkin. Vulkan otilishi va zilzilalarni esa ularning namoyon bulish vaktida kuzatish mumkin. 3-Mavzu. Magmatizm
erning ichki kuchlari ta`siri ostida paydo buladigan er ka`rida suyulgan moddalarning litosferaga singib kirishi yoki er yuziga okib chikishi bilan boglik bulgan jarayonlar magmatizm deyiladi. Avval kursatib utilganidek magma jinslari sial kobigiga singib litosferaning turli chukurliklarida kotadi yoki er yuziga okib chikadi. Bu jarayonlarning kechishi ikki xil omil bilan boglik, ya`ni litosferaga ta`sir kiladigan magmaning bosim kuchi va unga karshilik kursatadigan litosfera massasining karshilik kursatish kuchlari orasidagi uzaro nisbati bilan, litosfera katlamlarida yorik va darzlarning mavjudligi va boshka buzilgan mintakalarning mavjudligi bilan boglik. Shunga muvofik magmatizmning effuziv magmatizm yoki vulkanizm, intruziv magmatizm yoki plutonizm turlari ajratiladi. Intruziv magmatizm. Magma massasining er pustiga singib kirishi ikki yul bilan sodir buladi. Birinchidan magmatik massa uning xarakatiga tuskinlik kiladigan litosfera katlamlarini kisman chetga suradi, uzlashtiradi yoki eritadi va xarakati uchun uziga yul ochadi. Bu jarayonda er pustiga magmaning katta massasi singib kiradi va katta chukurliklarda kotadi. Singib kotgan bu massalar odatda tekis kiyalangan deyarli tik devorlar va gumbazsimon shiplar bilan chegaralangan. Bu intruziyalarning ostki kismi butun tarkalish maydoni buylab tub magma uchogi bilan boglik buladi.
28 28
6-rasm. Intruziyalarning yotish shakllari 1-batolit; 2-etmolit; 3-garpolit; 4-shtok; 5-lakkolit; 6-fakolit; 7-tomir; 8-gumbaz; 9 - 12 - lava okimlari; 10-nekk; 11-lava xaykali; 13-lava uchogi; 14-silla; 15-dayka; 16-lakkolit
Intruziyalarning bunday shakllari batolitlar va shtoklar deyiladi (6-rasm). Ikkinchi magma litosferadagi yorik va darzlar buylab kutariladi. Ichki bosim tashki bosimga nisbatan katta erlarda, magma litosfera katlamlarini chekka tomonlarga suradi va turli kattalikdagi massivlarni xosil kiladi. Bu jins massivlari shakliga kura lakkolitlar va fakolitlar deyiladi. Effuziv magmatizm. er yuzasining uzluksiz yoki uktin-uktin, yukori xaroratli, kattik, suyuk va gazsimon maxsulotlar otilib chikib turadigan kismini vulkan deyiladi. Lavalar, kattik jism bulaklari gazlar va buglar er yuziga darz va yoriklar orkali otilib chikadi. Vulkonning sodir bulish jarayoni turli tumandir. Aksariyat vulkan otilishidan avval er osti gumburlaydi va turli kuchdagi zilzilalar kuzatiladi, ayrim vaktlarda esa jarayon tinch sokin utadi.
jarayonida ajralib chikadi. Gazlar turli solishtirma ogirliklarga ega bulganliklari uchun bulutlar kurinishida pastlik tomon xarakatlanadi yoki atmosferaga kutarilib asta-sekin karagayga uxshash shaklni xosil kiladi. Gaz maxsulotlarining 60-90%ini suv buglari tashkil kiladi. Vulkonlardan ajralib chikkan suv buglarining xajmi bir-necha ming va million kubometrlarga etishi mumkin. Suv buglaridan tashkari vulkonlardan xlor, azot, xlorli va ftorli vodorod, oltingugurt gazi, ammiak, xlorli va uglerodli ammoniy, kislorod, CO2 gazi, metan, brom, ftor, va kator xloridli metallar ajralib chikadi.
Jins bulaklari bilan bir katorda atmosferaga lavaning mayda kukunlari otiladi, ular atmosferada sovib kotadi va er yuziga tukiladi. Otilgan jinslarning kattaligi ayrim xollarda 20-30 santimetrga etadi, asosan ularning kattaligi 5-10 santimetr buladi. Agar otilgan jins bulaklarining kattaligi 5-10 santimetrdan katta bulsa, vulkon bombalari, 1-5 santimetr bulsa vulkon lapillilari, yana xam kichiklari esa vulkon kumlari va vulkan kuli deyiladi. Kattik otkindi maxsulotlarning kattaligi kanchalik kichik bulsa shunchalik ular balandlikka otiladi va uzok masofaga xavo okimi bilan olib ketiladi va etkiziladi. Suyuk maxsulotlar. Vulkondan otilib chikadigan kizdirilgan erigan suyuk maxsulotlar lava deyiladi. Lavaning tarkibida deyarli suv buglari va gazlar bulmaydi. Kimyoviy tarkibida esa O, Si, Al, Mg, Fe, Na, Ca, K, H va boshka elementlar kup uchraydi. Lavaning xarorati 800-1300 0 S orasida uzgarib turadi. er yuziga okib chikkan suyuk lava gumbaz, okim va koplama shakllarini xosil kilib joylashadi (7-rasm).
7-rasm. Vulkon uchogining tuzilishi (M.M.Jukov, V.I.Slavin, N. N.Dunaevalar buyicha): 1- lava uchogi; 2- lava okimi; 3-somma; 4-konusi; 5-bugzi; 6-krateri; 7-kalderi
Vulkonlarning otilishi tanaffuslar bilan bir necha yillardan yoki bir necha un yillardan sung kayta takrorlanishi mumkin. Ayrim vulkonlar faol xarakatlardan sung umuman kayta otilmasliklari
29 29 yoki uzok muddat tutun chikarib turishlari mumkin. Vulkonlar turli geografik sharoitlarda kuruklikda, dengiz kirgoklarida va dengiz ostida uchraydi. Ularning er yuzida tarkalishi ma`lum bir konuniyatga buysunadi va uch yirik mintakaga joylashgan. Birinchi mintaka shimoliy va janubiy Amerikaning garbiy kirgoklariga, ikkinchi mintaka Osiyo kit`asining sharkiy kirgoklariga joylashgan va uchinchi
ichiga oladi. er yuzidagi bunday konuniy taksimlanishning sababi shundaki mintakalar tektonik xarakatlanishiga kura eng yosh Al`p burmalanish boskichini uz boshidan kechirayapti. Burmali tog tizimlarining shakllanishi er pustida yoriklarning xosil bulishi va vulkonlarning paydo bulishi bilan bir vaktda sodir buladi.
er pusti xosil bulgan vaktidan boshlab uzluksiz xarakat kilib turadi. er pustining yoki uning ayrim kismlarining xamma tabiiy xarakatlari tektonik xarakatlar deb ataladi. Tektonik xarakatlar aksariyat juda uzok vakt va sekin sodir bulganliklari uchun ularni bevosita urganish imkoniyati mavjud emas. Bu jarayonning xarakati tugrisida er pustida joylashgan tog jinslarining yotish xolatini urganish orkali xulosa chikarish mumkin. Masalan, er pustining uzok vakt mobaynida bukilgan kismlarida katta kalinlikdagi chukindi jins katlamlari tuplanadi. er pustining jadal va uzgaruvchan xarakatlar bulgan kismlarida esa tog jins katlamlari juda katta kuchlar ta`sirida bukiladi, ayrim erlarda uziladi, gorizontal va vertikal kesimda uz xolatini uzgartiradi.
1. er pusti ayrim kismlarining sekin-asta kutarilishi va boshka kismlarining pasayishi yoki bu kismlarning gorizontal yunalishda uz joyini uzgartirishidan uzini namoyon kiladigan tebranma xarakatlar; 2. Tog jinsi katlamlarining burmalarga bukilishiga olib keluvchi burma xosil kiluvchi xarakatlar; 3. Tog jinsi katlamlarining uzilishiga olib keluvchi xarakatlar zilzilalarni keltirib chikaradi va er kobigini kuchli silkinishiga va ayrim erlarda bir laxzada tog jinslarining chetnab ketishiga, yorilib ketishiga sabab buladi. er pustining kuchsiz va kichik amplitudali tektonik xarakatlar xarakteriga xos bulgan kismini uning platformasi, kuchli va tez uzgaruvchan, katta amplitudali xarakatiga mansub bulgan kismiga ega geosinklinal deyiladi. Namoyon bulgan vaktiga kura tektonik xarakatlar xozirgi zamon, yangi va kadimiy turlarga
Tebranma xarakatlar, er pustining ayrim kismlarining sokin, notekis vertikal buyicha kutarilishida va yon-atrofdagi kismlarning pasayishida uzini namoyon kiladi. Xarakat yunalishlari doimo uzgarib turadi, avvallari kutarilgan xududlar pasayishlari mumkin. Shunga muvofik aytish mumkinki, tebranma xarakatlar doimo uzgarib turuvchi, kaytarilmaydigan tulkinsimon jarayondir, kutarilish va pasayish er pustining bir kismida bir vaktda sodir bulmaydi va xar safar tulkin kurinishida fazoda gorizontal yuzada uz joyini uzgartirib turadi. Vakt birligi ichida xarakatining tezligi xam uzgaradi. Geosinklinallarda bir santimetrdan bir necha santimetrgacha, platformalarda esa millimetrning bir kismidan bir santimetrgacha uzgarib turadi. Agar erlar pasaysa dengiz kul, xavzalarining chegaralari uzgaradi, kuruklik erlarni va daryo vodiylarini suv bosishi mumkin. Kuruklik erlar kutarilsa uning maydoni ortadi. Daryo vodiylari joylashgan erlar kutarilsa, yangi terrasalar xosil, bulib ularning soni va balandligi ortadi, kengligi kichik buladi, pasaygan erlarda esa daryo terrasalarining soni bir-ikkidan ortmaydi, ularning balandligi kichik buladi va allyuvial yotkiziklarning kalinligi katta buladi. Tebranma xarakatlar jarayonida er pustining sekin-asta surilishi fakat vertikal yuza buyicha bulmay, balki gorizontal yuza buylab xam sodir buladi. Bunday xarakatlar Shveytsariya va Bavariya Al`plarida, Shimoliy Amerikada, Pomirda, Tyon`shanda (Talas-Fargona yorigi buylab) kayd kilingan. Kishilar uzlarining amaliy ishlab chikarish faoliyatlarida yangi va xozirgi zamon tektonik xarakatlarining faolligining yunalishini xisobga olishlari lozim. Ayniksa uzok muddat foydalaniladigan
30 30 inshootlar, dengiz portlari, kanallar, gidrostantsiyalar uchun maydoncha tanlash vaktida bu xarakatning tezligini, vakt birligi ichida uzgarishini oldindan aytib berish katta axamiyat kasb etadi.
burma va uzilma xosil kiluvchi xarakatlar ayniksa er pustining geosinklinal kismida yakkol namoyon buladi. er pustining ustki kismida joylashgan chukindi tog jinslari uchun gorizontal yotish xolati xarakterlidir. Tog jinsining xar bir kavati yoki katlami bir-biridan katlamlanish yuzasi bilan chegaralanadi. Katlamning pastki yuzasini-tagi, ustki yuzasini esa tomi-tepasi deyiladi. Katlamlar orasidagi joylashgan kichik kalinlikdagi kavatlarga katlamchalar deyiladi. Tog jinslari kursatilganidan tashkari linza, katlam sikigi va uzilishi kurinishlarida yotadi (8-rasm). Chukindi tog jinslarini kuzatgan vaktimizda, ularning xosil bulishida uzluksiz tartibni kurish mumkin. Bu xolda katlamlarning yotishini yoshi jixatidan muvofik joylanish deyiladi. Agar katlamlar orasida ma`lum davr uchun xos bulgan biror bir kavat tushib kolgan bulsa, nomuvofik joylanish
Katlamlarning birlamchi yotish xolatining buzilishi-dislokatsiyalar deyiladi va endogen, ekzogen kuchlarining ta`sirida paydo buladi. Aksariyat dislokatsiyalar katlamlarning yotish xolatini keskin uzgartiradi, shuning uchun dislokatsiyalar mavjud bulmasdan avval va sungra xosil bulgan katlamlarning yotish burchaklari xar xil buladi. Katlamlarining bunday yotish xolatiga burchakli
uzilmasdan burmalansa, katlamlar bir tomonga kiya xolda yotadi.
8-rasm. Katlamlarning yotish elementlari I-katlam III-ichining tagi va IV-nchi katlamning tomi, 2-IV-nchi katlamning tag kismi va V-nchi katlamning tomi, a-katlamning xakikiy kalinligi, a 1 -
9-rasm. Katlamning yotish burchagini tog kompasi yordamida aniklash (yotish burchagi 30%)
Katlamlar bir xil yunalishda bir xil burchak ostida yotsa monoklinal yotish xolati deyiladi.
31 31 Katlamlarning uzaro yotish munosabatini aniklash uchun ularning fazodagi joylanish xolatini tiklab olish kerak yoki katlamning yotish elementlarini yotish burchagi, yotish va chuzilish yunalishlarining burchaklarini aniklash kerak. Katlam yuzasida joylashgan xar kanday gorizontal chizik, chuzilish chizigi deyiladi. Katlamning chuzilishi deb chuzilish chizigining azimutiga aytiladi (9-rasm). Katlam yuzasida yotgan va katlamning eng katta kiyalik tomon yunalgan chizik, yotish chizigi deyiladi. Katlamning yotishini, yotish chizigining azimuti kursatadi. Yotish burchagi deb, katlamlanish yuzasi bilan xar kanday gorizontal yuza tekislik orasidagi burchakka aytiladi. Bu yotish elementlari tog kompasi yordamida aniklanadi. Yukorida aytib utilganidek tektonik buzilishlar-burmalangan va uzilgan kurinishda buladi. Tog jinslarining burmalar shaklida yotishi. Geosiklinal xududlarning kichik bir kismlarida tog jinsi katlamlarining gorizontal yuza buylab sikilishi natijasida burmalanish xodisasi ruy beradi. Bu vaktda katlamlarning birlamchi yotish xolati tulkinsimon bukiladi va katlamlar uzilmaydi. Bu xodisalar er pustining xaddan ziyod bukilgan va maksimal darajada egilgan mintakalarida kuzatiladi. Burmalarning xosil bulishi, sekin ta`sir kiluvchi bosim ta`siri ostida buladigan plastik deformatsiyalari bilan boglik. Eng oddiy va keng tarkalgan burmalarda antiklinal va sinklinal burma shakllari ajratiladi.
11-rasm. Burma elementlari (L.F.Kratkovskiy fotosi) 12-rasm. Oddiy burma shakllari a-antiklinal; b-sinklinal
aa-antiklinalning kulfi; bb-sinklinalning kulfi; v-burmaning balandligi; g-antiklinal va sinklinalning kengligi; ee-kanotlarga parallel kesishgan yuzalarning nazariy chizigi; -burma
burchagi; 1,2,3,4 - burma kanotlaridagi katlamlarning bukilish nuktasi Antiklinal deb kavarik tomoni bilan yukoriga karagan katlamlari karama-karshi tomonga karab yotgan burmalarga aytiladi (10-rasm). Bu burmaning yadrosida eng kadimiy jinslar yotadi. Sinklinal deb kavarik tomoni bilan pastga karagan, katlamlarning yotishi bir tomonga yunalgan, uzagida eng yosh jinslar joylashgan burmalarga aytiladi. Burmalarning yon tomonlari uning kanotlari deyiladi. Antiklinal va sinklinal kanotlarining tutashtiruvchi egilish chizigiga uning kulfi deyiladi. Burmani ikki kismga buladigan tasavvurdagi yuzani uk tekisligi deyiladi. Burmaning kengligi er yuzasi bilan kesilgan satxdagi kanotlar orasidagi masofaga aytiladi. Burmaning balandligini uning bukilgan eridan er yuzasigacha bulgan masofa kursatadi (11-rasm).
Download 1.01 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|